جامعه‌پذیری فرزندان در اسلام
جامعه‌پذیری فرزندان در اسلام؛ شیوه و ملاک‌های اسلامی پرورش فرزندان برای ورود به جامعه.
جامعه‌پذیری (اجتماعی‌شدن)، به‌معنای آشناسازی و انطباق با جامعه، در جامعه‌شناسی به فرایندی گفته می‌شود که در آن فرد، هنجارها، ارزش‌ها و دیگر عناصر اجتماعی، فرهنگی و سیاسی موجود در گروه یا محیط پیرامون خود را فرامی‌گیرد و آن را با شخصیت خود یگانه می‌کند. خانواده، اولین عامل جامعه‌پذیری است.[۱]
جامعه‌پذیری در اسلام
اجتماعی‌شدن انسان در فرآیند تربیت، ممکن می‌شود. تربیت اجتماعی فرزندان و آموزش آداب و اخلاق اجتماعی، جزئی از حقوق آنان بر والدین است. در این فرآیند، فرزندان به‌گونه‌ای پرورش می‌یابند که از همان دوران کودکی بتوانند در جامعه حضور یابند و حسن رفتار، ادب، تعادل روحی ـ روانی و خِردورزی در برخورد با دیگران را نشان دهند. مسلمانان که دین اسلام را برنامۀ جامع تربیتی می‌دانند در تربیت اجتماعی فرزندان، از آموزه‌های اسلامی مانند بخشش (عفو)، احترام به شخصیت دیگران، فروتنی (تواضع)، نظم و انضباط، محبت متقابل، رعایت حقوق دیگران، جرأت و شهامت داشتن، ایثار و فداکاری، نظارت و مراقبت اجتماعی، مشورت کردن، تعاون، یاری‌گری و مسئولیت‌پذیری، بهره می‌گیرند. در این فرآیند، خانواده به‌عنوان اولین نهاد اجتماعی که انسان آن را تجربه می‌کند، بهترین فرصت برای تربیت اجتماعی و الگوپذیری عملی و عینی‌سازی اخلاق اجتماعی است.[۲]
مهارت‌های اجتماعی
اخلاق اجتماعی با پرورش والدین، به‌تدریج در فرزندان به‌وجود می‌آید. پدر و مادر به‌عنوان حلقه‌های اتصال خانواده و جامعه، نقش تربیتی بالایی در شکل‌گیری مهارت‌های اجتماعی در کودکان دارند. مهارت‌هایی همچون ارتباط با دیگران، مهارت گوش دادن، مهارت همدردی و ارتباط غیرکلامی و مهارت در تشخیص احساسات خویش. برخی از محققان مهارت‌های اجتماعی را در پنج دسته تقسیم کرده‌اند: همکاری و کمک به دیگران، گفتار مناسب (تقاضا و پاسخ آشکار)، مسئولیت‌پذیری، همدلی (محبت و همدردی) و خویشتن‌داری (صبوری و تحمل کردن).[۳]
آداب اجتماعی از نظر اسلام
بسیاری از مصادیق آداب اجتماعی در آموزه‌های اسلام، مورد توجه قرار گرفته است؛ برخی از مهم‌ترین آنها که مناسب است والدین جهت رشد و تقویت جامعه‌پذیری کودکان، به آن توجه کنند عبارت است از:
نیک سخن گفتن
حُسن معاشرت با مردم از مهم‌ترین آداب اجتماعی مورد تأکید اسلام است. در قرآن از انسان‌ها خواسته شده که به بهترین وجه سخن بگویند.[۴] امام علی نیز در وصیت خود به فرزندش، بر این آموزۀ قرآنی تأکید کرده است.[۵]
دوری از تمسخر و تحقیر
یکی از توصیه‌های اجتماعی امام علی به فرزندش این است که از تحقیر دیگران بپرهیزد؛ زیرا آن فرد اگر بزرگ‌تر باشد همسان پدر است و اگر هم‌سن باشد همسان برادر است و اگر کوچک‌تر باشد همسان فرزند آدمی است.[۶]
قبول عذر
امام علی در سفارش‌های خود به فرزندش بر این نکته تأکید کرده است که پذیرای پوزش کسی باش که عذر و بهانه‌اش را برایت آورده، و طلب عفو و گذشت او را قبول کن.[۷]
کمک به هم‌نوعان
کمک به هم‌نوعان بدون در نظر گرفتن سطح و طبقه اجتماعی و خوبی و بدی اشخاص، از توصیه‌های مؤکد پیشوایان اسلام است. از امام سجاد نقل شده است که هر کسی از تو طلب خیری کرد، انجام بده؛ زیرا اگر خودش اهل خیر باشد، تو به مقصودت رسیده‌ای و اگر اهل خیر نباشد، خود اهل آن خیر هستی.[۸]
سلام کردن
در فرهنگ اسلامی، سلام کردن نشانه احترام گذاشتن به دیگران است. سلام کردن به کودکان از سنت‌های نبوی و نشانۀ تواضع، بزرگی، نرم‌خویی و گرامی داشتن شخصیت کودکان است. از حضرت محمد نقل شده است که پنج چیز را تا هنگام مرگ ترک نمی‌کنم تا این روش، بعد از من سنت و ماندگار شود که یکی از آنها سلام کردن به کودکان است.[۹] او همچنین بلند سلام کردن به دیگران، نیکو سخن گفتن و نیکو غذا خوردن را موجب دستیابی به بهشت دانسته است.[۱۰]
مسئولیت‌پذیری
تربیت فرزندان در برخی روایات اسلامی، شامل سه دوره هفت‌ساله است که برای هر دوره روش تربیتی خاصی باید توسط والدین اجرا شود. دوره سوم تربیت فرزند، دورۀ وزارت فرزندان است.[۱۱] این تعبیر حاکی از لزوم شرکت دادن فرزندان در تصمیم‌گیری‌ها و فعالیت‌های خانواده به‌منظور آشنایی آنها با شیوه مدیریت زندگی و ایجاد حس مسئولیت‌پذیری در آنان است. نوجوانان در این سنین به دنبال استقلال شخصیتی و بروز استعدادها و توانمندی‌های خود هستند که برای رشد و شکوفایی متعادل شخصیت آنان، ایجاد بستر مناسب و زمینه مساعد بسیار مؤثر است.[۱۲]
هم‌نشینی با افراد سالم
با توجه به تأثیر زیادی که هم‌نشین بر انسان دارد، روایات زیادی به جایگاه و ویژگی‌های دوست و رفیق پرداخته‌اند که در جامعه‌پذیری فرزندان باید مورد توجه والدین قرار گیرد. امام زین‌العابدین در سفارش به یکی از فرزندانش، از دوستی، رفاقت، هم‌کلامی و هم‌سفری با پنج گروه نهی کرده است:[۱۳]
- دروغ‌گو؛ زیرا او مانند سرابی است که مطالب را برخلاف واقع نشان می‌دهد.
- افراد لاابالی و گنه‌کار؛ زیرا چنین اشخاصی، دوست خود را تو را به یک‌لقمه‌نان یا کم‌تر از آن می‌فروشند.
- بخیل؛ زیرا در ضروری‌ترین مواقع نیازمندی به او، تو را یاری نخواهد کرد.
- ابله؛ زیرا می‌خواهد تو را کمک کند، ولی ضرر می‌رساند.
- قاطع رَحِم؛ زیرا چنین شخصی در کتاب خدا مورد لعن و نفرین قرارگرفته است.
امام علی در وصیت به فرزندش با ارائه یک ملاک کلی، به هم‌نشینی با اهل خیر سفارش کرده و از هم‌نشینی با کسی که آدمی را از یاد خدا بازمی‌دارد و اهل شر است، نهی کرده است.[۱۴]
رعایت پاکیزگی
از مهم‌ترین آداب فردی، رعایت نظافت است که نشانۀ آمادگی ورود به جامعه است و نیز در پذیرفته شدن از جانب اجتماع، بسیار مؤثر است. حضرت محمد با تأکید بر رعایت پاکیزگی، بر این نکته تأکید کرده است که خداوند، بنیان اسلام را بر پاکیزگی استوار کرده و آنها که پاکیزه‌اند وارد بهشت می‌شوند.[۱۵]
آراستگی
آراستگی ظاهر در سیرۀ اهل‌بیت کاملاً مورد توجه بوده است. حضرت محمد هنگام خروج از منزل یا دیدار دیگران، موی خود را شانه می‌زد، خویشتن را می‌آراست و تصویر خود را در ظرف آبی می‌نگریست. او دلیل این امور را چنین توضیح می‌داد که خداوند دوست دارد که آدمی هنگام دیدار هم‌نوعان، خود را بیاراید و زیبا سازد.[۱۶]
پرهیز از میهمانی رفتن سرزده
در آموزه‌های اسلام از میهمانی رفتن بدون دعوت نهی شده است. حضرت محمد در سخنی با امام علی، رفتن به میهمانی بدون دعوت را موجب خواری دانسته است.[۱۷] در قرآن نیز از وارد شدن به خانه دیگران بدون اجازه، نهی شده است.[۱۸]
پانویس
- ↑ قربانی و جمعه‌نیا، «نقش عوامل اجتماعی (خانواده، مدرسه و گروه همسالان) در جامعه‌پذیری دانش‌آموزان استان گلستان»، سایت جامعه‌شناسی کاربردی، بازدید: 4 اردیبهشت 1401.
- ↑ محمدیان، نگاهی دیگر به حقوق فرزندان از دیدگاه اسلام، 1390ش، ص۱۹۱ به بعد.
- ↑ وزیری، حقوق متقابل کودک و ولی در اسلام و موارد تطبیقی آن، 1387ش، ص۲۱۴ـ۲۱۵.
- ↑ سوره اسراء، آیه 53.
- ↑ ابن‌شعبه حرانی، تحف العقول، 1404ق، ص۱۹۹.
- ↑ متقی هندی، کنز العمّال، 1419ق، ج۱۶، ص۲۱۷، اواخر حدیث۴۴۲۳۷.
- ↑ متقی هندی، کنز العمّال، 1419ق، ج۱۶، ص۲۶۹، ح۴۴۳۹۹.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعة، 1409ق، ج۱۶، ص۲۹۴، باب۳ من ابواب فعل المعروف، ح۳.
- ↑ صدوق، علل الشرائع، ج۱، ص۱۳۰، باب۱۰۸، ح۱.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعة، 1409ق، ج۱۲، ص۶۰، باب۳۴ من ابواب احکام العشرة، ح۷.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعة، 1409ق، ج۲۱، ص۴۷۶، باب۸۳ من ابواب احکام الاولاد، ح۷.
- ↑ محمدیان، نگاهی دیگر به حقوق فرزندان از دیدگاه اسلام، 1390ش، ص۱۹۴ـ۱۹۵ و وزیری، حقوق متقابل کودک و ولی در اسلام، 1387ش، ص۲۱۶.
- ↑ کلینی، الکافی، 1407ق، ج۲، ص۳۷۶۳۷۷، (باب مجالسة اهل المعاصی)، ح۷.
- ↑ صدوق، من لا یحضره الفقیه، 1413ق، ج۴، ص۳۸۴، ح۵۸۳۴.
- ↑ متقی هندی، کنز العمّال، 1419ق، ج۹، ص۲۷۷، ج۲۶۰۰۲.
- ↑ محمدی ری‌شهری، میزان الحکمة، 1377ش، ج2، ص774 و سنن النبی، 1381ش، ج1، ص43.
- ↑ شیخ صدوق، الخصال، ۱۳۶۲ش، ج۱، ص۴۱۰.
- ↑ سوره نور، آیه 27-28.
منابع
- قرآن کریم
- ابن‌شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول عن آل الرسول (ص)، قم، موسسه النشر الاسلامی، 1404ق.
- حرّ عاملی، وسائل الشیعة، قم، مؤسسه آل البیت (ع)، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- شیخ صدوق (ابن‌بابویه)، محمد بن علی، من لایحضره الفقيه، قم، جامعه مدرسین، 1413ق.
- شیخ صدوق (ابن‌بابویه)، محمد بن علی، الخصال، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1362ش.
- طباطبایی، سید محمدحسین، سنن النبی، تهران، پیام آزادی، 1381ش.
- قربانی، علیرضا و جمعه‌نیا، سکینه، «نقش عوامل اجتماعی (خانواده، مدرسه و گروه همسالان) در جامعه‌پذیری دانش‌آموزان استان گلستان»، وب‌سایت جامعه‌شناسی کاربردی، بازدید: 4 اردیبهشت 1401.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الكافي، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1407ق.
- متقی هندی، علی بن حسام‌الدین، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۹ق.
- محمدی ری‌شهری، محمد، میزان الحکمه، قم، موسسه دارالحدیث، 1377ش.
- محمدیان، بهرام، نگاهی دیگر به حقوق فرزندان از دیدگاه اسلام، تهران، انجمن اولیاء و مربیان، 1390ش.
- وزیری، مجید، حقوق متقابل کودک و ولی در اسلام و موارد تطبیقی آن، تهران، شرکت چاپ و نشر بین الملل، 1387ش.