کرامت انسانی
کرامت انسانی؛ بزرگواری نوع انسان
کرامت به‌معنی بزرگی ورزیدن[۱] و جوانمرد گردیدن است.[۲] این واژه به‌معنای سرافرازی، عزت و رفعت نیز آمده است. برخی از محققان، کرامت را عزت و برتری انسان در نفس و ذات دانسته‌اند که نسبت به دیگری سنجیده می‌شود و لازمه‌ی آن، بخشندگی و سخاوت است.[۳] کرامت انسانی، همچنین، به‌معنای بزرگواری و احترام گذاشتن به همه انسان‌ها است که آیات مختلفی از قرآن و کتب مقدس، از آن یاد کرده‌اند. پیشوایان دین اسلام همواره بر احترام و حفظ حرمت مسلمانان و غیرمسلمانان تأکید کرده‌اند. در قانون اساسی ایران و بسیاری از قراردادها و معاهدات بین‌المللی نیز بر کرامت انسانی تأکید شده است.[۴]
کرامت انسان در آموزه‌های اسلام
کرامت از منظر آموزه‌های اسلامی، همان حرمت و ارزشی است که در تمام انسان‌ها به‌صورت یکسان وجود دارد.[۵] شناخت کرامت انسانی، به‌عنوان مبدأ و مبنای بسیاری از حقوق آدمی مانند حق حیات در زندگی، حق آزادی، امنیت، رشد و شکوفایی شخصیت او در پرتو آموزش و پرورش، ضروری است. علامه طباطبایی چندین آیه از قرآن[۶] را ناظر به موضوع کرامت انسانی دانسته است.[۷] این آیات از منظر بسیاری از مفسران قرآن، به گرامی‌داشتن انسان‌ها و جایگاه آن‌ها در آفرینش و برتری انسان بر سایر مخلوقات خداوند اشاره دارند.[۸] برخی از مفسران، کرامت انسانی را از اصول پایه‌ای و ثابت برای انسان‌ها و حقوق آن‌ها برشمرده‌اند،[۹] و مهم‌ترین هدف پیامبران را کمک به انسان‌ها در دستیابی به کرامت انسانی دانسته‌اند.[۱۰]
در روایات متعددی از امامان شیعه به مبحث کرامت و احترام به افراد، توجه شده است.[۱۱] پیامبر خدا به احترام جنازه‌ی یک فرد یهودی از جا برخاست و به یاران خود آموخت که هرگاه جنازه‌ای دیدید، به احترام او از جای خود برخیزید.[۱۲] همچنین امام علی در نامه به مالک اشتر، بر لزوم حرمت‌گذاری به غیرمسلمین تأکید کرده است.[۱۳]
اهمیت کرامت انسانی
اهمیت کرامت انسانی در قانون اساسی ایران[۱۴] و کنوانسیون‌های بین‌المللی مورد توجه قرار گرفته است. برای مثال، در اعلامیه‌ی حقوق بشر (1948م)، تأکید شده که حقوق انسان و احترام به او، فارغ از رنگ، نژاد، جنس، زبان و مذهب باید رعایت شود.[۱۵] همچنین در این اعلامیه آمده که تمام افراد بشر آزاد به دنیا می‌آیند و از لحاظ حیثیت و حقوق با یکدیگر برابر هستند؛ همگی دارای عقل و وجدان هستند و باید نسبت به یکدیگر با روح برادری رفتار کنند.
در مقدمه اعلامیه‌ی اسلامی حقوق بشر نیز منشأ و مبدأ این کرامت، خداوند در نظر گرفته شده است.[۱۶] در این اعلامیه، با الهام از تعالیم اسلامی چنین آمده: انسان‌ها به‌طور کلی، یک خانواده هستند که بندگی خداوند و فرزندی آدم، آن‌ها را جمع کرده و همه مردم بدون هرگونه تبعیضی از لحاظ نژاد، رنگ، زبان، جنسیت، اعتقادات دینی یا وابستگی سیاسی و یا وضعیت اجتماعی، در اصل شرافت انسانی و تکلیف و مسئولیت با یکدیگر برابر هستند. این اعلامیه همچنین به حق انسان‌ها در پرورش خود، اشاره کرده و آن را راهی برای افزایش ایمان به خداوند، افزایش احترام به حقوق و وظایف و حمایت از انسان‌ها برشمرده است.[۱۷]
جایگاه کرامت انسانی در فقه
برخی از فقهای مسلمان معتقدند که کرامت انسان، عاملی اثرگذار در استنباط احکام اسلامی است و بسیاری از فقیهان معاصر، کرامت انسانی را به‌عنوان قاعده‌ای در حل مسائل فقهی جدید مورد توجه قرار می‌دهند.[۱۸] در همین چارچوب، حتی اگر پزشکان از بهبودی بیماری که به کما رفته، ناامید باشند، فقه اسلامی با تکیه بر کرامت انسانی اجازه‌ی کشتن آن فرد را نمی‌دهد.[۱۹] برابری دیه‌ی مسلمان و غیرمسلمان و نیز حرمت غیبت غیرمسلمان، از احکامی است که برخی از فقها با تکیه بر اصل کرامت انسان، استنباط کرده‌اند.[۲۰]
انواع کرامت انسانی
کرامت انسان از دیدگاه عالمان مسلمان، به دو بخش ذاتی و اکتسابی تقسیم می‌شود.
برخی از مفسران قرآن همچون علامه طباطبایی، محمدحسین فضل‌الله و ابن‌عاشور، با تکیه بر آیات قرآن، کرامت ذاتی انسان را اثبات کرده‌اند.[۲۱] این آیات با اشاره به تناسب در خلقت،[۲۲] داشتن روحی خدایی،[۲۳] در خدمت قرار دادن تمام موجودات عالم برای انسان،[۲۴] جانشینی برای خداوند در زمین[۲۵] و فراهم آوردن اسباب هدایت و رستگاری آن‌ها به‌صورت یکسان ،[۲۶] ویژگی‌های یکسان در آفرینش همه‌ی انسان‌ها را یادآوری کرده‌اند.[۲۷] از این منظر، کرامت ذاتی یا طبیعی، حقی است که همه انسان‌ها و بدون استثنا (نژاد، رنگ، زمان و مکان) از آن بهره‌مند هستند. همان‌گونه که سعدی نیز به این نوع از کرامت اشاره کرده است:[۲۸]
| بنی‌آدم اعضای یکدیگرند | که در آفرینش ز یک گوهرند |
گروهی دیگر از مفسران قرآن همچون شیخ طوسی، علامه طبرسی و زمخشری، کرامت اکتسابی انسان را مورد توجه قرار داده[۲۹] و آن را نتيجه ایمان و تقوا دانسته‌اند.[۳۰] علامه جعفری، کرامت اکتسابی را «کرامت ارزشی» نامیده[۳۱] و ارزش نهایی یک انسان را به میزان کرامت اکتسابی او مرتبط دانسته است.[۳۲] از این منظر، کرامت اکتسابی، نوعی از کرامت و حیثیت است که انسان با کوشش و تلاش اختیاری خود در پرتو تزکیه نفس و کسب معرفت و تقرب به درگاه خدا، به‌دست می‌آورد.[۳۳]
کرامت ذاتی که خداوند در نهاد انسان‌ها قرار داده، بنیان تمام تلاش‌های انسان برای دستیابی به فضائل، کمالات و کرامت اکتسابی است.
کرامت در ادبیات فارسی
کرامت انسانی، به‌عنوان دغدغه‌ای همیشگی در نظم و نثر بزرگان ادبیات ایران، جایگاهی ویژه داشته است. خیام در شعری می‌گوید:[۳۴]
| و با این همه کرامت که با بنده کرده و این نعمت داده | هیچ سپاس و منت بر بنده ننهد، بر دل خویش نهد |
خاقانی نیز در بیتی این دغدغه را این‌گونه بیان می‌کند:[۳۵]
| شه مرا زر داد گوهر دادمش زر را عوض | آن کرامت را مکافا برنتابد بیش ازین |
حافظ نیز در غزلی به کرامت اشاره کرده است:[۳۶]
| ای صاحب کرامت، شکرانه‌ی سلامت | روزی تفقدی کن، درویش بی‌نوا را |
پانویس
- ↑ ابن‌منظور، لسان العرب، ج12، ۱۴۱۴ق، ص510.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه کرامت.
- ↑ مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج10، 1361ش، ص46.
- ↑ حبیب‌زاده، «کرامت انسانی در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران»، ۱۳۸۴ش، ص55.
- ↑ حبیب‌زاده، «کرامت انسانی در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران»، ۱۳۸۴ش، ص55ـ56.
- ↑ سوره اسراء، آیه 70؛ سوره بقره، آیه 30؛ سوره حجرات، آیه 13.
- ↑ طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، 1393ق، ج1، ص114؛ ج18، ص326ـ327.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج12، ۱۳۷۱ش، ص196؛
سلطانی، «کرامت انسان از نگاه قرآن»، ۱۳۸۵ش، ص30. - ↑ جعفری، تکاپوی اندیشه‌ها، 1378ش، ص391.
- ↑ جوادی آملی، کرامت در قرآن، ۱۳۶۹ش ،ص130.
- ↑ جعفری، پیام خرد، 1377ش، ص119-123.
- ↑ بخاری، صحیح البخاری، ج2، ۱۴۲۲ق، ص85.
- ↑ سیدرضی، نهج البلاغه، نامه53، ۱۴۱۴ق، ص427.
- ↑ متن کامل قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، اصل دو، ۱۳۸۸ش، ص25.
- ↑ سلیمی، درس‌نامه حقوق بشر از دیدگاه اسلام، ۱۳۹۴ش، ص42.
- ↑ سلیمی، درس‌نامه حقوق بشر از دیدگاه اسلام، ۱۳۹۴ش، ص258.
- ↑ جعفری، تحقیق در دو نظام حقوق جهانی بشر از دیدگاه اسلام و غرب، 1371ش ،ص258؛
جوان آراسته، حقوق اجتماعی و سیاسی در اسلام، 1384ش، ص84ـ85. - ↑ «مصاحبه با آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی»، پرتال امام خمینی.
- ↑ فروغی‌نیا، «نگرشی به مفهوم کرامت انسانی در پرتو اندیشه‌های فقهی اسلامی»، ۱۳۹۸ش، ص132.
- ↑ رویکردی به حقوق زنان، ۱۳۹۷ش، ص212.
- ↑ فضل‌الله، تفسیر من وحی القرآن، ج14، ۱۴۱۹ق، ص179ـ180؛
ابن‌عاشور، التحریر والتنویر، ۱۴۲۰ق، ص130ـ131؛
طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج13، ۱۳۹۳ق، ص155ـ156. - ↑ سوره تین، آیه 4.
- ↑ سوره حجر، آیه 29.
- ↑ سوره جاثیه، آیه 12ـ13.
- ↑ سوره انعام، آیه 165.
- ↑ سوره آل‌عمران، آیه 164.
- ↑ سلیمی زارع، «کرامت انسانی در پرتو قرآن و روایات»، 1386ش، ص72-79.
- ↑ سعدی، گلستان، باب اول در سیرت پادشاهان، حکایت شماره 10، سایت گنجور.
- ↑ شیخ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج6، بی‌تا، ص503؛
طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج6، ۱۴۱۵ق، ص273؛
زمخشری، الکشاف، ج2، ۱۴۰۷ق، ص681. - ↑ طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج6، ۱۴۱۵ق، ص273ـ274.
- ↑ جعفری، پیام خرد، 1377ش، ص107ـ108.
- ↑ جعفری، پیام خرد، 1377ش، ص107.
- ↑ جعفری، پیام خرد، 1377ش، ص107.
- ↑ خیام، نوروزنامه، بخش 42، حکایت، سایت گنجور.
- ↑ خاقانی، دیوان اشعار، قصاید، شماره 179، در مدح ابوالمظفر شروان شاه، سایت گنجور.
- ↑ حافظ، غزلیات، غزل شماره 5، سایت گنجور.
منابع
- قرآن کریم
- ابن‌عاشور، محمدطاهر، التحریر والتنویر، بیروت، مؤسسة التاریخ العربی، ۱۴۲۰ق.
- ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۴ق.
- بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، به‌تحقیق محمد زهیر الناصر، بیروت، دار طوق النجاة، چ1، ۱۴۲۲ق.
- جعفری، محمدتقی، تحقیق در دو نظام حقوق جهانی بشر از دیدگاه اسلام و غرب، تهران، امیر کبیر، 1371ش.
- جعفری، محمدتقی، تکاپوی اندیشه‌ها، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار استاد علامه جعفری، 1378ش.
- جعفری، محمدتقی، پیام خرد، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار استاد علامه جعفری، 1377ش.
- جوادی آملی، عبدالله، کرامت در قرآن، تهران، مرکز نشر فرهنگی رجاء، چ3، ۱۳۶۹ش.
- جوادی آملی، عبدالله، تفسیر موضوعی قرآن کریم، سیرت الهی انسان در قرآن، قم، اسراء، ۱۳۹۵ش.
- جوان آراسته، حسین، حقوق اجتماعی و سیاسی در اسلام، تهران، نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها، چ1، 1384ش.
- حبیب‌زاده، محمدجعفر، و رحیم نژاد، اسماعیل، «کرامت انسانی در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران»، در فصلنامه مدرس علوم انسانی، دوره ۱۱، شماره ۴، زمستان ۱۳۸۴ش.
- حافظ، غزلیات، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 4 دی 1400ش.
- خاقانی، دیوان اشعار، قصاید، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 4 دی 1400ش.
- خیام، نوروزنامه، حکایت، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 4 دی 1400ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 5 ذی 1400ش.
- رویکردی به حقوق زنان، قم، فقه الثقلین، ۱۳۹۷ش.
- زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف، به‌تصحیح مصطفی حسین احمد، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۰۷ق.
- سعدی، گلستان، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 5 دی 1400ش.
- سلطانی، محمدعلی، «کرامت انسان از نگاه قرآن»، در مجله آینه پژوهش، شماره ۱۰۲، بهمن و اسفند ۱۳۸۵ش.
- سلیمی زارع، مصطفی و قاضی‌زاده، کاظم، «کرامت انسانی در پرتو قرآن و روایات»، بینات (مؤسسه معارف اسلامی امام رضا)، شماره 53، 1386ش.
- سلیمی، عبدالحکیم، درس‌نامه حقوق بشر از دیدگاه اسلام، قم، مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی(ص)، ۱۳۹۴ش.
- سیدرضی، محمد بن حسین، نهج البلاغه، به‌تصحیح صبحی صالح، قم، موسسه دارالهجره، ۱۴۱۴ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، با مقدمه محمدمحسن آقابزرگ تهرانی و تصحیح احمدحبیب عاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
- طباطبائی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، چ3، ۱۳۹۳ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چ1، ۱۴۱۵ق.
- فروغی‌نیا، حسین و دیگران، «نگرشی به مفهوم کرامت انسانی در پرتو اندیشه‌های فقهی اسلامی»، در فصلنامه پژوهش‌های حقوقی قانون یار، شماره ۵، بهار ۱۳۹۸ش.
- فضل‌الله، سید محمدحسین، تفسیر من وحی القرآن، بیروت، دار الملاک للطباعه و النشر، ۱۴۱۹ق.
- متن کامل قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، تهران، الهدی، چ1، ۱۳۸۸ش.
- مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، وزارت ارشاد اسلامی، چ1، 1361ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۱ش.
- «مصاحبه با آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی»، پرتال امام خمینی، تاریخ بارگذاری: 27 خرداد 1396ش.
- مصباح یزدی، محمدتقی، معارف قرآن ۳، انسان‌شناسی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۹۳ش.