همیاری

همیاری؛ یاری‌رسانی به هم‌نوع جهت رفع نیازمندی‌های مشترک.

همیاری، از الزامات زندگی جمعی بشر است که با هدف رفع نیازهای مشترک و به‌صورت خیرخواهانه انجام می‌شود. یاری‌رسانی به هم‌نوع از فضایل اخلاقی است که در فرهنگ کهن ایرانیان، سنتی پسندیده شمرده شده و امروزه نیز زمینه‌ها و مصادیق فراوانی در سبک زندگی ایرانی ـ اسلامی دارد.

مفهوم‌شناسی

همیاری و کمک مردم به یکدیگر، شامل مجموعه‌ای از روابط، کنش‌ها و قواعد زندگی اجتماعی می‌شود که بر اساس مبادلۀ اجتماعی،‌ نیاز و خیر جمعی، شکل می‌گیرد. این همکاری‌ها در عرف اجتماعی حامل پیام‌ها و نمادهای فرهنگی و اخلاقی است. در فرهنگ اسلامی بر همیاری در امور خیر و جلوگیری از امور نابهنجار تأکید شده است.

خاستگاه فطری و اجتماعی

انسان در زندگی اجتماعی بر اساس ضرورت، از برخی منافع و آزادی‌های خود، چشم می‌پوشد تا از یاری‌گری دیگران بهره ببرد. اندیشمندان مسلمان، انسان را موجودی اجتماعی می‌دانند که زندگی بهینۀ خود را بر تعاون و همیاری استوار می‌سازد و در این چارچوب، توجه به نیازهای هم‌نوعان و تلاش برای پاسخ‌دادن به آن نیازها را از الزامات اخلا‌‌قی و تربیتی زندگی جمعی دانسته‌اند. آموزه‌های دینی و مذهبی نیز بر فطری بودن این رویکرد تأکید دارد.

همیاری در فرهنگ اسلامی

در فرهنگ مسلمانان، همیاری جمعی در تحقق نیکی‌ها و جلوگیری از گسترش بدی‌ها بیانگر زنده‌بودن جامعه است. با همیاری، توان‌مندی افراد در جامعه چند برابر شده و منجر به صرفه‌جویی در زمان و نیروی آنان می‌شود. مهم‌ترین وجه اهمیت همیاری، یاری‌رساندن به محرومان با قصد تقرب به خداوند و با نیت انسان‌دوستانه است.

همیاری در سبک زندگی غربی

یاری‌گری در سبک زندگی غربی، تهی از انگیزه‌های معنوی است و به همین دلیل، مصرف درآمدهای مازاد ثروتمندان برای کمک به نیازمندان، در بسیاری از موارد با روش‌های غیراخلاقی و ناسازگار با کرامت انسان، صورت می‌گیرد و پیامدهایی مانند تحقیر شخصیت نیازمندان و نهادینه‌شدن فقر در جامعه را نتیجه می‌دهد. در این رویکرد، برخورداری عادلانۀ جوامع از منابع و حذف فقر از جامعه، کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد. بر اساس نتایج برخی از تحقیقات، بیشتر افراد در آمریکا به کمک کسانی می‌شتابند که احتمال بازگشت کمک آنان در آینده وجود داشته باشد.

همیاری در سبک زندگی ایرانی ـ اسلامی

ایرانیان همواره در جهت رفع نیازهای هم‌نوعان، کوشیده‌اند. برخورد هوشیارانه و سازنده با دشواری‌ها هنگام فقر اقتصادی، اوضاع نامساعد اقلیمی و تلاش برای بهره‌مندی از مواهب طبیعت، موجب شکل‌گیری انواع یاری‌گری‌ها در جامعۀ ایرانی شده است. مصادیق بسیاری از انواع یاری‌گری ایرانیان در حوزۀ آبیاری، کشتکاری، باغداری، صیادی و صنایع بومی همچنان وجود دارد. اهتمام ایرانیان به همیاری، برآمده از مفاهیم کار، تولید و قناعت در فرهنگ ایرانی است که با آموزه‌های دین اسلام، تقویت شده است. در این چارچوب، بسیاری از انواع تعاون و همیاری ستوده‌شده در فرهنگ ایرانی، به امید تلافی صورت نمی‌گیرد و معمولا بدون چشم‌داشت به کمک متقابل هم‌نوع، انجام می‌شود.

احسان هنری نیست به امید تلافی* نیکی به کسی کن که به‌کار تو نیاید

در آموزه‌های اسلام ضمن تأکید بر دیگریاری و سعی در رفع مشکلات اجتماعی و اقتصادی نیازمندان، بر تعلّق اموال به‌ جامعه، ‌حق بهره‌مندی همۀ افراد از ثروت‌های طبیعی، برادری اسلامی و مشارکت فقرا در اموال اغنیا، تأکید شده است. گزارش‌های گوناگون تاریخی از سبک زندگی امامان شیعه نیز بر اهتمام و تلاش آنها در جهت رفع نیازمندی‌های مردم، اشاره دارد.

همیاری در اشعار فارسی

همیاری در اشعار فارسی بازتاب گسترده پیدا کرده و شهرت جهانی دارد. برای مثال این شعر سعدی بر سر در سازمان ملل متحد در نیورک نقش بسته و در معرض دیدن جهان قرار دارد:

بنی‌آدم اعضای یک پیکرند**که در آفرینش ز یک‌ گوهرند

چو عضوی به درد آورد روزگار**دگر عضوها را نماند قرار

مصادیق همیاری ایرانیان

تعاون و همیاری، گسترۀ وسیعی دارد و محورهای اجتماعی، حقوقی و اخلاقى فراوانی را در بر می‌گیرد. لايروبی قنات، بنه، مال، وقف، وارۀ شیر و نان، کمک به ‌زلزله‌‌زد‌گان، همکاری با سیل‌زدگان و تعاون برای مدرسه‌سازی، اعطای وام‌های قرض‌الحسنه و بلاعوض، هدیه‌دادن، رفع غم از چهرۀ انسان دیگر، سیراب‌کردن هم‌نوع، عیادت در وقت بیماری، کوشش برای صلح، خوشحال‌نمودن دیگران، امر به‌معروف و نهی از منکر، از مصادیق همیاری در سبک زندگی ایرانیان شمرده شده است. نیکی و تقوا، یاری همدیگر درکارهای که منافع دینی و دنیوی افراد و جامعه را تأمین می‌کند، تلاش در جهت رفع مشکلات هم‌نوعان، خیرخواهى و برپا داشتن حق میان خود نیز از مصادیق تعاون است که در آموزه‌های دینی و فرهنگی جامعۀ ایرانی مورد توجه و تأکید قرار گرفته است.

بازتولید همیاری در فرهنگ شهری

همیاری‌ها بیشتر در سبک زندگی سنتی جامعۀ ایرانی بروز و برجستگی داشته و با رواج شهرنشینی و تغییرات ساختاری جامعه، از قدرت و نفوذ آن کاسته شده است. به همین دلیل، سیاست‌گزاران فرهنگی به‌دنبال آن هستند که فرهنگ یاری‌گری را به‌عنوان یک ابزار کارآمد در زندگی جمعی، بازتولید کنند. فرهنگ‌سازی دربارۀ نذورات روزآمد و اوقاف که همبستگی کاملی با اعتقادات و گرایش‌های عاطفی مردم ایران دارد، یکی از ظرفیت‌های مؤثر در گسترش همیاری است. همچنین حمایت از شکل‌گیری تعاونی‌های کوچک اقتصادی نقش مؤثری در احیای فرهنگ یاری‌گری در جامعۀ شهری دارد.

منابع

• اختر محققی، مهدی، جامعه‌شناسی تعاون، تهران، مؤلف، 1385ش.
• امین، محسن، «اقتصاد و فرهنگ یاری‌گری‌های سنتی؛ به‌سوی مدل بومی امور خیر یاری‌گرانه در ایران معاصر»، وب‌سایت پژوهشکدۀ مطالعات وقف و نیکوکاری، تاریخ بازدید: 8 مهر 1402ش.
• بهروز مقدم، حمیده، «تحلیل اخلاقی اصل تعاون بر نیکی و خیر در قرآن و روایات و انطباق آن با چگونگی هم‌افزایی در فضای مجازی»، فصلنامۀ رهیافت‌های نوین مدیریت جهادی و حکمرانی اسلامی، شمارۀ 1، بهار1400.
• «تعاونی چیست؟»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 14 آذر 1394ش.
• «تعاون»، ویکی فقه، تاریخ بازدید: 8 مهر 1402ش.
• تقی‌زادۀ ‌داوری، محمود، «بررسي ‌آراء‌ علامه ‌طباطبائي در ‌زمينۀ ‌زيست ‌اجتماعي ‌انسان؛‌ هم‌خواني‌ يا ‌ناهم‌خواني؟»، فصلنامۀ علوم اجتماعی، دانشگاه علامه طباطبایی، سال 26، شمارۀ 87، زمستان 1398ش.
• دلشاد تهرانی، مصطفی، «نقش تعاون در همبستگی جامعه ایمانی/ اهمیت تعاون، تکافل و مواسات»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 14 مهر 1395ش.
• رستمی، حمدالله، «نگرش کشورهای جهان به ‌فرهنگ تعاون»، روزنامۀ اقتصادی تعادل، شمارۀ 2023، تاریخ درج مطلب: 19 مهر 1402ش.
• سعدی، گلستان، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 8 مهر 1402ش.
• فرهادی، مرتضی، «گونه‌شناسی یاری‌گری‌ها و تعاونی‌های سنتی در ایران»، پژوهشنامۀ علوم انسانی و اجتماعی (ویژه‌نامۀ پژوهش‌های اجتماعی)»، 1387ش.
• نوری، محمدموسی، «تعاون و دیگریاری در سیرۀ اجتماعی ائمّه اطهار»، پرتال جامع علوم انسانی، تاریخ بازدید: 8 مهر 1402ش.
• هاشمی، سید علی‌رضا، «تعاون؛ همیاری سنتی در فرهنگ مردم»، فصلنامۀ فرهنگ مردم ایران، شمارۀ 35، زمستان 1392ش.