یاریگری
یاریگری؛ رفتاری که موجب افزایش آسایش و سلامت دیگران شود. یاریگری به‌عنوان یک رفتار اجتماعی، از ظرفیت بالایی برای تقویت و افزایش رفتارهای مطلوب و کاهش رفتارهای نامطلوب برخودار است و امکان ایجاد زندگی شاد و پربار را برای همگان، افزایش می‌دهد.
مفهوم‌شناسی
یاریگری به‌معنای استعانت، مدد، نصرت، امداد، کمک کردن، مهربانی، دستگیری و پشتیبانی کردن، است.[۱] مفهوم کلی و عام یاریگری در علوم اجتماعی با عنوان تعاون، مددکاری اجتماعی و هرگونه رفتار حمایتی (prosocial) شناخته می‌شود. «رفتار حمایتی» دامنه وسیعی از کنش‌ها به‌قصد فایده رساندن به دیگران را شامل می‌شود. رفتارهایی مثل کمک کردن، دلداری دادن و همکاری کردن نمونه‌هایی از «رفتارهای اجتماعی» است. گاهی اصطلاح «نوع‌دوستی» به‌جای «رفتار حمایتی» به‌کار می‌رود. اما نوع‌دوستی یک مفهوم انگیزشی است که با مفهوم رفتار حمایتی، تطابق مصداقی کامل ندارد. رفتار حمایتی الزاما با نوع‌دوستی برانگیخته نمی‌شود و انگیزه نوع‌دوستانه هم لزوماً به رفتار جامعه‌پسند منجر نمی‌شود.[۲]
مراحل بروز رفتار حمایتی و یارگری
پژوهشگران برای انجام رفتار حمایتی، پنج مرحله را مورد توجه قرار داده‌اند:
- توجه به موقعیت اضطراری
- ارزیابی موقعیت به عنوان اضطراری
- احساس مسئولیت در مورد امدادگری
- داشتن دانش و مهارت کافی در امر امداد
- اخذ تصمیم نهایی در مورد امداد[۳]
یاریگری از منظر علوم اجتماعی
دانشمندان علوم اجتماعی دربارۀ یاریگری اجتماعی، چگونگی و سازوکار آن، دیدگاه‌های متفاوتی دارند.[۴] این دیدگاه‌ها معمولا از پژوهش‌های بالینی یا میدانی آغاز می‌شود و به یک نظریه می‌انجامد که به‌مثابه ابزاری برای انتقال دانش با هدف کمک به مددکاری اجتماعی است.[۵] بر اساس رویکرد جامعه‌شناسان غربی، روابط انسان‌ها بر اصل رقابت استوار است. اما دکتر مرتضی فرهادی در «انسان‌شناسی یاریگری» با تکیه بر فرهنگ ایرانی و اسلامی، اصل را بر همکاری و تعاون نهاده است. با پذیرش اصل «همکاری»، نگاه به جامعه و سیاست، متفاوت می‌شود و بر اساس آن ارزیابی جامعۀ ایرانی، بهتر صورت می‌گیرد.[۶]
تعاونی‌های سنتی در ایران
تعاونی‌ها در جامعۀ ایرانی، یکی از گونه‌های سنتیِ یاریگری است که سازماندهی اعضاء، درازمدت بودن کنش یاری و پیچیدگی ساختاری، از ویژگی‌های آن است. برخی پژوهشگران، تعاونی‌های سنتی را جلوۀ آشکار و تجمیع‌شدۀ خودیاری، همیاری و دگریاری دانسته‌اند.[۷] این تعاونی‌ها در خرده‌فرهنگ‌های گوناگون ایران، به نامهای بنه، صحرا، هراسه (حراثه)، پیکال، سرکار، پاگاو و درکار شناخته می‌شدند و دارای ویژگی‌های زیر بوده‌اند:
- پیوستگی و درازمدت بودن کنش یاری؛
- گزینشی بودن اعضا؛
- گستردگی ساختار و قلمرو فعالیت‌ها؛
- دیرینگی و نهادینگی در جامعۀ ایران.[۸]
در برخی پژوهش‌ها پیرامون تعاونی‌های سنتی در ایران، به گونه‌های زیر توجه شده است:
- بُنه؛ نوعی تعاونی روستایی در زمینه کشاورزی؛
- واره؛ نوعی تعاون سنتی کهن و زنانه در ایران؛
- مال؛ نوعی تعاونی سنتی در زمینه دامداری؛
- پَره‌کشی؛ نوعی تعاونی روستایی در زمینه صید ماهی.[۹]
از میان انواع تعاونی سنتی در جامعۀ ایرانی، در برخی از آنها مانند «بنه» و «مال»، دگریاری و همیاری به‌میزان کمتری مورد توجه بوده است؛ اما در برخی دیگر مانند «واره»، همیاری، محور اصلی فعالیت‌ها تعریف شده است.[۱۰]
یاریگری در جامعه عشایری
در جامعۀ عشایری ایران که با اصطلاحات مختلفی مانند کوچ‌نشین، ایلیاتی، بیابان‌گرد، گله‌دار، گلونه، مالدار و چادرنشین از آنها نام برده می‌شود، شیوۀ معاش بر بنیان یاریگری و همکاری ارگانیکی استوار است. نقش همکاری و یاریگری در زندگی عشایری چنان پررنگ است که تصور پایداری سبک زندگی عشایری بدون یاریگری و همکاری، دشوار است.[۱۱] پژوهشگران در بررسی مصداق‌های یاریگری در زندگی عشایری به موارد زیر توجه کرده‌اند:
- تعاونی‌های سنتی با نامهای «مال»، «هلک»، «اردو» و «ایشوم» برای فعالیت در زمینه دامداری؛
- همکاری در کوچ به‌ویژه در فعالیت‌هایی مانند پیش‌بار، بار کردن و بار انداختن؛
- همکاری در مقابله با حوادث غیر مترقبه؛
- همکاری در تولید انواع دام؛
- همکاری در کاشت (گامری) و دروی گندم (بارنو)؛
- همکاری در شکار جمعی (کوک پَر) و پیدا کردن احشام گمشده (پی رونی)؛
- همیاری در نان‌پزی؛
- یاریگری در مراسم عروسی و عزا (اُوزی، پُرسُونَه)؛
- همکاری در تهیه و تولید سیاه چادر (بُهون)،
- تاسو؛ نوعی تامین اجتماعی سنتی (دگریاری) در عشایر لر.
یاریگری در جامعه روستایی
زندگی ده‌نشینی همانند کوچ‌نشینی از سابقه‌ای طولانی در ایران بهره‌مند بوده و روستاییان نقش مهمی در سیر تکامل فرهنگ ایرانی داشته‌اند.[۱۲] برخی، دهکده‌های ایران را به‌سان آیینه‌ای دانسته‌اند که حیات اجتماعی پیشین ایرانیان را بازنمایی می‌کند.[۱۳] در جامعۀ روستایی ایران، یاریگری به‌مثابه ارزش اجتماعی، همواره مورد توجه بوده و با وجود تحولات نیم‌قرن اخیر، هنوز شیوه‌هایی از یاریگری در جامعۀ روستایی، به صورت یک نهاد اجتماعی پایدار، باقی مانده است.[۱۴] شیوه‌های گوناگون یاریگری در جامعۀ روستایی ایران به سه دستۀ اجتماعی، اقتصادی و عمرانی تقسیم شده است. پژوهشگران در بررسی نمونه‌های مختلف یاریگری روستاییان، آن را نشان‌دهندۀ گستردگی، تنوع و عمق یاریگری از یک‌سو و پذیرش آن به‌مثابه ارزش اجتماعی از سوی دیگر دانسته‌اند.[۱۵]
یاریگری در جامعه شهری
مطالعات اسنادی و میدانی نشان می‌دهد که در شهرهای تاریخی ایران، همکاری و یاریگری به‌صورت ساده و عملی از قدیم‌ترین زمان‌ها به شکل‌های گوناگون وجود داشته و تاکنون با وجود تحولات اجتماعی، جلوه‌هایی از آن در وقف، مساجد، اصناف (بازار)، محلات، زورخانه‌ها و گروه‌های خویشاوندی وجود دارد که بر اثر مداومت به صورت یک سنت نیکو و ارزش اجتماعی درآمده است؛ صندوق‌های قرض الحسنه و مراسم گل‌ریزان از مصداق‌های بارز یاریگری در جامعه شهری ایران است.
همکاری و یاریگری در جامعۀ شهری ایران، بر پایۀ قواعد اجتماعی پذیرفته‌شده در فرهنگ ایرانی شکل گرفته و در اثر نفوذ دین و مذهب، تقویت شده است. مساجد، زورخانه‌ها، بازار و قهوه‌خانه‌ها در جامعۀ ایرانی، مرکز حل و فصل مشکلات اجتماعی بود و مردم در ساختن بناهای عمومی مشارکت فعال داشتند. همچنین بسیاری از فعالیت‌های عمرانی تحت تأثیر نهاد وقف بود. هنوز نیز بعضی از اقدامات عمرانی و اجتماعی به همین ترتیب انجام می‌شود.[۱۶]
طرح یاریگران زندگی در ایران
اجرای طرح یاریگران زندگی، بر پیشگیری از اعتیاد تمرکز کرده و جامعۀ هدف آن، اقشار سالم جامعه در محیط‌های اجتماعی مختلف است. مهم‌ترین هدف این طرح، کاهش نرخ بروز اعتیاد و جلوگیری از روی‌آوری افراد جدید به اعتیاد است که با بهره‌گیری از امکانات و توانمندی نهادها، سازمان‌های محلی، مشارکت مردمی و استفاده از ظرفیت کانون‌های فرهنگی هنری مساجد در محله‌ها صورت می‌گیرد.[۱۷] در همین چارچوب، مجموعه تلویزیونی «یاریگران»، در صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران، به بررسی معضلات و مشکلات اجتماعی می‌پردازد.[۱۸] در این برنامه، سرودی با شعر جهانبخش بانشی و آهنگ حسین صدر ارحامی اجرا می‌شود که متن آن به شرح زیر است:[۱۹]
| قطره قطره می‌شود خروش، انسجام قلب‌های مهربان | ذره ذره غنچه‌های زندگی ، می‌دمد به خانه و دیارمان | |
| ذکر نام کردگار آسمان، رمز جوشش و شکفتن است | رحمت و محبت خدای مهربان، همنشین خانه‌ی دل من است | |
| همکلاسی عزیز و سخت‌کوش من | با تو رمز عاشقی دوباره جلوه می‌کند | |
| همکلاسی پر از نشاط و زندگی | در میان دست ما سپیده غنچه می‌کند | |
| یاریگران زندگی هست، رمز استقامت و گذشت | یاریگران زندگی، می‌کشد دو خط ضربدر به هر شکست | |
| یاریگران، یاریگران، بر عزم‌تان هزاران آفرین | همبستگی، دلبستگی، باید شود سرود ایران زمین |
پانویس
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه اعانت.
- ↑ سالاری‌فر، روانشناسی اجتماعی با نگرش به منابع اسلامی، 1396ش، ص285.
- ↑ سالاری‌فر، روانشناسی اجتماعی با نگرش به منابع اسلامی، 1396ش، ص287.
- ↑ پین، نظریه‌های نوین مددکاری اجتماعی، 1391ش، ص35.
- ↑ پین، نظریه‌های نوین مددکاری اجتماعی، 1391ش، ص37.
- ↑ «یاریگری؛ نظریه بومی جامعه‌شناسی در برابر نظریه رقابت»، پایگاه خبری رجانیوز.
- ↑ کریمی درمنی، زمینه‌ها و شیوه‌های یاری¬گری در ایران، 1389ش، ص95.
- ↑ کریمی درمنی، زمینه‌ها و شیوه‌های یاریگری در ایران، 1389ش، ص94.
- ↑ کریمی درمنی، زمینه‌ها و شیوه‌های یاریگری در ایران، 1389ش، ص96؛ فرهادی، فرهنگ یاریگری در ایران، 1376ش، ص68.
- ↑ کریمی درمنی، زمینه‌ها و شیوه‌های یاریگری در ایران، 1389ش، ص96؛ فرهادی، فرهنگ یاریگری در ایران، 1376ش، ص68
- ↑ کریمی درمنی، زمینه‌ها و شیوه‌های یاری¬گری در ایران، 1389ش، ص.145
- ↑ لهسایی‌زاده، تحولات اجتماعی در روستاهای ایران، 1382ش، ص5.
- ↑ خسروی، جامعه‌شناسی ده در ایران، 1372ش، ص1.
- ↑ حاج‌یوسفی و همکاران، بررسی پیرامون مفهوم و پدیده بی‌سرپرستی، 1372ش، ص360.
- ↑ کریمی درمنی، زمینه‌ها و شیوه‌های یاریگری در ایران، 1389ش، ص174-191.
- ↑ کریمی درمنی، زمینه‌ها و شیوه‌های یاریگری در ایران، 1389ش، ص195-196.
- ↑ «دستورالعمل اجرایی طرح یاریگران زندگی ویژه کانون‌های فرهنگی و هنری مساجد کشور با مشارکت ستاد مبارزه با مواد مخدر»، وب‌سایت بچه‌های مسجد.
- ↑ «یاریگران»، مجموعه تلویزیونی در شبکه یک صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران، در وب‌سایت شبکه1.
- ↑ «سرود یاریگران زندگی»، در وب‌سایت آپارات.
منابع
- پین، مالکوم، نظریه‌های نوین مددکاری اجتماعی، ترجمه طلعت الهیاری و اکبر بخشی‌نیا،تهران، دانژه، چاپ اول، 1391ش.
- حاج‌یوسفی، علی و همکاران، بررسی پیرامون مفهوم و پدیده بی سرپرستی، تهران، دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی، 1372ش.
- خسروی، خسرو، جامعه‌شناسی ده در ایران، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، چاپ اول، 1372ش.
- «دستورالعمل اجرایی طرح یاریگران زندگی ویژه کانون های فرهنگی و هنری مساجد کشور با مشارکت ستاد مبارزه با مواد مخدر»، وب‌سایت بچه‌های مسجد، تاریخ بازدید: 1 آذر 1401ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، در وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 1 آذر 1401ش.
- سالاری‌فر، محمدرضا و دیگران، روانشناسی اجتماعی: با نگرش به منابع اسلامی، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چاپ پنجم، 1396ش.
- «سرود یاریگران زندگی»، در وب‌سایت آپارات، تاریخ بازدید: 1 آذر 1401ش.
- فرهادی، مرتضی، فرهنگ یاریگری در ایران، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، چاپ دوم، 1376ش.
- کریمی درمنی، حمیدرضا، زمینه‌ها و شیوه‌های یاری¬گری در ایران، تهران، کندوکاو، چاپ اول، 1389ش.
- لهسایی‌زاده، عبدالعلی، تحولات اجتماعی در روستاهای ایران، شیراز، نوید شیراز، چاپ دوم، 1382ش.
- «یاریگران»، مجموعه تلویزیونی صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران، در وب‌سایت شبکه1، تاریخ بازدید: 1 آذر 1401ش.
- «یاریگری؛ نظریه بومی جامعه‌شناسی در برابر نظریه رقابت»، پایگاه خبری رجانیوز، تاریخ انتشار: 1 خرداد 1390ش.