ورزش زورخانه‌ای
ورزش زورخانه‌ای؛ انجام حرکات ورزشی و رزمی در محل زورخانه با ضرب مرشد
ورزش زورخانه‌ای از آیین‌های پهلوانی و ورزش‌های سنتی ایران است که در مکانی با نام زورخانه انجام می‌شود. ورزشکاران در زورخانه، مجموعه‌ای از حرکات ورزشی را با وسیله و یا بدون وسیله با آدابی خاص اجرا می‌کنند.[۱] آیین‌های پهلوانی و زورخانه‌ای در ۸ دی ۱۳۸۷ شمسی به ثبت ملّی رسید. این آیین‌ها در ۲۵ آبان ۱۳۸۹ شمسی در سازمان جهانی یونسکو به‌عنوان میراث معنوی بشریت در اجلاس کنیا ثبت جهانی شد.[۲] دانشنامة بروک‌هاوس آلمان، ورزش زورخانه‌ای را به‌عنوان قدیمی‌ترین ورزش بدن‌سازی جهان معرفی کرده است. شهر اصفهان نیز به‌عنوان پایتخت فرهنگی ورزش پهلوانی و زورخانه‌ای ایران معرفی شد.[۳] روز ۱۷ شوال، سال‌روز نبرد پهلوانی امام علی با عمرو بن عبدود در جنگ خندق، روز فرهنگ پهلوانی و ورزش زورخانه‌ای نام دارد.[۴]
پیشینه
از حدود هزاران سال پیش تاکنون، پهلوانان از طبقة اجتماعی بالایی در ایران برخوردار بوده و مردم برای آن‌ها احترام خاصی قائل بودند. در ایران باستان، جنگ‌آوری و رزم یکی از ارزش‌های آن دوره به‌شمار می‌رفت و پهلوانان به انواع فنون رزمی مسلط بودند. به تدریج این فنون رسمی با ورزش‌های آیینی درهم آمیخته شده و شکل نمایشی به خود گرفت.[۵] ورزش‌های زورخانه‌ای حدود ۷۰۰ سال پیش به‌وسیلة فردی با نام محمود و معروف به پوریای ولی که از مردم خوارزم بوده است معرفی شد.[۶]
اصطلاحات زورخانه
زورخانه دارای سقف گنبدی شکل بوده که زیر آن محوطه‌ای شش ضلعی، چند متر پایین‌تر از سطح زمین قرار دارد. به این محوطه گود گفته می‌شود.[۷] هر زورخانه یک مرشد و یک میاندار دارد. میاندار، پهلوانی است که میان گود قرار گرفته و ورزشکاران همراه با او ورزش می‌کنند.[۸] مرشد، فردی است که با آواز و ضرب، حرکات ورزشکاران را هدایت می‌کند.[۹]
آداب و رسوم ورزش زورخانه‌ای
ورزش زورخانه‌ای با پیروی از پهلوانان و تأسی از امام علی، دارای آداب و رسوم خاصی است تا خلق‌وخوی مروت و جوانمردی را در ورزشکاران تقویت کند.[۱۰] درب‌های زورخانه‌ها اغلب بسیار کوتاه است تا افراد به نشانة فروتنی خم شده و وارد زورخانه شوند. آن‌ها برای وارد شدن به زورخانه باید خم شده و خاک را ببوسند. در زورخانه باید از نوچگی به نوخاستگی و از آن به پهلوانی و در انتها به کهنه‌سواری که هریک مرتبه‌ای از جوانمردی و دارای آداب مخصوص به خود است رسید. این ورزش آمیخته با هنر و موسیقی است. در زورخانه، وزرشکاران دائم ذکر مولا علی را بر لب آورده و به عبادت نیز می‌پردازند.[۱۱] برخی زورخانه را مسجد دوم شیعیان می‌دانند. این ورزش با فتوت و جوانمردی عجین شده تا به ورزشی مقدس تبدیل شود. مرشد شعرهای آهنگینی خوانده و ورزشکاران با آن به انجام حرکات ورزشی می‌پردازند. ورزشکاران برای انجام تمام حرکات خود از سادات و پیشکسوتان اجازه یا در اصطلاح رخصت می‌گیرند.[۱۲]
یکی از رسوم زیبا در زورخانه، گلریزان است. یکی از مردم‌شناسان برجستة غربی، گلریزان را نمادی از زیباترین حرکت بشر می‌داند. در جشن‌ها و اعیاد مذهبی، دو نفر در زورخانه، دو طرف لنگی را گرفته و میان حاضران رفته و آن‌ها به دلخواه خود پولی درون لنگ می‌اندازند. این پول جهت کمک به زوج‌ها، آزاد کردن زندانیان، اداکردن قرض مقروضین یا کمک به افراد ناتوان و فقیر جمع‌آوری می‌شود.[۱۳]
درجات در ورزش زورخانه‌ای
افراد در زورخانه به نسبت سال‌هایی که در زورخانه ورزش می‌کنند دارای درجات متفاوتی هستند.
رتبة اول؛ این رتبه برای کسانی است که یک سال در زورخانه ورزش کرده‌اند. این ورزشکار زمانی‌که چرخ می‌زند مرشد می‌خواند: بر منکر علی لعنت. سایر ورزشکاران در پاسخ می‌گویند: بیش باد.
رتبة دوم؛ این رتبه برای کسانی است که بیش از سه سال است به ورزش زورخانه‌ای می‌پردازد.
رتبة سوم؛ این رتبه برای کسانی است که بیش از ۶ سال به ورزش زورخانه‌ای پرداخته و حداقل ۱۸ سال سن دارند. زمانی‌که این فرد از گود بالا یا پایین می‌رود مرشد برای او صلوات می‌فرستد.
رتبة چهارم؛ این رتبه برای فردی است که بیش از ۱۲ سال به این ورزش پرداخته و حداقل ۲۲ سال سن داشته باشد. مرشد هنگام ورود و خروج این فرد صلوات می‌فرستد.
رتبة پنجم؛ این رتبه نیازمند ۱۵ سال تلاش در ورزش زورخانه‌ای و حداقل ۲۵ سال سن است. مرشد، هنگام بالا آمدن و پایین آمدن فرد از گود برای او ضرب می‌زند.
رتبة ششم؛ پس از ۱۸ سال تلاش در این ورزش و داشتن حداقل ۲۸ سال سن، این رتبه به فرد تعلق می‌گیرد. مرشد برای ورود و خروج این فرد از زورخانه ضرب می‌زند.
رتبة هفتم؛ ورزشکار پس از ۲۴ سال ورزش و داشتن حداقل سن ۳۲ سال به این رتبه می‌رسد. مرشد زمانی‌که این ورزشکار در حال چرخ‌زدن است برای او زنگ می‌زند.
رتبة هشتم؛ این رتبه پس از ۳۲ سال ورزش و داشتن سن حداقل ۴۲ سال به‌دست می‌آید. مرشد برای این ورزشکار زمانی‌که از گود بالا یا پایین می‌رود زنگ را به صدا در می‌آورد.
رتبة نهم؛ این رتبه آخرین رتبه بوده و زمانی به فرد تعلق می‌گیرد که ۴۵ سال به این ورزش پرداخته و حداقل ۶۵ سال سن داشته باشد. این ورزشکار با نام «پهلوان زنگی» شناخته می‌شود که تعداد بسیار محدودی از آن‌ها در ایران وجود دارند.[۱۴]
حرکات ورزش زورخانه‌ای
سلام باستانی؛ ورزشکار روی پای راست زانو زده و پای چپ را به جلو می‌برد. او دست چپ را روی زانوی چپ و دست راست را روی مچ دست چپ قرار می‌دهد.[۱۵]
حرکات پا زدن؛ میاندار در میانة گود و ورزشکاران دور او قرار می‌گیرند. آن‌ها برای شروع به حرکات پا زدن می‌پردازند. برای این حرکت، پنجة یکی از پاهای خود را از زمین بلند کرده و روی پنجة پای دیگر، خود را تکان می‌دهند و به آرامی عقب و جلو می‌روند. چهار نوع حرکت پازدن وجود دارد: پای اول یا پای چپ و راست، پای تبریزی اول، دوم و سوم، پای آخر و پای جنگلی. برای انجام پای جنگلی، ورزشکار روی هردو پنجة پای خود قرار گرفته و همراه با ضرب مرشد، وزن خود را روی پای راست گذاشته و پای چپ را به جلو پرتاب می‌کند. سپس این حرکت را با پای دیگر انجام می‌دهد.
میل گرفتن؛ حرکت دیگر، چرخاندن میل است. میل وسیله‌ای چوبی شبیه به کله‌قند است که بین ۵ تا ۴۰ کیلوگرم وزن دارد. میل گرفتن دارای سه نوع میل سنگین، میل چکشی یا سرنوازی و میل جفتی است. در میل سنگین، ورزشکار به آرامی میل دست راست را روی شانه، پشت، پهلو و سینة سمت راست خود می‌چرخاند و میل دیگر را پیش سینة چپ خود رو به بالا نگه می‌دارد. سپس این حرکت را با دست دیگر انجام می‌دهد.
شنا رفتن؛ برای انجام حرکات شنا، ورزشکاران از تختة شنا استفاده می‌کنند. این تخته از جنس چوب بوده و دارای ۷۰ سانتی‌متر طول، ۷ سانتی‌متر عرض و ۲ سانتی‌متر قطر است. تخته به وسیلة دو پایة ذوزنقه‌ای شکل از زمین جدا شده است. ورزشکاران چهارنوع شنای کرسی، دست و پای متقابل، دوشلاقه و پیچ انجام می‌دهند.
چرخ زدن؛ گاهی ورزشکار دست‌ها را در امتداد شانه باز کرده و با ضرب مرشد دور گود می‌چرخد که به آن چرخ جنگلی می‌گویند. گاهی او با سرعت بالا، دور خود می‌چرخد که به آن چرخ تیز گفته می‌شود. اگر ورزشکار یک دور، دور خود چرخیده و بعد به بالا بپرد و در هوا نیز دور خود بچرخد، چرخ تک‌پر انجام داده است.
کباده کشیدن؛ کباده وسیله‌ای شبیه به کمان و از جنس آهن است که در میانة آن جادستی دارد. این وسیله، حدود ۱۳۰ سانتی‌متر است. ورزشکاران کمان کباده را با دست راست و زنجیر آن را با دست چپ می‌گیرند (گاهی برعکس). آن‌ها کباده را بالای سر خود قرار داده و بازوان خود را کمی خم می‌کنند. با ضرب مرشد، یک‌بار دست راست در امتداد شانه نگه‌داشته شده و دست چپ روی سر خم می‌شود و بار دیگر این کار به شکل برعکس انجام می‌شود. ورزشکار باید جهت کباده کشیدن روی دو پنجه خود بایستد.[۱۶]
پانویس
- ↑ «معرفی ورزش زورخانه‌ای؛ از آیین‌های پهلوانی و سنتی ایرانیان»، سایت مدیریت تربیت بدنی دانشگاه فردوسی مشهد.
- ↑ «اعلام مهم‌ترین دستاوردهای فرهنگی ورزش پهلوانی و زورخانه‌ای»، سایت ایسنا.
- ↑ «ورزش پهلوانی؛ یادگار تاریخ»، خبرگزاری ایمنا.
- ↑ «اعلام مهم‌ترین دستاوردهای فرهنگی ورزش پهلوانی و زورخانه‌ای»، سایت ایسنا.
- ↑ «ورزش‌های زورخانه‌ای و آیین‌های پهلوانی»، سایت دیستریپشن.
- ↑ «ورزش پهلوانی؛ یادگار تاریخ»، خبرگزاری ایمنا.
- ↑ «ورزش‌های زورخانه‌ای و آیین‌های پهلوانی»، سایت دیستریپشن.
- ↑ عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژه میاندار.
- ↑ عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژه مرشد.
- ↑ «ورزش زورخانه‌ای یا ورزش باستانی»، سایت تبریز.
- ↑ «ورزش پهلوانی؛ یادگار تاریخ»، خبرگزاری ایمنا.
- ↑ «ورزش زورخانه‌ای یا ورزش باستانی»، سایت تبریز.
- ↑ «آیین گلریزان به روایت تاریخ»، سایت سیمرغ.
- ↑ «ورزش‌های زورخانه‌ای و آیین‌های پهلوانی»، سایت دیستریپشن.
- ↑ زکی‌خانی، «ترتیب اجرای حرکات ورزش زورخانه»، زورخانه‌ها.
- ↑ حسینی، «ورزش زورخانه‌ای»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
منابع
- «آیین گلریزان به روایت تاریخ»، سایت سیمرغ، تاریخ درج مطلب: ۴ تیر ۱۳۸۸ش.
- «اعلام مهم‌ترین دستاوردهای فرهنگی ورزش پهلوانی و زورخانه‌ای»، سایت ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۱۵ شهریور ۱۳۹۱ش.
- حسینی، مهدی، «ورزش زورخانه‌ای»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: ۱۶ تیر ۱۴۰۱ش.
- زکی‌خانی، غلام‌رضا، «ترتیب اجرای حرکات ورزش زورخانه»، زورخانه‌ها، تاریخ درج مطلب: ۲۳ آذر ۱۳۹۰ش.
- عمید، حسن، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌ياب، تاریخ بازدید: ۱۶ تیر ۱۴۰۱ش.
- «معرفی ورزش زورخانه‌ای؛ از آیین‌های پهلوانی و سنتی ایرانیان»، سایت مدیریت تربیت بدنی دانشگاه فردوسی مشهد، تاریخ درج مطلب: ۱۹ دی ۱۴۰۰ش.
- «ورزش پهلوانی؛ یادگار تاریخ»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ درج مطلب: ۸ مهر ۱۳۹۳ش.
- «ورزش‌های زورخانه‌ای و آیین‌های پهلوانی»، سایت دیستریپشن، تاریخ بازدید: ۱۶ تیر ۱۴۰۱ش.
- «ورزش زورخانه‌ای یا ورزش باستانی»، سایت تبریز، تاریخ بازدید: ۱۶ تیر ۱۴۰۱ش.