آراستگی در سیره امام رضا

آراستگی در سیره امام رضا، الگوی رفتاری توجه به زیبایی و برازندگی ظاهر در گفتار و کردار علی بن موسی الرضا.
آراستگی در لغت به‌ حالتی گفته می‌شود که برآمده از تلاش آدمی برای زیبا جلوه کردن نزد دیگران است. همچنین آراستگی می‌تواند برآمده از نظم، ترتیب، هماهنگی، بسامانی و بهره‌مندی از فضائل و کمالات باشد. انسان‌ها به‌صورت طبیعی خواهان پاکیزگی و زیبایی بوده و از ژولیدگی و پلشتی بیزار هستند.

بایسته‌های روابط اجتماعی

انسان اجتماعی برای رسیدن به اهداف زندگی جمعی، باید پایه‌ها و ارکان جامعه را تثبیت و تقویت نماید، تا جامعه‌ای همبسته و متحد شکل بگیرد. روابط اجتماعی انسان که در قالب زندگی جمعی جلوه‌گر می‌شود، علاوه بر آن‌که نیازهای انسان را بهتر و کامل‌تر تأمین می‌کند، راه رسیدن انسان به سعادت را نیز هموارتر می‌سازد. یکی از اهداف مورد توجه در آموزه‌های دین اسلام نیز تحکیم روابط اجتماعی انسان‌ها در تمام سطوح، و کاهش تضادها و تنش‌هایی است که نظم اجتماعی را به چالش می‌کشد و تعهد افراد را نسبت به وظایف متقابل اجتماعی متزلزل می‌کند. قرآن به این نکته اشاره کرده است که هرگاه الگوهای رفتاری ويژه‌ای در جامعه گسترش یابد و موجبات کمال ظهور اجتماعی دين را فراهم سازد، درهای برکات الهی بر آن جامعه گشوده می‌‌شود.

اثرگذاری امام رضا در بایسته‌های دینی روابط اجتماعی

امام رضا یکی از پیشوایان مذهبی در جامعه مسلمان است که به‌دلیل اقتضائات اجتماعی از زمینه مناسبی برای ارائه الگوهای رفتاری سازگار با آموزه‌های اسلام برخوردار بود. گزارش‌های تاریخی معتبر، گویای کامیابی علی بن موسی الرضا در همراه ساختن جامعه با این الگوهای رفتاری است. استقبال پرشور مردم و به‌ويژه نخبگان و فرهيختگان جامعه از امام رضا در نيشابور و همچنين هيجان و اشتياق طبقات مختلف اجتماعی در مرو، هنگام استقبال از او برای برگزاری نماز عيد، نمونه‌هايی از پذیرش اجتماعی بایسته‌های روابط اجتماعی است که در رفتار و گفتار امام رضا جلوه‌گر شده بود.

اهتمام امام رضا به آراستگی

يکی از الگوهای رفتاری برجسته در زندگی امام رضا توجه ويژه به آراستگی ظاهر خود در روابط اجتماعی و هنگام مواجهه با ساير هم‌نوعان است. او پاکیزگی را از فضائل اخلاقی معرفی کرده و عطر زدن و رسیدگی به موی سر را از آداب و سنن پیامبران خدا دانسته است. این اهتمام به آراستگی در جامعه و روابط اجتماعی به‌دلیل کارکردها و پیامدهای مهمی است که در گفتار و کردار امام رضا به آن‌ها اشاره شده است.

کارکرد اجتماعی آراستگی

در بیانات امام رضا اهمیت آراستگی ناظر به کارکرد و پیامد اجتماعی آن مانند تحکیم بنیان خانواده و افزایش پاکدامنی همسران، مورد توجه قرار گرفته است.

سازگاری با اقتضائات اجتماعی

البته روشن است که ميزان توجه به آراستگی ظاهر، به‌ويژه در زمينه‌ی لباس و پوشش، با سطح درآمد و زندگی عموم مردم در جامعه مرتبط است. در گفتار و کردار امام رضا نیز این توجه ویژه به اقتضائات زمانی و مکانی و شرایط خاص اجتماعی را می‌توان به روشنی مشاهده کرد؛ در آن روزگار، برخی از اقشار جامعه انتظار داشتند علی بن موسی الرضا نیز مطابق با اقتضائات فرهنگی دوران امام علی لباس بپوشد و مانند او زندگی کند. اما امام رضا با نکوهش چنین رویکردی، به تفاوت دوره‌ها و زمان‌ها، و اقتضائات هر زمان اشاره کرده است. توجه به همين اقتضائات اجتماعی موجب آن می‌شد که علی بن موسی الرضا شانه زدن موها و محاسن، خضاب کردن موها، به‌دست کردن انگشتری و هر چيز ديگری را که بر آراستگی انسان می‌افزايد مورد توجه قرار دهد و ديگران را نيز به آن توصيه کند؛ او مرغوب‌ترين و بهترين عطرها را سفارش می‌داد و خوش‌بويی و استفاده از عطر را از اخلاق پیامبران الهی می‌شمرد.

سازگاری آراستگی با زهد

دانشمندان مسلمان علاوه بر توجه به بعد ايجابی و ترويجی اتخاذ این روش از سوی امام رضا، آن را نوعی مبارزه منفی با برخی پندارهای نادرست اجتماعی نيز دانسته‌اند؛ زیرا امام رضا با اتخاذ اين روش نشان می‌دهد که آراستن ظاهر نمی‌تواند نافی و ناقض زهد واقعی باشد، و تا جايی که آدمی دلبسته و شيفته دنيا و زخارف آن نگردد، می‌تواند وضع لباس و خوراک خود را متنعمانه اداره کند. در این زمینه، عالمان مسلمان به این نکته اشاره کرده‌اند که آن‌چه در فرهنگ اسلامي به‌عنوان دنيا نکوهش شده، تمام آن چيزهايي است که انسان را از ياد خدا غافل کند و رنگ و بوي معصيت داشته باشد؛ به‌عبارت ديگر، دنيا زماني که هدف اصلي انسان قرار بگيرد و سبک زندگي او را به‌گونه‌ای شکل دهد که او را از مقصود اصلی آفرينش دور کند مذموم است، اما اگر به‌عنوان مقدمه و پل زندگی اخروی نگريسته شود، دارای ارزش مثبت خواهد بود. پس دليلی وجود ندارد که مؤمن، خود را از نعمت‌های حلال و پاکيزه الهی محروم سازد؛ زيرا خداوند اين نعمت‌ها را نيافريده که مؤمن از آن‌ها محروم، و کافر بهره‌مند باشد؛ بلکه مؤمن به استفاده از اين نعمت‌ها اولی و شايسته‌تر است.
در یک گزارش تاریخی نقل شده است که گروهی از صوفيان نزد امام رضا آمده و با کنايه، امت مسلمان را نیازمند پيشوا و رهبری دانستند که جامه‌اش خشن و طعامش ساده باشد؛ اما امام رضا که زهد را در اين ظواهر نمی‌جست به آن‌ها یادآوری کرد که يوسف پيامبر، قبای ابريشمی با دکمه‌های زرد می‌پوشيد، و در مجلس پادشاه مصر بر پشتی‌های آنان تکيه می‌زد. سپس به آنان گوشزد کرد که حلال خدا را حرام ندانند و از پیشوای جامعه، قسط و عدل و راستی را بخواهند که این با جایگاه او سازگارتر است.

منابع

• قرآن
• ابن‌خلدون، عبدالرحمن، مقدمه ابن‌خلدون، ترجمه محمد پروين گنابادی، تهران، علمی و فرهنگی، 1385ش.
• إربلی، علی بن عيسی، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، قم، مجمع جهانی اهل‌بيت، 1426ق.
• جوادي آملي، عبدالله، اسلام و محيط زيست، تنظيم و تحقيق عباس رحيميان، قم، إسراء، 1388ش.
• حرّانی، ابن‌شعبه، تحف العقول عن آل‌ الرسول، بيروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1394ق.
• حمیری، عبدالله بن جعفر، قرب الإسناد، قم، مؤسسة الثقافة الاسلامیة لکوشانپور، 1417ق.
• صدوق، محمد بن علی بن حسین بن بابویه، عیون اخبار الرضا، قم، المکتبة الحیدریة، 1383ش.
• طباطبايی، سيد محمدحسين، قرآن در اسلام، تهران، دارالکتب الإسلامية، 1373ش.
• طبرسی، ابونصر حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، قم، شریف رضی، 1371ش.
• عمید، حسن، فرهنگ فارسی عمید، در سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید:یابی 14 مهر 1400.
• فارابی، ابونصر، آراء اهل المدينة الفاضلة، بيروت، دار المشرق، 1991م.
• فضل‌الله، محمدجواد، الإمام الرضا تاريخ و دراسة، قم، مؤسسة دار الکتاب الإسلامی، 1428ق.
• کلینی، محمد بن یعقوب، فروع الکافی، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1426ق.
• مجلسي، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1403ق.
• مفيد، محمد بن محمد بن نعمان، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ترجمه و شرح هاشم رسولی محلاتی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1383ش.