شهریار (شاعر)

شهریار (شاعر)، شاعر معاصر و مشهور ایرانی.

شهریار، شاعر معاصر ایرانی است که اشعار زیادی به زبانهای فارسی و ترکی سروده و شهرت و محبوبیت جهانی دارد. منظومۀ «حیدر بابایه سلام» از مشهورترین آثار وی به‌ زبان ترکی است. شهریار، اشعار زیادی در مدح اهل‌بیت سروده است که «علی ای همای رحمت» از معروف‌ترین آنها است.

نام‌گذاری

شهریار با نام کامل «سید محمدحسین بهجت تبریزی» یاد می‌شود. وی در ابتدا، تخلص «بهجت» را انتخاب کرد؛ اما وقتی برای تحصیل به تهران رفت، از تخلص بهجت منصرف شد. او بعد از خواندن دو رکعت نماز به دیوان حافظ تفأل زد و از روی بیت: «غم غريبي و غربت چو بر نمي‌تابم / روم به شهر خود و شهريار خود باشم»، تخلص «شهریار» را برگزید.

کودکی

شهریار در 11 دی 1285ش در «بازارچۀ میرزا نصرالله» واقع در «چای‌کنار» تبریز متولد شد. وی دوران کودکی را که همزمان با حوادث انقلاب مشروطیت بود، در روستاهای اطراف تبریز سپری کرد و در مکتب‌خانه‌های سنتی آنجا، خواندن گلستان سعدی، نصاب‌الصبیان و دیوان حافظ شیرازی را آغاز کرد. شهریار مقدمات ادبیات عرب را نزد پدر و دورۀ راهنمایی را در مدرسۀ متحدۀ تبریز خواند و اولين شعر رسمي خود را در1293ش سرود. شعرهای او در 13 سالگی در مجلۀ ادب با تخلص «بهجت» به چاپ رسید. شهریار تحصیل دورۀ متوسطه را در 1300ش در دارالفنون تهران آغاز کرد، همزمان علوم دینی را در مسجد «سپه‌سالار» نزد شهید سیدحسن مدرس خواند و نواختن سه‌تار و ردیف‌های سازی موسیقی ایران را از «ابولحسن صبا» یاد گرفت.

جوانی

شهریار بعد از اتمام دورۀ متوسطه، در 1303ش وارد مدرسۀ طب (پزشکی) شد اما به دلایلی از ادامۀ تحصیل بازماند. وی در سال ۱۳۱۰ش به خراسان رفت و در ادارۀ ثبت ‌اسناد نیشابور و مشهد مشغول به‌کار شد و سپس در سال 1314ش به تهران بازگشت. شهريار شعر فارسي و آذري را با مهارت تمام مي‌سرود و در سال‌هاي 1329ش تا 1330ش اثر جاودانۀ خود «حيدر بابايه سلام» را خلق کرد. او در 1332ش به تبريز برگشت و با خانم «عزیز عمید خالقی» ازدواج کرد که حاصل آن سه فرزند به‌نام‌های شهرزاد، مریم و هادی بود.

خاستگاه فکری

1. خانواده

پدر شهریار، از وکلای شناخته ‌شدۀ تبریز و اهل علم و ادب بود که در تربیت، تحصیلات و تکوین شخصیت شهریار نقش برجسته‌ای داشت. تحصیلات وی در روستاها و شهر تبریز، تحت‌نظر و هدایت پدر صورت می‌گرفت. شهریار چون در خانواده‌ای روحانی و قرآنی متولد شد، از کودکی با آموزه‌های آیات قرآنی مأنوس بود و این همراهی با قرآن در آثار او به‌روشنی دیده می‌شود.

2. محیط اجتماعی

شهریار دوران کودکی را در روستاهای «خشگناب»، «شنگول‌آباد» و «قیش‌قوران» سپری کرد و با آداب‌و‌رسوم و زندگی روستایی آشنا شد و همین موضوع بعدها تأثیر زیادی بر آثار وی گذاشت. نام و محتوای مجموعۀ «حیدر بابایه سلام» متأثر از محیط زندگی وی است. حیدر بابا، نام کوهی در نزدیکی خشگناب آذربایجان است که شهریار ایام کودکی را در دامان آن گذرانده است. او در این مجموعه، کوه حیدر بابا را مخاطب قرار داده است و از خاطرات کودکی خود یاد می‌کند.

3. همنشینی با بزرگان ادب

شهریار در جوانی در تهران با بزرگان هنر و ادب مانند ابوالحسن صبا، محمدتقی بهار و عارف قزوینی همنشینی و مراوده داشت. در سال‌های بعد نیز با نیما یوشیج، هوشنگ ابتهاج، کریم امیری فیروزکوهی و برخی دیگر از هنرمندان دوستی و رابطه داشت که بر زندگی و آثار او تأثیر گذاشت.

4. تأثیرپذیری از حافظ

شهریار از حافظ شیرازی متأثر بود. تخلص خود را نیز با تفأل به دیوان حافظ انتخاب کرده است. او در شعری گفته است: «هرچه دارم همه از دولت حافظ دارم». اشعار وی مانند اشعار حافظ، پر از اقتباس و تلمیحات قرآنی است.

قالب‌های شعری

شهریار در قالب‌های مختلف شعر فارسی مانند قصیده، مثنوی، غزل، قطعه، رباعی و شعر نیمایی شعر سروده است؛ اما بیشتر از همه در غزل مشهور شده است. دو غزل‌ «علی ای همای رحمت» و «آمدی جانم به قربانت» از معروف‌ترین سروده‌های وی است.

شهرت و محبوبیت

شهریار از دوران جوانی شهرت پیدا کرد و بین مردم محبوب شد. در حال ‌حاضر، دایرۀ شهرت و محبوبیت وی، فراتر از مرزهای ایران است؛ نام شهریار، نه‌تنها در جغرافیای وسیع شعر فارسی، بلکه در میان ترک‌زبانان جهان، به‌ویژه ترکیه و قفقاز نیز آشنا است. استقبال‌های گسترده از منظومۀ «حیدر بابایه سلام» و ترجمه‌های زیاد آن به زبان‌های مختلف، گوشه‌ای از محبوبیت جهانی شهریار را نشان می‌دهد.

راز شهرت و محبوبیت

1. صمیمیت شاعر

شهریار را در برخورد با حوادث زندگی فردی، فرهنگ اجتماعی و باورهای مردمی، دارای صمیمیت و خلوص نیت دانسته‌اند. او با زبان ساده و اصطلاحات مردم کوچه و بازار در اشعار فارسی و ترکی، سخن می‌گوید و حرف دل مردم را بیان می‌کند.

2. سروده‌های دینی شاعر

سروده‌های دینی شهریار، نقش بسیار مهمی در شهرت و محبوبیت وی داشت. شهریار همواره با قرآن مأنوس و از دانش و بینش قرآنی برخوردار بود. به ‌همین دلیل، شعرهای او را تجلی‌گاه معارف دینی، آموزه‌های اخلاقی و عرفانی دانسته‌اند.

3. تسلط به زبان فارسی و ترکی

یکی از دلایل عمدۀ محبوبیت شهریار، تسلط او بر هر دو زبان فارسی و ترکی و خلق آثار بی‌نظیری به هردو زبان است. در کنار اشعار شورانگیز فارسی شهریار، انتشار منظومۀ حیدربابا به زبان مادری شاعر، رویداد بسیار مهم در ادبیات آذربایجان بود.

اهل‌بیت در سروده‌های شهریار

شهریار حدود هفت‌صد بیت شعر دربارۀ پیامبر اسلام و اهل‌بیت سروده است که بیش از دویست بیت آن در مدح امام علی است. «همای رحمت»، «یا علی»، «شب و علی» و «علی و دنیا» از مشهورترین سروده‌های وی در وصف امام علی است. حماسۀ حسینی و قصیدۀ کاروان کربلا از دیگر سروده‌های مشهور او دربارۀ امام حسین و حادثۀ کربلا است.

شهریار و انقلاب اسلامی

شهریار در سال 1357ش با حرکت انقلابی مردم همراه شد و در دفاع از حقانیت نظام و انقلاب اسلامی، شعرهای زیادی سرود که برخی از عناوین آنها عبارت‌اند از: «سلام»، «مقام رهبری»، «نوروز انقلاب»، «طلیعه انقلاب»، «یوم‌الله ۲۲ بهمن» و «هفت تیر». وی همچنین ارتباط بسیار خوبی با آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر انقلاب اسلامی داشت.

آثار

1. روح پروانه، نخستین منظومه‌ای بود که در ۱۳۱۰ش در تهران انتشار یافت؛
2. قسمتی از اشعار او دو بار و با مقدمۀ استادان ملک‌الشعرای بهار و سعید نفیسی در ۱۳۱۰ش انتشار یافت؛
3. حیدر بابایه سلام، نخستین اثر شعری است که شهریار به ‌زبان ترکی آذری سروده و در ۱۳۳۲ش در تبریز انتشار یافته و به زبان فارسی نیز ترجمه شده است. این مجموعه ۷۶ قطعه است که هر قطعه از ۵ مصرع هجایی ترکیب یافته است؛ سه مصراع اول با دو مصراع آخر جداگانه با هم قافیه می‌گیرند؛
4. مکتب شهریار؛
5. کلیات دیوان شهریار (مجموعۀ ۵ جلدی).

نوآوری

شهریار مفاهیم اجتماعی، انسانی، رمانتیسم، انقلاب، وطن، جبهه و جنگ و مضامین دینی را به‌گونه‌ای در سروده‌های خود به‌کار برده است که او را به‌عنوان یک مصلح اجتماعی و معلم بزرگ اخلاق ترسیم می‌کند. از نظر زبانی و صور خیال از واژه‌ها، تعبیرها، کنایه‌ها و اصطلاحات جدید نیز استفاده کرده است که بیشتر برگرفته از زبان محاوره و فرهنگ توده است.

درگذشت

شهریار پس از دوره‌ای بیماری، در 27 شهریور 1367ش در بیمارستان مهر تهران درگذشت و طبق وصیت وی در «مقبرة الشعرای» تبریز به خاک سپرده شد.

یادبود

1. بیست‌وهفتم شهریور، روز درگذشت شهریار را به‌عنوان «روز شعر و ادب فارسی» نامیده‌اند.
2. مجموعۀ تلویزیونی «شهریار» به ‌کارگردانی کمال تبریزی در سال ۱۳۸۴ش ساخته و جلوه‌هایی از زندگی این شاعر به تصویر کشیده شده است.

غزل‌ معروف شهریار در وصف امام علی

علی ای همای رحمت، تو چه آیتی خدا را		که به ماسوا فکندی همه سایۀ هما را
دل اگر خداشناسی، همه در رخ علی بین		به علی شناختم من به خدا قسم خدا را
به خدا که در دو عالم اثر از فنا نماند		چو علی گرفته باشد سر چشمۀ بقا را
مگر ای سحاب رحمت تو بباری ارنه دوزخ		به شرار قهر سوزد همه جان ماسوا را
برو ای گدای مسکین در خانۀ علی زن		که نگین پادشاهی دهد از کرم گدا را
بجز از علی که گوید به پسر که قاتل من		چو اسیر توست اکنون به اسیر کن مدارا
بجز از علی که آرد پسری ابوالعجائب		که علم کند به عالم شهدای کربلا را
چو به دوست عهد بندد ز میان پاکبازان		چو علی که می‌تواند که به سر برد وفا را
نه خدا توانمش خواند نه بشر توانمش گفت		متحیرم چه نامم شه ملک لافتی را
به دو چشم خون‌فشانم هله ای نسیم رحمت		که ز کوی او غباری به من آر توتیا را
به امید آن که شاید برسد به خاک پایت		چه پیامها سپردم همه سوز دل صبا را
چو تویی قضای گردان به دعای مستمندان		که ز جان ما بگردان ره آفت قضا را
چه زنم چونای هردم ز نوای شوق او دم		که لسان غیب خوشتر بنوازد این نوا را
«همه شب در این امیدم که نسیم صبحگاهی		به پیام آشنایی بنوازد آشنا را»
ز نوای مرغ یا حق بشنو که در دل شب		غم دل به دوست گفتن چه خوش است شهریارا

منابع

• «آذربايجان، مهد شاعران پرآوازه»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 22 خرداد 1386ش.
• ارشدی، مبینا، «نوش‌دارو بعد از مرگ سهراب»، وب‌سایت روزنامۀ کائنات، تاریخ درج مطلب: 27 شهریور 1400ش.
• «راز ماندگاری استاد شهریار در ادب فارسی»، قدس آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۲۷ شهریور ۱۳۹۵ش.
• «زندگی‌نامۀ سيد محمدحسين شهريار شاعر ایرانی»، وب‌سایت ساعدنیوز، تاریخ درج مطلب: 30 آبان 1400ش.
• شهریار، گزیدۀ غزلیات، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 3 اسفند 1401ش.
• «شهریار»، وب‌سایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 27 آذر 1399ش.
• «شهریار در زبان فارسی، صاحب سبک و مکتب بوده است»، وب‌سایت ادارۀ کل فرهنگ و ارشاد اسلامی آذربایجان شرقی، تاریخ درج مطلب: ۲۵ شهریور ۱۴۰۰ش.
• طاهری خسروشاهی، محمد، «راز جاودانگی و مانایی نام استاد شهریار»، وب‌سایت ادارۀ کل فرهنگ و ارشاد اسلامی آذربایجان شرقی، تاریخ درج مطلب: ۲۵ شهریور ۱۴۰۰ش
• فتحی‌پور، رضا و فتحی‌پور، داوود، «سیمرغ سهند؛ سیری در احوالات و آثار مرحوم شهریار»، ماهنامۀ هنر دینی، شماره ۸، تابستان ۱۳۸۰ش.
• نصراللهی، یدالله و جناب‌زاده، رعنا، «نوآوری‌های ادبی و زبانی در شعر شهریار»، فصلنامۀ مطالعات شهریارپژوهی تابستان، سال اول، شماره 5، 1394ش.
• «۲۷ شهریور؛ درگذشت شهریار شعر ایران»، دین آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۲۷ شهریور ۱۴۰۰ش.