اعتیاد به مواد مخدر
اعتیاد به مواد مخدر؛ وابستگی جسمی یا روانی و یا هر دو به یک مادۀ خاص.
اعتیاد به مواد مخدر، علاوه‌بر وابستگی جسمی، قدرت ارادۀ فرد را کاهش می‌دهد و نوعی حالت اجبار بر مصرف آن مادۀ اعتیادآور در خود می‌یابد. فرد معتاد هم بیمار بوده و هم مجرم است؛ زیرا علاوه‌بر نابودی سرمایه‌های فردی، همچنین خانواده و اجتماع را نیز با خود گرفتار می‌کند.
مفهوم‌شناسی
اعتیاد در اصطلاح به وابستگی جسمی و روانی به مواد مخدر معنی شده است.[۱] بعضی پژوهشگران اعتیاد را هر نوع وابستگی به یک محرک دانسته‌اند که با وجود پیامدهای نامطلوب، برای فرد خوشایند بوده و با هر بار تجربه، رغبت برای تکرار آن بیشتر شود.[۲] منظور از مواد مخدر در اصطلاح، موادی است که با ترکیب خاص خود، باعث دگرگونی در سطح هوشیاری و عملکرد مغز می‌شود.[۳] در قرن بیستم تنها موادی را به‌عنوان مادۀ مخدر و اعتیادآور می‌دانستند که تأثیرات فیزیکی داشته و وابستگی جسمی ایجاد کند. در دهۀ ۱۹۸۰م بعضی از محققان پی بردند که حتی درصورت عدم وجود علائم جسمی، باز هم ممکن است اعتیاد وجود داشته باشد. در ۱۹۸۷م انجمن روان‌پزشکی آمریکا اعلام کرد که وابستگی به کوکائین، بیش از آنکه از نیاز جسمی مصرف‌کننده نشأت بگیرد، از میل شدید به مصرف آن حاصل می‌شود.[۴]
انواع مواد مخدر
مواد مخدر دارای انواع مختلفی بوده و به پنج دستۀ کلی تقسیم می‌شود:
1-محرک‌ها
موادی مانند نیکوتین، آمفتامین‌ها و کوکایین که فعالیت سیستم عصبی مرکزی را شدید كرده و برانگیختگی جسمانی و هوشیاری ذهنی را افزایش می‌دهد. بعضی مانند آمفتامین‌ها و کوکائین موجب احساس لذت زیادی نیز می‌شوند.[۵] تأثير محرک‌ها به يك اندازه نیست. بعضی مانند کافئین در قهوه يا چای، ملایم است گرچه مصرف مقادیر زیاد کافئین نیز می‌تواند تأثیرات قوی ایجاد کند.[۶] نیکوتین نیز يك محرک ملایم اما بسیار اعتیادآور است که در فرآورده‌های توتون مانند سیگار یافت می‌شود.[۷] محرک‌ها با استفاده از نیروی حیاتی و انرژی ذخیره در بدن، باعث مي‌شود فرد توان بیشتری برای انجام کارها داشته باشد، اما به‌علت مصرف انرژی زیاد و بنیۀ حیاتی بدن، زودتر از پا درمی‌آید.[۸]
2- توهم‌زاها
مواد توهم‌زا مانند ماری‌جوانا موادی هستند که توهمات را ایجاد می‌کنند. گاهی افراد تصور می‌کنند که هنگام مصرف داروهای توهم‌زا به بینش زیادی می‌رسند، اما وقتی که تأثیر آن از بین می‌رود چیزی به یاد نمی‌آورند.[۹]
3-آرام‌بخش‌ها
به موادی گفته می‌شود که فعالیت سیستم عصبی مرکزی را کُند می‌کند و اگر به مقدار زیاد مصرف شود ممکن است به‌قدری کُند سازد که تنفس فرد متوقف شده و بميرد. این داروها تأثیر مسکن دارد و ممکن است باعث احساس سرخوشی در فرد شود. الکل و باربيتورات‌ها دارای تأثیرات آرام‌بخش است.[۱۰]
4- داروهای حاوی تریاک
این داروها ار قدیمی‌ترین داروهای آرام‌بخش بوده و در گذشته، عنوان «مادۀ مخدر» به این داروها اختصاص داشت. علائم ترک داروهای حاوی تریاک شبیه علائم آنفولانزا است.[۱۱]
5-داروهای شبه‌افیونی
داروهای شبه‌افیونی به‌صورت غالب به‌عنوان داروهای حاوی تریاک معرفی می‌شود و تأثیرات آن مانند داروهای حاوی تریاک است، با این تفاوت که داروهای حاوی تریاک از گیاه تریاک به‌دست می‌آید، اما داروهای شبه‌افیونی در آزمایشگاه تولید می‌شود.[۱۲]
پیامدها
1- مخاطره‌آمیزبودن
مصرف مواد مخدر در تمام کشورهای دنیا غیر قانونی بوده و دسترسی به آن، نیازمند ارتباط با سیستم توزیع و قاچاق مواد است و کاری مخاطره‌آمیز و آسیب‌رسان به‌شمار می‌رود. همچنین مواد مخدر، گاه تا ۹۵ درصد ناخالص بوده و از مواد خطرناک تشکیل می‌شود که آسیب را چند برابر می‌کند.[۱۳]
2- کاهش عملکرد فردی و اجتماعی
اعتیاد باعث می‌شود فرد معتاد همیشه اشتغال ذهنی برای تهیۀ آن داشته و در نتیجه در زمينههای مختلف فردی، خانوادگی، اجتماعی و شغلی عملکرد خود را از دست داده و یا دچار افت عملکرد شود.[۱۴]
3- بزهكارى
به‌صورت معمول زندگی افراد معتاد به‌گونه‌ای بوده که حفظ‌کردن شغل برای آنها دشوار است و برای تأمین هزینه‌های اعتیاد به فعالیت‌های بزهکارانه روی می‌آورند.[۱۵]
4- کاهش تاب‌آوری
مواد مخدر باعث کاهش نیروی خود بازدارنده و موجب بروز واکنش‌های نسنجیده در فرد می‌شود به‌گونه‌ای که فرد را در برابر ناکامی‌های کوچک تا نقطۀ ابراز واکنش افراطی پیش می‌برد.[۱۶]
زمینه ها و عوامل اثرگذار بر اعتیاد
بعضی عوامل، مساعدکنندۀ اعتیاد هستند که در ادامه به برخی از موارد آن اشاره می‌شود:
1- سابقۀ سوءمصرف مواد مخدر و رفتارهای اعتیادآور در خانواده
اگر خانواده یا خویشاوند فردی به مواد مخدر وابستگی داشته است آن فرد در مقایسه با عموم مردم، بیشتر در معرض خطر قرار دارد. سابقۀ خانوادگی در اعتیادهای رفتاری مانند قمار و اعتیاد جنسی نیز تأثیر دارد.[۱۷] هر قدر تعداد افراد دارای اعتیاد در خانواده بیشتر باشد خطر تهدیدکننده نیز بزرگتر است.[۱۸]
2- تمایل به امتحان‌کردن مواد مختلف
فرد ریسک‌پذیر و ماجراجو که به‌دنبال امتحان‌کردن مواد مخدر و رفتارهای اعتیادآور بوده، بیشتر در معرض خطر است.[۱۹]
3- حالت روانی
اضطراب، افسردگی و خشم به‌مدت طولانی، فرد را به احتمال بیشتری در معرض مصرف مواد یا رفتارهای اعتیادآور قرار می‌دهد تا از این طریق حالت روانی ناخوش خود را فراموش کند.[۲۰]
4-گرایش به برخی داروهای اعتیادآور
برخی داروها مثل مورفین قدرت اعتیادزایی دارند و فرد را در معرض خطر بیشتری برای مبتلاشدن به اعتیاد قرار می‌دهد.[۲۱]
5-عدم حمایت خانواده و دوستان
افرادی که کمتر از حمایت خانواده و اجتماع برخوردار بوده و اغلب احساس تنهایی کنند ممکن است برای غلبه بر احساس تنهایی خود، به رفتارهای اعتیادآور روی آورند.[۲۲]
6- لذت‌جویی
مطالعات نشان داده كه ميزان لذّت‌جويى و راحت‌طلبى در افراد معتاد به مواد مخدر بيشتر است. بررسی دیگری بين دانشجويان يكى از دانشگاه‌هاى كشور نشان داد كه انگيزۀ رهایی از اضطراب و سپس لذّت‌جويى بیشترین عامل برای برای مصرف مواد مخدر بوده است.[۲۳]
7- فشار دوستان و همسالان
فشار و نفوذ دوستان و همسالان قدرت زیادی دارد و مقاومت در برابر آن سخت است. آزمایش نشان داده حتی اعمالی مثل شکنجه‌کردن انسان‌ها، ممکن است تحت فشار همگروه‌ها تشویق شود. فشار همسالان برای کارهای خوب و کارهای بد به یک اندازه مؤثر است.[۲۴]
8- هیجان‌خواهی
نتایج مطالعات نشان داده كه هيجان‌خواهي در افراد داراي اعتیاد به مواد محرك یا مواد افيوني بسیار بالاتر از افراد بهنجار بوده است.[۲۵]
9- مصرف بی‌رویه داروهای ضد درد
گاهی داروی ضد درد مانند مورفین که حاوی مواد مخدر است برای بیمار تجویز می‌شود اما بیمار با زیاده‌روی و مصرف خودسرانه، معتاد می‌شود.[۲۶]
پیشگیری از اعتیاد
1- آموزش از دورۀ نوجوانی
بر اساس آمار، هر قدر فردی در زمان مصرف مواد جوان‌تر باشد، احتمال معتادشدن او بیشتر است و مغز او بیشتر به مواد وابسته می‌شود.[۲۷] در این میان گروهی که به‌دلیل ویژگی‌های خاص خود، در معرض بيشترين خطر است نوجوانان هستند. از ویژگی‌های دورۀ نوجوانی، کنجکاوی، هیجان‌خواهی و پیروی از همسالان است که در کنار رشد ناکافی ذهنی و اجتماعی باعث می‌شود بیشتر در معرض خطر مصرف مواد مخدر و اعتیاد قرار بگیرند.[۲۸] از این‌رو لازم است برنامۀ پیشگیری از اعتیاد از مقطع راهنمایی شروع شده و در دورۀ دبیرستان به‌صورت مدل‌ها و طرح‌های مختلف تقویت شود. همچنین مهارت‌های عاطفی، حرفه‌ای و جامعه‌پذیری را در دانش‌آموزان پرورش دهند.[۲۹]
2- آموزش مهارت‌های زندگی
آموزش مهارت‌های زندگی از کارهای مهم در پیشگیری از اعتیاد افراد جامعه است. مهم‌ترین مهارت‌های زندگی، شامل مهارت‌های خود مدیریتی، خویشتنداری، اعتمادبه‌نفس، تصمیم‌گیری، مقاومت در مقابل نفوذ دوستان و رسانه‌ها، شیوه‌های آرامش رفتاری و کنترل استرس است.[۳۰] همچنین بسیاری از رفتارهای منحرف مانند اعتیاد به این دلیل است که نوجوانان، قدرت «نه» گفتن به پیشنهاد دیگران را ندارند.[۳۱] از این رو آموزش و تمرین مهارت‌های ارتباطی مانند مهارت غلبه بر خجالت‌کشیدن، مهارت‌های جرأت عمومی، مهارت یافتن دوستان سالم، مهارت‌های مکالمه و تعارف‌کردن و مهارت نه گفتن ضروری است.[۳۲]
3- حمایت عاطفی و مراقبت‌های خانواده
والدین باید توجه کنند که باورهای آنها بر انتخاب و تصمیم فرزندان تأثیرگذار بوده و فرزندان از رفتار آنها الگوبرداری می‌کنند. اگر والدین، خود مصرف‌کنندۀ سیگار یا سوءمصرف‌کنندۀ دارو هستند اجازۀ فعالیت و مشارکت در اعمال مربوط به مصرف (مانند روشن‌کردن سیگار) را به فرزندان خود ندهند.[۳۳] از سوی دیگر مطالعات نشان داده حمایت عاطفی و مواظبت خانواده، در ترک اعتیاد اعضای خانواده تأثیر مثبتی دارد و همچنین در مواردی که کنترل رفتاری و اعتیادی در افراد و نوجوانان ضعیف بوده، حمایت و مراقبت والدین در جلوگیری از شکل‌گیری و تداوم اعتیاد مؤثر بوده است.[۳۴]
4- نگرش و باورهای سازنده
کسی که باور به خيربودن تقديرهاى خداوند داشته باشد به رضايت‌مندى می‌رسد و در نتیجه از زمينههای گرايش به اعتياد از بين مى‌رود.[۳۵] قرآن كريم منشأ تمام خوبي‌ها را خداوند و منشأ تمام بدی‌ها را به خود انسان نسبت می‌دهد.[۳۶] علّت بسيارى از نارضايتى‌ها در زندگی اين است كه فرد خير واقعى خود را تشخيص نمی‌دهد.[۳۷] خداوند در قرآن کریم به این ویژگی انسان‌ها اشاره کرده که گاهی از چیزی بیزار هستند در حالی که خیر آنها در همان چیز است و گاهی چیزی را دوست دارند اما آن چیز برای آنها شر است.[۳۸] از سوي دیگر انسان باید آرزوهاى خود را با واقعيت‌هاى زندگى هماهنگ کند.[۳۹] امام علی در روایتی آرزوهای زیاد را سبب کم‌رضایتی در دنیا معرفی می‌کند.[۴۰]
درمان
دو رویکرد مهم و عمده در درمان اعتیاد به مواد مخدر عبارتند از رویکرد مبتنی بر کاهش مصرف و کنترل‌شده از مواد مخدر؛ دوم، رویکرد پرهیز کامل از مصرف مواد مخدر مگر به‌صورت کوتاه‌مدت و کنترل‌شده برای سم‌زدایی.[۴۱]
درمان اعتیاد در طب سنتی ایران
از نظر حکمای طب سنتی ایران برای درمان هر اعتیادی، باید به تدریج و نه ناگهانی، ترک عادت کرد. به‌طور کلی دو روش عمدۀ ترک تدریجی وجایگزین‌کردن مواد، در طب سنتی مطرح شده است. در روش ترک تدریجی، میزان مصرف و تعداد دفعات آن به تدریج کاهش می‌یابد. در روش جایگزینی مواد نیز، با استفاده از مواد دیگر که کیفیت مشابه مواد مخدر دارد سعی در ترک اعتیاد به مادۀ مخدر می‌کنند. برای مثال برای ترک اعتیاد به تریاک، موادی مثل بذرالبنج، شوکران و یا جوز ماثل را جایگزین تریاک می‌کنند.[۴۲]
درمان اعتیاد در سبک زندگی اسلامی ایرانی
نتایج تحقیقات نشان داده که معتادان برای درمان اعتیاد بیش از نیاز به دارو، نیازمند حمایت‌های روانی و اجتماعی هستند و درمان‌هایی موفق بوده که در کنار ترک اعتیاد، ارتباط معتاد با خانواده، والدین و همسر نیز بهبود یافته است.[۴۳] فرد معتاد برای موفقیت در بهبودی لازم است به زندگی سالم و اجتماع، بازگشت موفقی داشته باشد. از این‌رو تنها برطرف‌شدن علائم ترک به‌عنوان نشانه‌های بهبودی کافی نیست بلکه لازم است زندگی معتاد، معنای تازه‌ای پیدا کند و احساس هدف‌مندی، خوشبختی، رضایت از زندگی و مؤثربودن در اجتماع داشته باشد. همچنین به جای وابستگی به مواد مخدر که مخرب است، دلبستگی‌ها و لذت‌های سازندۀ جدید در زندگی او جایگزین شود و روحیۀ تلاش و خویشتنداری در او تقویت شود.[۴۴] فرد معتاد لازم است علاوه‌بر بازنگری در فعالیت‌های لذت‌بخش و وابستگی‌ها، عوامل محرک به سمت مواد مخدر را نیز کنترل کند.[۴۵] محرک‌های هر کسی ممکن است متفاوت از دیگری باشد.[۴۶] محرک‌ها گاهی بیرونی است و گاهی درونی، مانند رسانه‌ها و اینترنت و یا زمان و مکان خاصی، بعضی دوستان منحرف نیز ممکن است به‌عنوان محرک بیرونی عمل کنند.[۴۷] سهولت دسترسی آسان نیز می‌تواند در نقش محرک تأثیرگذار باشد.[۴۸]
حکم اعتیاد در فقه و قانون مجازات اسلامی
از نظر فقها، استعمال مواد مخدّر حرام و اجتناب از آن واجب[۴۹] و ترک اعتیاد، در صورت عدم ضرر لازم است.[۵۰] همچنین هرگونه کمکى در کشت مواد مخدر یا تهیّه و پخش آن، دارای عذاب الهی بوده و درآمد حاصل از این طریق حرام است.[۵۱] در قانون مبارزه با مواد مخدر نیز استعمال مواد مخدر به هر شکل و طریقی که باشد جرم‌انگاری شده به جز مواردی که در قانون استثنا شده است.[۵۲]
پانویس
- ↑ «اعتیاد چیست؟»، وب‌سایت امید درمان.
- ↑ رستمی، «تعریف اعتیاد چیست؟ چه کسانی معتاد محسوب می‌شوند؟»، وب‌سایت دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه.
- ↑ «انواع مواد مخدر و اثرات آن را بشناسید»، خبرگزاری فارس.
- ↑ لارنس میلر، دانشنامه داروهای اعتیادآور، ۱۳۹۳ش، ص3-4.
- ↑ نوید و راتوس، بهداشت رواني، 1392ش، ص۱۱1.
- ↑ لارنس میلر، دانشنامه داروهای اعتیادآور، ۱۳۹۳ش، ص16.
- ↑ نوید و راتوس، بهداشت رواني، 1392ش، ص۱۱1.
- ↑ لارنس میلر، دانشنامه داروهای اعتیادآور، ۱۳۹۳ش، ص16.
- ↑ نوید و راتوس، بهداشت رواني، 1392ش، ص۱۱4.
- ↑ نوید و راتوس، بهداشت روانی، ۱۳۹۲ش، ص۱۰۹.
- ↑ لارنس میلر، دانشنامه داروهای اعتیادآور، ۱۳۹۳ش، ص33.
- ↑ لارنس میلر، دانشنامه داروهای اعتیادآور، ۱۳۹۳ش، ص35.
- ↑ رادفر و دیگران، درمان نگه‌دارنده چیست و چگونه عمل می‌کند؟ متادون و بوپرنورفین، ۱۳۹۳ش، ص16.
- ↑ رادفر، درمان نگه‌دارنده چیست و چگونه عمل می‌کند؟ متادون و بوپرنورفین، 133ش، ص16.
- ↑ برایان شاو، اعتیاد و ترک آن به زبان ساده، 1392ش، ص92.
- ↑ برایان شاو، اعتیاد و ترک آن به زبان ساده، 1392ش، ص96.
- ↑ برایان شاو، اعتیاد و ترک آن به زبان ساده، 1392ش، ص104.
- ↑ برایان شاو، اعتیاد و ترک آن به زبان ساده، 1392ش، ص106.
- ↑ برایان شاو، اعتیاد و ترک آن به زبان ساده، 1392ش، ص104.
- ↑ برایان شاو، اعتیاد و ترک آن به زبان ساده، 1392ش، ص104.
- ↑ برایان شاو، اعتیاد و ترک آن به زبان ساده، 1392ش، ص104.
- ↑ برایان شاو، اعتیاد و ترک آن به زبان ساده، 1392ش، ص105.
- ↑ پسندیده و کیومرثی، درآمدی بر پیشگیری از اعتیاد با رویکرد اسلامی، 1392ش، ص25.
- ↑ برایان شاو، اعتیاد و ترک آن به زبان ساده، 1392ش، ص88.
- ↑ لی‌پور و دیگران، «ررسی هیجان خواهی در افراد مبتلا به اعتیاد جنسی، اعتیاد به محرک‌ها، اعتیاد به مواد افیونی و افراد بهنجار»، 1394ش، ص137.
- ↑ بانیانی، «اعتیاد»، 1380ش، ص79.
- ↑ برایان شاو، اعتیاد و ترک آن به زبان ساده، 1392ش، ص260.
- ↑ اختیاری و پائیزی، اعتیاد و دانش‌آموزان ما، 1395ش، ص8.
- ↑ اختیاری و پائیزی، اعتیاد و دانش‌آموزان ما، 1395ش، ص28.
- ↑ اختیاری و پائیزی، اعتیاد و دانش‌آموزان ما، 1395ش، ص40.
- ↑ اختیاری و پائیزی، اعتیاد و دانش‌آموزان ما، 1395ش، ص38.
- ↑ اختیاری و پائیزی، اعتیاد و دانش‌آموزان ما، 1395ش، ص41.
- ↑ اختیاری و پائیزی، اعتیاد و دانش‌آموزان ما، 1395ش، ص30.
- ↑ کیانی‌پور و پوزاد، «بررسی نقش عوامل موثر در ترک اعتیاد»، 1391ش، ص47.
- ↑ درآمدی بر پیشگیری از اعتیاد با رویکرد اسلامی ، ص70.
- ↑ سورۀ نساء، آیۀ 79.
- ↑ درآمدی بر پیشگیری از اعتیاد با رویکرد اسلامی ، ص73.
- ↑ سورۀ بقره، آیۀ 216.
- ↑ درآمدی بر پیشگیری از اعتیاد با رویکرد اسلامی ، ص91.
- ↑ درایتی، ترجمه تصنیف غرر الحکم، 1381ش، ص 424.
- ↑ قهاری و ضرغامی، درمان اعتیاد: راهنمای درمانگر، 1396ش، ص53.
- ↑ نظری و دیگران، «تریاک و درمان اعتیاد به آن از دیدگاه طب سنتی ایران»، 1390ش، ص142-143.
- ↑ مکری، «آذرخش مکری: با عوض‌کردن جای پزشک با داروساز مشکل حل نمی‌شود»، پایگاه خبری اعتیاد.
- ↑ مکری، «دکتر آذرخش مکری: توانایی لذت بردن از امور جهان اکتسابی است»، وب‌سایت روابط عمومی دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی تهران.
- ↑ قهاری و ضرغامی، درمان اعتیاد: راهنمای درمانگر، 1396ش، ص54.
- ↑ برایان شاو، اعتیاد و ترک آن به زبان ساده، 1392ش، ص150.
- ↑ برایان شاو، اعتیاد و ترک آن به زبان ساده، 1392ش، ص146.
- ↑ برایان شاو، اعتیاد و ترک آن به زبان ساده، 1392ش، ص148.
- ↑ «مواد مخدر»، وب‌سایت دفتر آیت الله العظمی مکارم شیرازی.
- ↑ امام خمینی، «استعمال مواد مخدر»، وب‌سایت امام خمینی.
- ↑ «مواد مخدر»، وب‌سایت دفتر آیت الله العظمی مکارم شیرازی.
- ↑ «قانون اصلاح قانون مبارزه با مواد مخدر»، وب‌سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی.
منابع
- قرآن کریم.
- اختیاری، حامد و پائیزی، مریم، اعتیاد و دانش‌آموزان ما، تهران، مهرسا، ج6، 1395ش.
- اختیاری، حامد و دیگران، «تحلیل رفتار معتادان در آزمون قمار آیوا با استفاده از مدل یادگیری تقویتی»، تازه‌های علوم شناختی، دورۀ 12، شمارۀ 2، 1389ش.
- «اعتیاد چیست؟»، وب‌سایت امید درمان، تاریخ بازدید: 8 بهمن 1402ش.
- «انواع اعتیاد چیست؟»، وب‌سایت ویکی‌روان، تاریخ درج مطلب: 30 مهر 1402ش.
- «انواع مواد مخدر و اثرات آن را بشناسید»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 13 بهمن 1395ش.
- بانیانی، آزاده، «اعتیاد»، حکمت سینوی، شمارۀ 17، 1380ش.
- برایان شاو و دیگران، اعتیاد و ترک آن به زبان ساده، ترجمه مرجان نجفی، تهران، رشد، 1392ش.
- پسندیده، عباس و کیومرثی، محمدرضا، درآمدی بر پیشگیری از اعتیاد با رویکرد اسلامی، قم، موسسه علمی‌فرهنگی دارالحدیث، 1392ش.
- «تعریف اعتیاد چیست؟ چه کسانی معتاد محسوب می‌شوند؟»، وب‌سایت متمم، تاریخ بازدید: 25 دی 1402ش.
- حاجی‌حسینی، سکینه، «عوامل موثر بر اعتیاد به فضای مجازی بر اساس هنجارهای اجتماعی و سبک زندگی در بین دانش آموزان ابتدایی منطقه جناح»، اورمزد، شمارۀ 58، 1401ش.
- خمینی، سیدروح‌الله، «استعمال مواد مخدر»، پرتال امام خمینی، تاریخ بازدید: 8 بهمن 1402ش.
- درایتی، مصطفی، ترجمه تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، مشهد، ضریح آفتاب، چ1، 1381ش.
- رادفر، رامین و دیگران، درمان نگه‌دارنده چیست و چگونه عمل می‌کند؟ متادون و بوپرنورفین، تهران، مهرسا، چ۲، ۱۳۹۳ش.
- رستمی، «تعریف اعتیاد چیست؟ چه کسانی معتاد محسوب می‌شوند؟»، وب‌سایت دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه، تاریخ بازدید: 25 خرداد 1397ش.
- علی‌پور، فرشید و دیگران، «ررسی هیجان خواهی در افراد مبتلا به اعتیاد جنسی، اعتیاد به محرک‌ها، اعتیاد به مواد افیونی و افراد بهنجار»، دانشگاه علوم پزشکی مازندران، دورۀ 25، شمارۀ 125، 1394ش.
- «قانون اصلاح قانون مبارزه با مواد مخدر»، وب‌سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، تاریخ بازدید: 22دی 1402ش.
- قهاری، شهربانو و ضرغامی، مهران، درمان اعتیاد: راهنمای درمانگر، تهران، رشد، 1396ش.
- کیانی‌پور، عمر و پوزاد، اکرم، «بررسی نقش عوامل موثر در ترک اعتیاد»، اعتیادپژوهی، دورۀ 6، شمارۀ 22، 1391ش.
- لارنس میلر، ریچارد، دانشنامه داروهای اعتیادآور، ترجمه اشکان پشنگ‌زاده، تهران، جهاد دانشگاهی، ۱۳۹۳ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، «مرکز پاسخگویی به احکام شرعی و مسائل فقهی»، وب‌سایت دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، تاریخ بازدید: 8 بهمن 1402ش.
- مکری، آذرخش، «بحثی پیرامون رویکردهای مناسب درمانی در سوء مصرف مواد مخدر»، فصلنامه تازه‌های علوم شناختی، دورۀ 1، شمارۀ 2 و 3، 1378ش.
- مکری، آذرخش، «آذرخش مکری: با عوض‌کردن جای پزشک با داروساز مشکل حل نمی‌شود»، پایگاه خبری اعتیاد، تاریخ درج مطلب: ۱۰ شهریور ۱۳۹۸ش.
- مکری، «دکتر آذرخش مکری: توانایی لذت بردن از امور جهان اکتسابی است»، وب‌سایت روابط عمومی دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی تهران، تاریخ درج مطلب: 5 خرداد 1397ش.
- نظری، سیدمحمد و دیگران، «تریاک و درمان اعتیاد به آن از دیدگاه طب سنتی ایران»، مجله تاریخ پزشکی، دورۀ 3، شمارۀ 9، 1390ش.
- نوید، جفری و راتوس، اسپنسر، بهداشت روانی، ترجمه یحیی سیدمحمدی، تهران، ارسباران، چ۴، ۱۳۹۲ش.