قهوه خانه

قهوه‌ خانه؛ مکانی برای نوشیدن چای و قهوه و از مهم‌ترین فضاهای جمعی ایرانیان در دوره‌های تاریخی مختلف.

قهوه ‌خانه، مکانی برای نوشیدن چای و قهوه بود که به‌مرور زمان، کارکردهای متفاوتی به خود گرفت. قهوه‌خانه پس از ورود به فرهنگ ایرانیان، به‌صورتی آرام، تحت تأثیر فرهنگ ایرانی قرار گرفته و به نمادی ایرانی تبدیل شد. با گذشت زمان و تغییر سبک زندگی مردم ایران و نیز پیشرفت تکنولوژی، بسیاری از کارکردهای قهوه‌خانه کمرنگ و در نهایت، حذف شدند. در نتیجۀ این تغییرات، فضای کالبدی قهوه‌خانه‌ها نیز تغییر کرده و فضاهای جدیدی همچون کافی‌شاپ‌ها یا رستوران‌ها به وجود آمدند که به عقیدۀ کارشناسان، هیچ‌گاه نتوانستند کارکردهای جنبی قهوه‌خانه را داشته باشند.

مفهوم‌شناسی

آشنایی ایرانیان با قهوه، پیش از شناخت چای بوده است؛ ایرانیانی که به زیارت مکه و سایر اماکن مقدس می‌رفتند، با قهوه آشنا شده و آن را به ایران آوردند. پس از آن، کم‌کم قهوه‌نوشی میان ایرانیان رایج شده و مکان‌هایی برای نوشیدن آن به‌نام «قهوه‌خانه» شکل گرفت. پس از آن‌که ایرانیان با چای آشنا شدند و چای نوشیدن در قهوه‌خانه‌ها مرسوم شد، نام قهوه‌خانه تغییری نکرد. بنابراین، قهوه‌خانه در لغت به‌معنای جایی است که در آن قهوه و چای دم‌کرده سِرو می‌شود. این واژه در اصطلاح ایرانیان به مکانی اشاره دارد که در آن برای گفت‌وگو، نوشیدن چای و سرو غذاهای ساده و سبک همچون املت جمع می‌شدند. برخی، قهوه‌خانه را معادل چایخانه در گذشته و کافی‌شاپ‌های امروزی می‌دانند.

پیشینه

با روی کار آمدن حکومت صفویان، بساط حکومت‌های محلی در ایران برچیده شده و شرایطی امن، برای ایرانیان، به‌خصوص شیعیان فراهم شد. در همان دوران، در کشور همسایۀ ایران، عثمانی، حکومت سنی مذهبی روی کار بود و در نتیجه فصل جدیدی از روابط بین ایران و عثمانی شکل گرفت. در آن روزگار، بسیاری از عناصر فرهنگی ایرانی و عثمانی بین این دو کشور ردوبدل شد که از آن جمله می‌توان به شکل‌گیری قهوه‌خانه‌ها در ایران به تقلید از دولت عثمانی اشاره کرد. قهوه‌خانه که از کشورهای اروپایی وارد عثمانی شده و به یکی از عناصر فرهنگی عثمانی تبدیل شده بود، برای نخستین‌بار، در دوران شاه تهماسب اول وارد ایران شد. قهوه‌خانه‌ها، به‌عنوان اماکنی تفریحی دارای ویژگی‌ها و کارکردهای متفاوتی بوده و همواره از جایگاهی مهم در جامعۀ ایران برخوردار بودند. این اماکن به‌مرور زمان، کارکرد سیاسی نیز به خود گرفتند. در منابع بسیاری از وجود قهوه‌خانه‌هایی با نام «آبدارخانه» در دربارهای صفویان و قاجاریان یاد شده است. انواع شربت‌ها، نوشیدنی‌ها و عرقیجات در این آبدارخانه‌ها تهیه شده و از درباریان و مهمانان آنها پذیرایی می‌شده است. پس از آن، با عمومیت یافتن قهوه در میان مردم و عدم اختصاص آن به دربار و رجال مملکتی، قهوه‌خانه‌ها در محیط بیرون از دربار نیز ایجاد شده و نوشیدن قهوه‌ در مکان‌های خاص در جامعۀ ایران گسترش یافت.

با روی کار آمدن رضا شاه پهلوی، موجی از تحولات نوین در پایتخت و برخی شهرهای ایران به وجود آمد که در پی برهم زدن سنت‌ها بودند. قهوه‌خانه‌ها نیز تحت تأثیر این سیر تحولات قرار گرفته و با پدیده‌هایی همچون کافه و کافه‌نشینی، به تقلید از نمونه‌های اروپایی، جایگزین شدند. از سوی دیگر، کارکرد سیاسی قهوه‌خانه‌ها و پیشگیری از اعتراضات بیشتر مردمی، رضا شاه را بر آن داشت تا این نهاد مردمی را بر هم زده و با آن به مخالفت بپردازد. در سال 1307ش، نخستین نظام‌نامۀ قهوه‌خانه‌ها و کافه‌ها منتشر شده و قهوه‌خانه‌ها به‌صورت آشکار از نقش و هویت خود در جامعۀ سنتی و ویژگی‌هایی که به‌همراه داشتند، دور شدند؛ از جملۀ تحولات ایجاد شده در این دوره در قهوه‌خانه‌ها می‌توان به ممنوع شدن سکو و جایگزین شدن آنها با میز و صندلی، ممنوعیت نقالی و شعرخوانی و یکی شدن مکان آماده‌سازی و سِرو نوشیدنی‌ها با فضای نشستن مشتری‌ها اشاره کرد.

ساختار و معماری

قهوه‌خانه در گذشته، سرایی بسیار وسیع بود که در بهترین و پرجمعیت‌ترین نقاط شهر دایر می‌شد. هرچند، قهوه‌خانه‌ها از زمان غروب تا پاسی از شب پر از جمعیت می‌شد، اما دربِ این مکان تفریحی از بامداد تا شامگاه به روی همگان باز بود.

ساختار و ویژگی‌های قهوه‌خانه‌ها براساس آداب‌ورسوم مردم همان منطقه شکل می‌گرفت. شکل ساختمانی قهوه‌خانه نیز در طول تاریخ پیدایش آن در ایران، طرح و الگوی مشترکی نداشته و از ویژگی‌های بافت کلی معماری ساختمان‌ها در هر دوره و همچنین فرهنگ مردم و نیازهای اجتماعی جامعه تأثیر می‌گرفته است. با این حال، بسیاری از کارشناسان، فضای معماری قهوه‌خانه‌ها را بیشتر تحت تأثیر فضای سرپوشیدۀ حمام‌های سنتی قدیم ایران می‌دانند.

بیشتر قهوه‌خانه‌ها در تهران، فضایی وسیع داشته و دور تا دور آنها را با سنگ و آجر به‌صورت سکو درست می‌کردند تا مردم روی آن بنشینند. در دوران حکومت قاجاریان نیز قهوه‌خانه‌ها از دو قسمت اصلی تشکیل می‌شدند؛ قسمت اول، سرپوشیده بود که برای فصول سرد سال از آن استفاده می‌کردند و قسمت دوم نیز فضایی سرباز بود که باغچه‌ای بزرگ و حوضی کوچک در آن قرار داشته و مخصوص فصل بهار و تابستان بوده است. کارشناسان، آرایه‌های معماری و تزئینی داخل قهوه‌خانه‌ها را نشان‌دهندۀ ذوق و احساس زیبایی‌شناسی فرهنگی مردم ایران می‌دانند.

جایگاه

قهوه‌خانه‌ها در ابتدا در کنار رودخانه‌ها، پل‌ها و گردنه‌ها، در مجاورت چشمه‌ها، در قلعه‌ها و کاروان‌سراهای بین راه، برخی دالان‌ها در شهر اصفهان، در محل کاخ شاهی (قهوه‌خانه‌های درباری) در کنار قلیان‌خانه، پیه‌خانه و شراب‌خانه ساخته می‌شدند. در دوران صفویه و در بیشتر شهرهای بزرگ و پررونق نیز قهوه‌خانه‌ها در بازارها، میدان‌ها و معابر عام دایر می‌شدند. امروزه، قهوه‌خانه‌ها از جمله فضاهایی به‌شمار می‌روند که نقش مهمی در ایجاد سرزندگی و پویایی جامعه دارند. این اماکن، نمونۀ بارزی از فضای گفت‌وگو و تعامل میان اقشار مختلف مردم بوده که در آن‌جا مسائل عمومی جامعه بحث و نقد می‌شوند.

کارکردها

اجتماعی

قهوه‌خانه از ابتدا محل اجتماع بوده و از طبقۀ حاکم تا طبقۀ پایین جامعه را به خود جذب می‌کرده است. کارشناسان، مهمترین کارکرد قهوه‌خانه‌ها را کارکرد اجتماعی آن می‌دانند؛ زیرا قهوه‌خانه‌ها، در برهه‌های زمانی متفاوتی، مرکز اجتماع مردم و پخش اخبار بودند که افکار اجتماعی را وارد ذهن توده‌های روستانشین و سایر شهرها می‌کردند.

1. ارتباط جمعی: قهوه‌خانه، از دیرباز، امکان ایجاد ارتباط بین گروه‌های مختلف اجتماعی را فراهم کرده و همین موضوع، این اماکن را دارای اهمیت می‌کرد.
2. اطلاع‌رسانی: در گذشته که رسانه‌های فراگیری برای اطلاع‌رسانی وجود نداشت، مردم در قهوه‌خانه‌ها کنار یکدیگر نشسته و اخبار را مبادله می‌کردند.
3. استراحت و آرامش: قهوه‌خانه‌ها همواره پاتوقی مناسب برای مردانی بود که می‌خواستند ساعاتی را دور از خانواده و در کنار دوستان خود بگذرانند. این مکان همچنین، محلی مناسب برای استراحت برخی افراد و نیز مکانی مناسب برای مسافرین بوده است.
4. اجتماع شغلی: قهوه‌خانه، به‌مرور زمان، به میعادگاه یا پاتوق اقشار مختلف جامعه تبدیل شد تا ملاقات‌های کاری افراد در آن محل هماهنگ شود.

فرهنگی

قهوه‌خانه‌ها، علاوه بر مسائل اجتماعی، در مسائل فرهنگی دوره‌های مختلف تاریخی نیز نقشی اساسی ایفا کرده‌اند. تماشای انواع نمایش‌ها و نقالی‌ها و نیز اجرای برخی مراسم‌های آیینی و مذهبی در قهوه‌خانه‌ها مرسوم بوده است. به‌همین دلیل، بسیاری، قهوه‌خانه را دارای نقشی پررنگ در توسعۀ هنرهای کلامی و نقاشی می‌دانند. علاوه بر آن، قهوه‌خانه‌ها، به‌مرور، خود دارای فرهنگی متفاوت شدند.

1. سرگرمی: قهوه‌خانه، با توجه به تنوع بازی‌ها و سرگرمی‌هایی که در آن صورت می‌گرفته همواه میعادگاه و نیز محل تجلی هنر هنرمندان جامعه از اقشار و طبقات مختلف جامعه بوده است. از جمله سرگرمی‌های این اماکن می‌توان به شاهنامه خوانی و نیز خوانِش داستان‌های حماسی، رقص، ساز و آواز و انواع بازی‌های گوناگون (گل بازی، بازی شاه و وزیر) اشاره کرد. علاوه بر آن، قهوه‌خانه‌ها مکانی برای میدان‌داری ملایان، درویشان و شاعران بوده است. از دیگر سرگرمی‌های رایج در قهوه‌خانه‌ها، نقالی و قصه‌خوانی بود. نقالی، به‌خصوص انواع نقل‌های رسمی مذهبی همچون حمزه‌خوانی، پرده‌داری، صورت‌خوانی و نوعی مبارزه و مناظره به‌نام «سخنوری» که شکل تحول‌یافتۀ مناقب خوانان و فضایل خوانان بود، در قهوه‌خانه‌ها مرسوم شدند. از جمله کارهای قصه‌خوانان در قهوه‌خانه‌ها نیز خوانِش ابومسلم‌نامه‌ها بود که بیشتر توسط دراویش و صوفیان صورت می‌گرفت. افراد زیادی در دوره‌های مختلف، عنوان قصه خوان داشته و شغل آنها، نقل قصص در دربار پادشاهان و نیز عامۀ مردم بوده است. خطاطان در این اماکن به مسابقه پرداخته و خطوط ریز و درشت متنوعی را به نمایش می‌گذاشتند. اجرای نمایش‌های مختلف و تعزیه‌خوانی نیز در قهوه‌خانه‌ها مرسوم بود.
2. تبادل فرهنگی: در قهوه‌خانه‌ها، همواره تعاملات متنوعی برقرار می‌شد که همین منجر به تبادل فرهنگ‌های مختلفی در این اماکن شده بود.
3. معماری: ساختار معماری قهوه‌خانه، نشان‌دهندۀ مؤلفه‌های فرهنگی- اجتماعی هر منطقه بود.
4. برگزاری آیین‌ها و نمایش‌های سنتی: در روزهای جشن و شادی، قهوه‌خانه‌ها آذین‌بندی شده و مراسم‌هایی برای سرگرمی افراد اجرا می‌شدند. سخنوری مرشدان، مشاعرۀ ادیبان، شاهنامه‌خوانی و نقالی و نیز نقاشی‌های دیواری در قهوه‌خانه‌ها، محیطی چشم‌نواز فراهم می‌کردند که خستگی را از چشم و گوش و جان آدمی می‌زدود.
5. پاسداشت ارزش‌های ملی- مذهبی: قهوه‌خانه‌ها، به مراکزی فرهنگی- مردمی تبدیل شدند که ارائۀ هنرهای مختلفی در آن رایج شده بود. این اجراها، به نوعی مسئولیت پاسداری از نمادهای فرهنگی، حماسه‌های ملی و مذهبی، تقویت روحیه و ایجاد انگیزه در مردم را بر عهده داشتند.

صرف غذا و نوشیدنی

در قهوه‌خانه‌ها، مردم علاوه بر قلیان کشیدن، چای و قهوه نیز صرف می‌کنند. استعمال قهوه در ایران از دوران صفویه آغاز شد.

سیاسی

قهوه‌خانه، به‌مرور زمان، مورد استقبال عموم مردم از سطوح مختلف اجتماعی قرار گرفت. استفاده از قهوه‌خانه به‌عنوان مکانی برای مباحث سیاسی در دوره‌های تاریخی مختلفی رایج شد که از آن جمله می‌توان به نقش پررنگ این اماکن در رخدادهایی همچون انقلاب مشروطه اشاره کرد.

1. محل تجمع سیاسی: اجتماع مردم در این اماکن به‌منظور شنیدن اخبار و مقابلۀ با حکومت‌ها از جمله فعالیت‌های سیاسی صورت گرفته در قهوه‌خانه‌ها است.
2. منبع اعتراضات سیاسی: قهوه‌خانه، با توجه به حضور افراد از طبقات اجتماعی مختلف، همواره محل مناسبی برای اعتراضات گروه‌های پایین‌تر اجتماعی بوده است. در برخی دوره‌های زمانی، قهوه‌خانه‌ها را منبع اصلی اعتراضات سیاسی معرفی کرده بودند.

هنری

در قهوه‌خانه‌ها، دو مکتب مهم از هنرهای کلامی و تجسمی شامل نقالی و نقاشی به وجود آمده و به‌سرعت مراحل تکاملی خود را پیمودند. هنرمندان بسیاری نیز در این زمینه‌ها نامور شده و تربیت یافتند.

1. نقالی و سخنوری؛ از هنرهای مورد علاقۀ مردم بود که در قهوه‌خانه اجرا می‌شد. هرچند، نقالی و قصه‌خوانی در دوران پیش از قهوه‌خانه‌ها نیز مرسوم بودند اما نقش قهوه‌خانه در توسعۀ این هنر را نمی‌توان انکار کرد. سخنوری نیز نوعی تبادل شعر بود که در قهوه‌خانه‌های بزرگ و بیشتر در ماه رمضان صورت می‌گرفت. برای اجرای این مراسم، بالاترین نقطۀ قهوه‌خانه را انتخاب کرده و تخت پایه‌کوتاهی را در آن‌جا قرار می‌دادند. سپس، آن را با قالی پوشانده و صندلی بر روی آن می‌گذاشتند. دیوار پشت سر این مکان را نیز با پوست، کشکول، تبرزین و سایر وسایل درویشی می‌پوشاندند.
2. نقاشی؛ نقاشی قهوه‌خانه‌ای، نوعی نقاشی ذهنی، خیالی و متکی به احساس و برداشت هنرمند از نمایه‌های داستان‌های حماسی، داستان‌های ملی ایرانیان، داستان‌های مذهبی و وقایع تاریخی است. این سبک از نقاشی، بیان‌کنندۀ آمال و علایق ملی، عقاید مذهبی و روح فرهنگی خاص لایه‌های میانی جامعۀ شهری بوده و ویژگی‌های متفاوتی نسبت به سایر انواع نقاشی دارد.

ادبی

رواج شاهنامه‌خوانی، نقالی، غزل‌خوانی و سخنوری در قهوه‌خانه‌ها، در برهه‌هایی از تاریخ، موجب افزایش بار ادبی قهوه‌خانه‌ها شد.

اقتصادی

قهوه‌خانه، در درجۀ اول، محلی برای کسب درآمد دایرکنندۀ آن و فضایی برای فعالیت تجاری سایر گروه‌ها بود. بسیاری از بازاریان در این محل، به مذاکره و تصمیم‌گیری دربارۀ مسائل اقتصادی مشغول می‌شدند.

مذهبی

مراسم‌های مختلف مذهبی همچون تعزیه در ایام محرم در قهوه‌خانه اجرایی می‌شدند. نقاشی قهوه‌خانه‌ای نیز در بیشتر موارد، تلفیقی از هنر نقاشی و مذهب شیعه بود.

آموزشی

قهوه‌خانه، از دیرباز، از جمله اماکنی محسوب می‌شد که نقشی مهم را در زندگی فردی، خانوادگی و شهری افراد ایفا می‌کرد. این مکان، به‌عنوان کانونی فرهنگی در آموزش مردم نیز نقشی پررنگ ایفا می‌کرد.

اهمیت

در جامعۀ سنتی ایران، بنیاد هر نهادی تنها در صورت همخوانی کامل با نظام‌های اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی ایرانیان شکل گرفته و بدون پشتوانۀ خواست و نیاز مردم، هیچ نهاد اجتماعی یا فرهنگی تشکیل نمی‌شد. قهوه‌خانه نیز از جمله نهادهای سنتی بود که نیاز مردم، آن را در جامعه پدید آورد. در گذشته، قهوه‌خانه، زورخانه، حمام و تکیه‌خانه چهار نهادی بودند که با یکدیگر ارتباطی نزدیک داشته از حرمت و قداست بالایی نزد ایرانیان، به‌خصوص شیعیان برخوردار بودند. افرادی که به قهوه‌خانه می‌رفتند، حمام را محل تطهیر، زورخانه را محل پرورش اندام، تقویت مرام و اخلاق پهلوانی، قهوه‌خانه را محل به خود اندیشیدن و اجتماع با دیگران، پرورش روح ملی و پهلوانی و تکیه‌خانه‌ها را نیز محلی برای اجرای مراسم‌های مذهبی و عقیدتی می‌دانستند. توغ قهوه‌خانه در میان مردم ایران دارای قداست بوده و قهوه‌خانه‌ای که توغ داشت، مبارک و مقدس شمرده می‌شد. مرشدان، پهلوانان، لوطیان و بزرگان محل در صورت ورود به قهوه‌خانه، پای توغ می‌نشستند. توغ قهوه‌خانه در ایام محرم، توسط افرادی از همان محله برداشته شده و در دسته‌های عزاداری چرخانده می‌شد.

چالش‌ها

قهوه‌خانه در فرهنگ کهن ایرانیان همواره مکانی با اعتبار و بااهمیت بوده که به‌مرور زمان با انحرافاتی روبه‌رو شده است. از جمله آسیب‌های امروزی قهوه‌خانه می‌توان به استعمال دخانیات و انواع قلیان در این اماکن اشاره کرد. استعمال دخانیات، در برخی موارد، این فضای فرهنگی و اجتماعی را به فضایی پر از دود و تهدید تبدیل کرده است. کارشناسان حوزۀ بهداشت، چندین مرتبه هشدار داده‌اند که استعمال دخانیات، به‌خصوص برای نوجوانان، زمینۀ استعمال مواد مخدر را نیز فراهم می‌کند. امروزه، بسیاری از جوانان و نوجوانان ایرانی، به‌دلایل بسیاری از جمله بیکاری، به تفریحاتی ارزان‌قیمت همچون استعمال دخانیات در قهوه‌خانه‌ها روی آورده‌اند. همچنین، آزمایشات صورت گرفته نشان داده‌اند که مصرف قلیان در فضاهای سربسته، عوارض آن را دوچندان کرده و سلامت افراد و اطرافیان آنها را در معرض خطر جدی قرار می‌دهد. قهوه‌خانه، امروزه به محل سیاست‌ورزی برای انحراف و فراغت، شکل‌گیری روابط غیراخلاقی میان دو جنس مخالف و مناسبات ناپسند تبدیل شده است.

منابع

• اطهری، سیدحسین و زمانی، سمیه، «بررسی مقایسه‌ای سرآغازهای حوزۀ عمومی در ایران و غرب: قهوه‌خانه و اهمیت تاریخی آن»، جامعه‌شناسی تاریخی، دورۀ 7، شمارۀ 1، 1394ش.
• اولئاریوس، آدام، اصفهان خونین شاه صفی، ترجمۀ حسین کردبچه، تهران، هیرمند، چ1، 1379ش.
• باصولی، مهدی و دیگران، «قهوه‌خانه، جاذبۀ تاریخی در منظر گردشگری شهری ایران»، منظر، دورۀ 14، شمارۀ 58، 1401ش.
• بلوکباشی، علی، قهوه‌خانه‌های ایران، تهران، دفتر پژوهش‌های فرهنگی، 1375ش.
• بلوکی‌فر، عباس، «گفت و شنودی با استادی عباسی بلوکی فر نقاش شیوۀ سنتی قهوه‌خانه: نقاشی از نوع مردمی»، هنر، شمارۀ 4، 1362ش.
• «تاریخچۀ قهوه‌خانه‌ها در ایران»، خبرگزاری مشرق، تاریخ بارگذاری: 19 تیر 1395ش.
• جعفریان، رسول، سیاست و فرهنگ در روزگار صفوی، تهران، علمی، چ1، 1388ش.
• حسینی، آرزو، «شربت و شربت‌خانه در گذر زمان»، باغ نظر، شمارۀ 10، 1392ش.
• خبری، محمدعلی و انصاری، مجتبی، «جایگاه قهوه‌خانه در هنر ایران»، مطالعات هنرهای اسلامی، 1384ش.
• دادور، المیرا، «آبخوست قهوه‌خانه: فضایی مردانه از کلام در سفرها»، ادبیات تطبیقی (ویژه‌نامۀ فرهنگستان)، شمارۀ15، 1392ش.
• دورفرد، حسین، خاطرات تهران قدیم، تهران، نغمۀ زندگی، 1393ش.
• رحمانی، نجیبه و دیگران، «بررسی جایگاه خیال و اسطوره در نقاشی قهوه‌خانه‌ای»، باغ نظر، دورۀ 13، شمارۀ 42، 1395ش.
• زرین‌کوب، عبدالحسین، روزگاران، تهران، سخن، چ8، 1387ش.
• زندی، بهمن و دیگران، «مقایسۀ نام‌گذاری قهوه‌خانه با کافی شاپ‌های شهر تهران از دیدگاه نام‌شناسی اجتماعی»، زبان‌شناسی اجتماعی، 1397ش.
• سیرو، ماکسیم، کاروانسراهای ایران و ساختمان‌های کوچک میان راه‌ها، ترجمۀ عیسی بهنام، تهران، انتشارات سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران، چ1، بی‌تا.
• شاردن، ژان، سفرنامۀ شاردن، ترجمۀ اقبال یغمایی، تهران، توس، چ1، 1374ش.
• صفا، زبیح الله، تاریخ ادبیات ایران، تهران، فردوس، چ1، 1370ش.
• علیمردانی، ابراهیم، «نگاه جامعه شناختی به علل گرایش نوجوانان و جوانان به قهوه‌خانه‌ها و آسیب‌های اجتماعی آن»، وب‌سایت ویستا، تاریخ بازدید: 16 بهمن 1402ش.
• زینالی اناری، محمد، «قهوه‌خانه، سیاست و گفتگوی اجتماعی»، وب‌سایت مردم شناسی و فرهنگ، تاریخ بازدید: 16 بهمن 1402ش.
• عمید، حسن، فرهنگ فارسی، وب‌سایت واژه یاب، تاریخ بازدید: 10 بهمن 1402ش.
• غلامی، یاسمن، «قهوه و قهوه‌خانه‌ها در ایران»، وب‌سایت قیمه، تاریخ بارگذاری: 2 شهریور 1400ش.
• کامرانی‌فر، احمد و معمار، نرجس، «نقش و عملکرد قهوه‌خانه‌های تهران در دورۀ قاجار»، تاریخ اسلام و ایران، شمارۀ 11، 1390ش.
• کرزن، ر.ج.ن، ایران و قضیۀ ایران، ترجمۀ غ.وحید مازندرانی، تهران، علمی و فرهنگی، چ2، 1362ش.
• فقیهی محمدی، علی، «درآمدی بر رویکرد اجتماعی قهوه‌خانه‌ها»، پیام بهارستان، شمارۀ47، 1384ش.
• قاسمی، حامد، «قهوه‌خانه‌ها و نقالی و نقاشی»، پیام بهارستان، شمارۀ47، 1384ش.
• محجوب، محمدجعفر، ادبیات عامیانۀ ایران، به‌تحقیق حسن ذوالفقاری، تهران، چشمه، چ2، 1383ش.
• محمودی، سکینه خاتون و قاسمی، مرضیه، «تعامل نقل و نقش در قهوه‌خانه‌های ایرانی»، مطالعات هنرهای تجسمی، شمارۀ 34، 1391ش.
• مشحون، حسن، تاریخ موسیقی ایران، تهران، سیمرغ، چ1، 1373ش.
• معین، محمد، فرهنگ فارسی، وب‌سایت واژه یاب، تاریخ بازدید: 10 بهمن 1402ش.
• نجمی، ناصر، ایران قدیم تهران قدیم، تهران، جانزاده، 1363ش.
• یوسف‌جمالی، محمدکریم و اسحق تیموری، محمدرضا، «قهوه‌خانه در ساختار جامعۀ صفوی و تفریحات رایج در قهوه‌خانه‌ها»، نشریۀ مسکویه، دورۀ 6، شمارۀ 17، 1390ش.