جامعه پذیری سیاسی
جامعه‌پذیری سیاسی؛ آگاهی‌بخشی به افراد دربارۀ وظایف آنها نسبت به حکومت و جامعه.
جامعه‌پذیری سیاسی (Socialization Political) اهمیت زیادی در بقا و توسعۀ یک جامعه دارد و طی آن هنجارها و ارزش‌های سیاسی یک جامعه از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود. عوامل جامعه‌پذیری سیاسی همۀ نهادها از جمله خانواده، مدرسه، رسانه‌ها، مراکز مذهبی و گروه همسالان هستند.
مفهوم‌شناسی
جامعه‌پذیری سیاسی مجموعه عملکردهای یادگیری مداوم است که طی آن افراد با نظام سیاسی آشنا می‌شوند و به وظایف سیاسی، حقوق و نقش خویش در جامعه آگاهی می‌یابند؛ در این فرآیند ارزش‌ها، باورها، طرز فکر، اعتقادات، آداب‌ورسوم و مسائل سیاسی از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود.[۱]
ضرورت و اهداف
جامعه‌پذیری سیاسی را اصلی‌ترین عامل پیشرفت و تداوم جامعه دانسته‌اند؛[۲] اگر در جامعه‌ای نیروی انسانی آن هم‌جهت با آرمان‌های جامعه تربیت نشوند، نظام سیاسی حاکم بر آن دچار زوال خواهد شد.[۳] هدف از جامعه‌پذیری سیاسی، پرورش افراد کارآمد سیاسی، پذیرش مسئولیت‌های اجتماعی و سیاسی و آماده‌سازی افراد جهت تعیین سرنوشت آیندۀ خویش است.[۴]
انواع
فرآیند جامعه‌پذیری سیاسی به دو حالت مستقیم یا غیرمستقیم صورت می‌گیرد. در جامعه‌پذیری مستقیم، اطلاعات، ارزش‌ها یا احساسات ناظر بر مسائل سیاسی آشکارا بیان می‌شود؛ اما در جامعه‌پذیری غیرمستقیم، تجربیات و دیدگاه‌ها به‌صورت ناخودآگاه بر دیدگاه سیاسی افراد اثر می‌گذارد؛ جامعه‌پذیری سیاسی غیرمستقیم در نوجوانان اثر ویژه‌ای دارد.[۵]
ویژگی‌ها
جامعه‌پذیری سیاسی به‌صورت آهسته و پیوسته رشد می‌کند؛ به‌گونه‌ای که افراد متوجه آن نمی‌شوند.[۶] جامعه‌پذیری سیاسی هیچ‌گاه پایانی ندارد و شخصیت سیاسی فرد همواره در حال تحول است.[۷]
ابعاد
جامعه‌پذیری سیاسی در جمهوری اسلامی ایران که مبتنی بر اندیشۀ مردم‌سالاری دینی است، دارای اهمیت ویژه و ابعاد گسترده‌ای همچون آموزش تاریخ سیاسی کشور، آشنایی با رهبران ملی و دینی، آشنایی با قانون اساسی، حزبهای سیاسی، مشارکت سیاسی، انتخابات، آشنایی با مجاهدان و فاتحان گذشته و کنونی، آموزش انگاره‌هایی همچون آزادی، قانون‌مداری، استقلال، منافع ملی، میهن‌دوستی، نمادها و ارزش‌های ملی، همدلی و اتحاد، جهاد و عدالت است.[۸]
عوامل مؤثر
عوامل مؤثر در جامعه‌پذیری سیاسی افراد عبارت‌اند از: خانواده، آموزش و پرورش، رسانه، مراکز دینی و گروه همسانان.[۹]
همچنین عوامل بسیاری در جامعه‌پذیری سیاسی می‌تواند تغییر ایجاد کند از جمله:
- وارد شدن به گروه‌ها و نقش‌های اجتماعی؛
- مهاجرت از شهری به شهر دیگر؛
- بالا یا پایین رفتن رتبۀ اجتماعی و اقتصادی؛
- پیدا کردن یا از دست دادن شغل؛
- مهاجرت به کشوری دیگر؛
- آسیب دیدن از رکود اقتصادی یا جنگ.[۱۰]
نقش خانواده
خانواده، اولین نهاد تربیتی در القای انگاره‌های سیاسی و اجتماعی مطلوب یا نامطلوب است؛ خانواده با شیوۀ تکرار و تلقین، پرورش زمینۀ اجتماعی خاص در کودک و تربیت شخصیتی شجاع، مستقل و متعهد[۱۱] باورهای سیاسی را پایه‌گذاری می‌کند.[۱۲] گوش‌سپاری به تصمیمات والدین، در آینده وی را به پیروی از دستورات سیاسی متمایل می‌سازد.[۱۳] افراد در روابط خانوادگی، اقتدار و مدیریت را می‌آموزند و با بحث آزاد دربارۀ مسائل و مشارکت در امور مربوط به خانواده، با دموکراسی در عرصه‌های سیاسی و اجتماعی آشنا می‌شوند.[۱۴]
رفتارهای مؤثر والدین در جامعه‌پذیری سیاسی فرزندان
- اهمیت دادن به نظرات فرزندان در مسائل خانوادگی (سبب جلوگیری از خشونت در رفتار سیاسی)؛
- مسئولیت‌سِپاری به فرزندان (موجب مسئولیت‌پذیری در جامعۀ آینده)؛
- مشارکت پدر و مادر در تربیت (تربیت تک والدی سبب وابستگی یا سلطه‌گری در رفتار سیاسی)؛[۱۵]
- قصه‌گویی برای کودکان و اسطوره‌‌سازی از قهرمانان اصیل ایرانی- اسلامی از جمله روایت شاهنامه؛[۱۶]
- حضور در اجتماعات سیاسی همچون نماز جمعه، راهپیمایی‌ها، انتخابات و رژه‌های نیروهای مسلح به همراه فرزندان؛
- نام‌گذاری کودک از میان شخصیت‌های ملی و دینی و شناساندن آن به کودک؛
- استفاده از انواع بازی با القای غیرمستقیم برخی مفاهیم (مثلاً در بازی با تفنگ، پسران روحیۀ جنگ‌جویی و مبارزه علیه ظلم می‌یابند).[۱۷]
نقش آموزش و پرورش
از مهم‌ترین کارکردهای آموزش و پرورش ایجاد جامعه‌پذیری سیاسی در دانش‌آموزان است.[۱۸] در دورۀ دانش‌آموزی، افراد با مفاهیم قوانین و مقررات جامعه آشنا می‌شوند و نسبت به ارزش‌های سیاسی منعطف هستند. آنچه دانش‌آموزان در این سال‌ها می‌آموزند رفتار سیاسی آیندۀ آنان را شکل می‌دهد. در محدوده سنی 12-13 سال باورهای سیاسی نوجوان به مرحلۀ تثبیت می‌رسد.[۱۹] اما در سنین بزرگسالی نیز پرورش سیاسی ادامه می‌یابد. آموزش و پرورش به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم در برنامه‌ها و کتب آموزشی خود، می‌تواند اهداف جامعه‌پذیری سیاسی را تحقق بخشد.[۲۰]
نقش معلمان
دانش‌آموزان در دوران تحصیل، معلمان خود را الگو قرار می‌دهند. دیدگاه سیاسی معلم در ناخودآگاه آنان اثر می‌گذارد. معلم می‌تواند مصادیق هویت ملی، همکاری و استقلال فکری را به دانش‌آموزان نشان دهد. استفاده از روش‌های تدریس سخت‌گیرانه منجر به عدم تکامل بلوغ سیاسی افراد شده و استفاده از شیوههای مشارکتی و آزاداندیشی، سبب استفاده از این سبک در سِمَت‌‌ها و مسئولیت‌های ادارۀ جامعه در بزرگسالی خواهد شد.[۲۱]
نقش دروس تحصیلی
در جامعۀ ایرانی، وجوه مختلف تربیت سیاسی در دروس متنوعی از جمله تاریخ، جغرافیا، مطالعات اجتماعی و هدیه‌های آسمانی آمده است، اما در دورۀ ابتدایی برجسته‌ترین دروس در این زمینه تاریخ و مدنی، در متوسطۀ اول؛ تعلیمات اجتماعی و تاریخ و در متوسطۀ دوم؛ مطالعات اجتماعی، جامعه‌شناسی و تاریخ معاصر ایران دانسته شده است.[۲۲] برخی محققان بر این باورند که در این دروس بیشتر به مفاهیمی مانند استقلال، قانون اساسی، رهبری، وحدت و دیگر انگاره‌ها پرداخته شده[۲۳] اما به ابعاد مهارتی یا رفتاری توجه چندانی نشده است.[۲۴]
راهکارهای تقویت تربیت سیاسی در مدارس
- معلم درس مطالعات اجتماعی، صلاحیت‌های لازم برای تدریس و نقش الگویی مطلوب را داشته باشد؛
- جهت اثربخشی و نهادینه‌سازی مفاهیم درسی از روش‌های تربیت اسلامی مانند تشویق، محبت، تکلیف دادن، پنددهی، چشم‌پوشی از اشتباه‌ها و گذشت استفاده شود؛ [۲۵]
- از روش‌های یادگیرنده‌محور، فعال و نقادانه با انجام فعالیت‌هایی مانند مشاهده، مصاحبه، بحث و بازی استفاده شود؛
- معلم به مباحث سیاسی روز که در مطالب تهیه شدۀ دانش‌آموزان وجود دارد اشاره کند؛
- انتخابات شورا در سطح مدرسه و کلاس درسی برگزار شود؛
- زمینۀ فعالیت دانش‌آموزان در انجمن اتحادیۀ دانش‌آموزی و خبرنامۀ مدرسه فراهم شود؛[۲۶]
- تشویق به عضویت دانش‌آموزان در بسیج دانش‌آموزی در هر سه مقطع تحصیلی؛ استفاده از شیوههای اجرایی و نظری در این سازمان موجب تقویت مسئولیت‌پذیری، روحیۀ تعاون و بینش عمیق و پایدار سیاسی دانش‌آموزان می‌شود.[۲۷]
- معرفی کتاب‌های مفید غیردرسی؛ خواندن کتاب ذهن افراد را به‌صورت غیرمستقیم نسبت به مسائل اجتماعی مختلف بیدار کرده و رنگ سیاسی به آن می‌دهد.[۲۸] برخی پژوهشگران، معرفی کتاب به نوجوانان را برای الگوبرداری از شخصیت‌های ملی، مؤثر دانسته‌اند.[۲۹]
- سرودهای ملی - مذهبی؛ سرودهای برخوردار از مضامینی که به انگاره‌های شناختی مطلوب در جامعه توجه دارند، در پرورش سیاسی و دینی کودکان و نوجوانان، اثرگذاری چشمگیری دارند.[۳۰]
نقش رسانه
امروزه بیشترین زمان کودکان و نوجوانان صرف رسانه‌هایی نظیر تلویزیون، بازی‌های رایانه‌ای و شبکه‌های اجتماعی می‌شود. آنان بیشتر انگاره‌های سیاسی را از تلویزیون و از منابع متعددی از جمله شخصیت‌ها (ورزشکاران، خوانندگان، بازیگران، مجری‌ها، سیاستمداران) و اخبار دریافت می‌کنند؛[۳۱] صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران توانمندی بسیاری برای اثرگذاری بر اقشار جامعه به‌ویژه نوجوانان در تمام زمینه‌ها دارد.[۳۲]
نقش دین
سازمان‌ها و نهادهای دینی، بر مسائل سیاسی و جامعه‌پذیری سیاسی افراد اثر می‌گذارند. ارتباط مستقیم و مداوم با مکان‌ها و گروه‌های مذهبی از جمله مسجد، حسینیه، هیئت‌های عزاداری، شرکت در نماز جماعت، مراسم تعزیه، مراکز حوزه‌های علمیه و آشنایی با روحانیت، موجب آشنایی نوجوانان با حوزۀ سیاست از منظر دینی می‌شود.[۳۳]
راهکارهای تربیت سیاسی از منظر قرآن
- اهتمام ویژه به تربیت عقلانی و پرورش قدرت تفکر و تحلیل؛
- آگاهی‌بخشی با تبیین داشته‌ها و نداشته‌ها، بایدها و نبایدها در مورد جامعه، انسان و حکومت؛
- استفاده از مناظره و جدل؛
- استفاده از پرسش و درگیر کردن انسان‌ها با مسئله؛
- استفاده از تلقین و تشویق؛
- به‌کارگیری بیان مقایسه‌ای؛
- تربیت تدریجی، معرفی الگوهای خوب و شناساندن اشخاص بد جهت عبرت‌‌گیری؛
- توجه به تاریخ و سرگذشت پیشینیان؛
- نمونه‌سازی‌های کوچک از جامعه و حکومت برای کسب آگاهی و آمادگی افراد.[۳۴]
گروه همسانان
به گروه‌های کوچکی که دارای جایگاه اجتماعی نسبتاً برابری هستند و پیوندهای نزدیکی با هم دارند گروه همسانان می‌گویند؛ حلقه‌های دوستی، تیم‌های هم‌بازی و گروه‌های مدرسه از آن جمله‌اند. این ردۀ اجتماعی در ترغیب یا عدم ترغیب به سیاست مؤثر واقع می‌شود؛[۳۵] برخی از پژوهشگران در جامعه‌پذیری سیاسی، گروه همسانان را تأثیرگذارتر از مدارس دانسته‌اند.[۳۶]
پانویس
- ↑ خداوردویی، «آموزش و پرورش و جامعه‌پذیری سیاسی»، 1394ش، ص48.
- ↑ موسوی الیگودرزی، «درآمدی بر تربیت سیاسی از دیدگاه قرآن کریم»، 1387ش، ص94.
- ↑ افتخاری و آرام، «آسیب‌شناسی رسمی آموزش و پرورش و ارائۀ راهکارها»، 1396ش، ص72.
- ↑ روشن، جامعه‌پذیری سیاسی نوجوانان تهران، 1375ش، ص15 و 39.
- ↑ پاول و آلموند، «جامعه‌پذیری سیاسی و فرهنگ سیاسی»، 1375ش، ص22.
- ↑ روشن، جامعه‌پذیری سیاسی نوجوانان تهران، 1375ش، ص16.
- ↑ پاول و آلموند، «جامعه‌پذیری سیاسی و فرهنگ سیاسی»، 1375ش، ص22.
- ↑ شرف‌الدین، «جامعه‌پذیری سیاسی و تربیت سیاسی»، 1387ش، ص191.
- ↑ شرف‌الدین، «جامعه‌پذیری سیاسی و تربیت سیاسی»، 1387ش، ص187.
- ↑ پاول و آلموند، «جامعه‌پذیری سیاسی و فرهنگ سیاسی»، 1375ش، ص22.
- ↑ رحیمی و دیگران، «جایگاه تربیت سیاسی و نقش آن در پیشگیری از رخنه‌های سیاسی- فرهنگی در انقلاب اسلامی از دیدگاه امام خمینی»، 1394ش، ص151.
- ↑ روشن، جامعه‌پذیری سیاسی نوجوانان تهران، 1375ش، ص19.
- ↑ پاول و آلموند، «جامعه‌پذیری سیاسی و فرهنگ سیاسی»، 1375ش، ص24.
- ↑ شرف‌الدین، «جامعه‌پذیری سیاسی و تربیت سیاسی»، 1387ش، ص188-189.
- ↑ فاضلی، «خانواده و تربیت سیاسی»، وبلاگ ام-جاور.
- ↑ «نقش اسطوره‌ها در تربیت کودک»، وب‌سایت انارستان.
- ↑ فاضلی، «خانواده و تربیت سیاسی»، وبلاگ ام-جاور.
- ↑ عبداللهی، «بررسی وضعیت موجود تربیت سیاسی در دورۀ ابتدایی نظام آموزش و پرورش ایران»، 1398ش، ص785.
- ↑ رضوی و دیگران، «بررسی تربیت سیاسی در برنامۀ درسی رسمی دورۀ ابتدایی»، 1389ش، ص23.
- ↑ روشن، جامعه‌پذیری سیاسی نوجوانان تهران، 1375ش، ص33.
- ↑ خداوردویی، «آموزش و پرورش و جامعه‌پذیری سیاسی»، 1394ش، ص51.
- ↑ خداوردویی، «آموزش و پرورش و جامعه‌پذیری سیاسی»، 1394ش، ص51.
- ↑ عبداللهی، «بررسی وضعیت موجود تربیت سیاسی در دورۀ ابتدایی نظام آموزش و پرورش ایران»، 1398ش، ص790-792.
- ↑ رضوی و دیگران، «بررسی تربیت سیاسی در برنامۀ درسی رسمی دورۀ ابتدایی»، 1389ش، ص35.
- ↑ عبداللهی، «بررسی وضعیت موجود تربیت سیاسی در دورۀ ابتدایی نظام آموزش و پرورش ایران»، 1398ش، ص792.
- ↑ رضوی و دیگران، «بررسی تربیت سیاسی در برنامۀ درسی رسمی دورۀ ابتدایی»، 1389ش، ص49 و 50 و 54.
- ↑ فرشباف رشیدی و جمشیدی راد، «نقش سازمان بسیج دانش‌آموزی در آموزش و پرورش و جامعه‌پذیری سیاسی دانش‌آموزان»، 1395ش، علم‌نت.
- ↑ ذاکر شهرک، «سیاست در کتاب‌های کودکان و نوجوانان»، 1381ش، ص32.
- ↑ «مجموعۀ قهرمان من»، وب‌سایت عمو کتابی.
- ↑ «سرود سلام فرمانده از کجا آمد و چطور خودش را در دل مردم جا کرد؟»، باشگاه خبرنگاران جوان.
- ↑ شرف‌الدین، «جامعه‌پذیری سیاسی و تربیت سیاسی»، 1387ش، ص192.
- ↑ روشن، جامعه‌پذیری سیاسی نوجوانان تهران، 1375ش، ص115.
- ↑ شرف‌الدین، «جامعه‌پذیری سیاسی و تربیت سیاسی»، 1387ش، ص192.
- ↑ موسوی الیگودرزی، «درآمدی بر تربیت سیاسی از دیدگاه قرآن کریم»، 1387ش، ص93.
- ↑ پاول و آلموند، «جامعه‌پذیری سیاسی و فرهنگ سیاسی»، 1375ش، ص25.
- ↑ روشن، جامعه‌پذیری سیاسی نوجوانان تهران، 1375ش، ص19.
منابع
- افتخاری، اصغر و آرام، محمدرضا، «آسیب‌شناسی رسمی آموزش و پرورش و ارائۀ راهکارها»، اسلام و پژوهش‌های تربیتی، شمارۀ 17، بهار و تابستان 1396ش، ص71-93.
- پاول، بینگهام و آلموند، گابریل، «جامعه‌پذیری سیاسی و فرهنگ سیاسی»، ترجمۀ علیرضا طیب، نشریۀ اطلاعات سیاسی و اقتصادی، شمارۀ 113، 1375ش، ص22-31.
- خداوردویی، سعید، «آموزش و پرورش و جامعه‌پذیری سیاسی»، رشد آموزش علوم اجتماعی، پیاپی 68، 1394ش، ص47-51.
- ذاکر شهرک، مینا، «سیاست در کتاب‌های کودکان و نوجوانان»، پژوهشنامۀ ادبیات کودک و نوجوان، شمارۀ 31، زمستان 1381ش، ص31-35.
- رحیمی، سهیل و دیگران، «جایگاه تربیت سیاسی و نقش آن در پیشگیری از رخنه‌های سیاسی- فرهنگی در انقلاب اسلامی از دیدگاه امام خمینی و مقام معظم رهبری»، بصیرت و تربیت اسلامی، پاییز 1394ش، ص137-161.
- رضوی، سید عباس و دیگران، «بررسی تربیت سیاسی در برنامۀ درسی رسمی دورۀ ابتدایی»، روانشناسی تربیتی، شمارۀ 16، بهار 1389ش، ص19-58.
- روشن، جمشید، جامعه‌پذیری سیاسی نوجوانان تهران، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، تهران، دانشکدۀ علوم سیاسی، دانشگاه امام صادق، 1375ش، ص1-161.
- «سرود سلام فرمانده از کجا آمد و چطور خودش را در دل مردم جا کرد؟»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 4 خرداد 1401ش.
- شرف‌الدین، سید حسین، «جامعه‌پذیری سیاسی و تربیت سیاسی»، راه تربیت، شمارۀ 5، ویژه‌نامۀ تربیت سیاسی، 1387ش، ص177-198.
- عبداللهی، هنگامه و دیگران، «بررسی وضعیت موجود تربیت سیاسی در دورۀ ابتدایی نظام آموزش و پرورش ایران»، جامعه‌شناسی سیاسی ایران، سال دوم، شمارۀ چهارم، زمستان 1398ش، ص784-799.
- فاضلی، بیتا، «خانواده و تربیت سیاسی»، وبلاگ ام-جاور، تاریخ درج مطلب: 2 اردیبهشت 1389ش.
- فرشباف رشیدی، وحید و جمشیدی راد، جعفر، «نقش سازمان بسیج دانش‌آموزی در آموزش و پرورش و جامعه‌پذیری سیاسی دانش‌آموزان»، سومین کنفرانس بین‌المللی روانشناسی، علوم تربیتی و سبک زندگی، 1395ش.
- «مجموعۀ قهرمان من»، وب‌سایت عمو کتابی، تاریخ بازدید: 12 آذر 1401ش.
- موسوی الیگودرزی، سید مهدی، «درآمدی بر تربیت سیاسی از دیدگاه قرآن کریم»، راه تربیت، شمارۀ 5، ویژه‌نامۀ تربیت سیاسی، 1387ش، ص71-94.
- «نقش اسطوره‌ها در تربیت کودک»، وب‌سایت انارستان، تاریخ بازدید: 14 آذر 1401ش.