دیوان حافظ

دیوان حافظ، کتاب اشعار حافظ شیرازی، شاعر پرآوازۀ ایرانی.

دیوان حافظ، کتاب مشهور و اثرگذار در ادبیات فارسی است که برای فارسی‌زبان‌های دنیا اهمیت و ارزش زیادی دارد. اشعار دیوان حافظ در دورهمی‌ها و مراسم‌های مهمی مثل شب یلدا خوانده می‌شود و بر فرهنگ عامه نیز تأثیر زیادی گذاشته است.

معرفی

دیوان حافظ، کتاب اشعار «خواجه شمس‌الدین، محمد بن بهاءالدین حافظ شیرازی»، شاعر نامدار سدۀ هشتم هجری قمری است که شامل غزل‌ها، قصیده‌ها، مثنوی‌ها، قطعات و رباعیات او می‌شود.

نحوۀ جمع‌آوری

برخی معتقداند که دیوان حافظ، 22 سال بعد از مرگ این شاعر توسط «محمد گل‌اندام»، گردآوری شده است. بر اساس روایت‌های دیگر، خود حافظ شیرازی دیوان را 20 سال قبل از مرگ خود جمع‌آوری و ویرایش کرده است؛ اما هیچ دست‌نویسی از نسخۀ خود حافظ وجود ندارد. نسخه‌های خطی معروف در ایران و جاهای دیگر، مربوط به 30 تا 60 سال بعد از مرگ شاعر است. از بررسی نسخه‌های قدیمی دیوان حافظ معلوم می‌شود که بعد از وفات حافظ، چندین نفر به گردآوری اشعار حافظ پرداخته‌اند که تا سدۀ دهم هجری ادامه داشته است.

قالب‌های شعری

1. غزل‌

بیشتر دیوان حافظ را غزلیات او تشکیل می‌دهد. تعداد غزل‌های دیوان، در نسخه‌های مختلف، متفاوت ثبت شده است. در دیوان به تصحیح «قزوینی»، تعداد غزل‌ها 495 و در نسخۀ انتقادی «خانلری» 486 غزل اصل و 38 غزل الحاقی معرفی شده است.

2. قصیده‌

قصیده‌های حافظ در دیوان او بسیار کم است که تعداد آنها در نسخه‌های مختلف دیوان از دو تا پنج قصیده معرفی شده است. در نسخه‌های قدیم دیوان که به‌صورت معمول شامل غزلیات است، فصلی جداگانه به معرفی قصیده‌ها اختصاص نیافته است. در بعضی از نسخه‌ها قصایدی وجود دارد که آن را الحاقی دانسته‌اند.

3. مثنوی

در بیشتر نسخه‌های قدیمی دیوان حافظ، دو رشته مثنوی وجود دارد که تعداد و ترتیب ابیات آنها در نسخه‌های مختلف، یکسان نیست.

4. قطعات

قطعات کوتاه، قالب شعری دیگری است که در دیوان وجود دارد. قطعه‌ها، در مناسبت‌های مختلف مانند ثبت تاریخ، بیان احوال خود، درگذشت شخص و بیان نکتۀ آموزنده سروده شده است. تعداد این ابیات نیز در نسخه‌های گوناگون، متفاوت است.

5. رباعی

در دیوان حافظ رباعیاتی وجود دارد که منسوب به حافظ است اما با توجه به محتواهای تکراری و تقلیدی آنها، با تفکر و سبک شعری حافظ سازگار نیست و الحاقی به‌نظر می‌رسد. تعداد رباعیات در نسخه‌های قدیم و جدید، یکسان نیست.

ویژگی دیوان حافظ

1. نظم درونی

در نگاه ظاهری غزلیات دیوان نامنظم به‌نظر می‌رسد اما با بررسی عمیق معلوم می‌شود که آنها نظم درونی بسیار دقیقی دارند و غزلیات دیوان، سفرنامۀ معنوی حافظ است.

2. انعکاس تجربه‌های شخصی

حافظ درد و رنج و تجربه‌های مراحل مختلف زندگی خود را در برخی از اشعار دیوان، بیان کرده است.

3. مضمون عارفانه

موضوع بیشتر غزل‌های حافظ در دیوان «وصف معشوق» و «شراب» است که به‌صورت هنرمندانه محتوای عرفانی و معارف دینی را بازنمایی کرده است.

4. نشانه‌سازی

در دیوان حافظ از کلمات زیادی به‌عنوان سمبل و نشانه استفاده شده است که بدون فهم سمبل‌ها، دانستن شعرهای حافظ دشوار می‌شود. برای مثال، حافظ از واژه‌های شراب و می، زیاد استفاده می‌کند؛ اما این کلمات در شعر حافظ، به‌معنای عشق به خداوند است.

5. تصویرسازی و شورآفرینی

از مهم‌ترین ویژگی‌های دیوان حافظ، تصویرسازی و شورآفرینی آن است. اشعار حافظ به گونه‌ای است که خواندن آن موجب خستگی نمی‌شود بلکه در خواننده انگیزه و هیجان ایجاد می‌کند.

اثرپذیری دیوان حافظ از قرآن

=الف) از نظر ساختاری

ساختار غزل‌های دیوان حافظ، ایستا و تک‌مضمونی نیست بلکه مانند قرآن پویا و دایره‌ای است که در عین حفظ وحدت، مضمون‌های گوناگون را در بر می‌گیرد.

ب) از نظر محتوا

اثرپذیری دیوان از نظر محتوا سه گونه است:

۱. ترجمه

ترجمۀ برخی آیات به نظم در آمده است؛ مانند: «عیب رندان مکن ای زاهد پاکیزه سرشت *** که گناه دگران بر تو نخواهند نوشت» که ترجمۀ آیۀ 163 سورۀ انعام است.

2. اقتباس

آیات قرآن در اشعار آورده شده است؛ مانند آوردن کلمات آیۀ 7 سورۀ نمل در بیت: «لمع لبرق من الطور و آنست به *** فلعلی لک آت بشهاب قبس».

3. تلمیح

در اشعار دیوان به‌صورت تلمیح به برخی قصه‌های قرآن اشاره شده است. برای مثال در بیت: «یارب این آتش که در جان من است*** سرد کن زان سان که کردی بر خلیل»، اشاره به سرد شدن آتش در داستان ابراهیم پیامبر است.

نسخه‌ها

1. نسخه‌های خطی

دیوان حافظ بیش از هر کتاب دیگر نسخه‌برداری شده است. تعداد نسخه‌های خطی این اثر را 1700 نسخه ذکر کرده‌اند که در ایران و سراسر جهان وجود دارد.

2. نسخه‌های چاپی

تا سال 1370ش از دیوان حافظ به‌صورت کامل یا ناقص، خوش‌نویسی‌ شده یا ساده، 300 نسخۀ چاپی به ثبت رسیده است و بعد از آن چاپ‌های دیگری نیز منتشر شده است.

شرح‌ها

برخی از شرح‌هایی که بر حافظ نوشته شده است: 1. «مَرَجُ‌البَحرَین» که «سیف‌الدین ابوالحسن عبدالرحمن لاهوری» در سال 1026ق نوشته و توسط خرمشاهی و دیگران با عنوان «شرح عرفانی غزل‌های حافظ» چاپ شده‌ است؛ 2. «لطیفه غیبی» با قلم «محمد بن محمد ارابی» در شرح اشعار مشکل دیوان حافظ و توضیح اصطلاحات عرفانی آن نوشته و در سال 1357ش چاپ شده است؛ 3. «بدرالشروح» اثری از «بدرالدین اکبرآبادی» که در سال 1254ق نوشته شده و در 1333ق در هند چاپ سنگی و در 1362ش در تهران افست شده است؛ 4. «حافظ‌نامه» که توسط «بهاءالدین خرمشاهی» نوشته شده و انتشارات علمی و فرهنگی آن را چاپ کرده است؛ 5. «شرح شوق» به قلم «سعید حمیدیان» در 5 جلد نوشته شده و در سال 1391ش توسط نشر قطره، چاپ شده است.

ترجمۀ دیوان حافظ

دیوان حافظ، به زبان‌های زندۀ دنیا از جمله انگلیسی، عربی، فرانسوی، اردو، سِندی، پنجابی، هندی، پَشتُو و بلوچی ترجمه شده است.

تأثیر دیوان حافظ بر فرهنگ عامه

1. ضرب المثل

اشعار حافظ بر شکل‌دهی ذهن و زبان مردم ایران و کشورهای فارسی ‌زبان نقش اساسی داشته و در قالب ضرب‌المثل‌ها و حکمت‌ها، در گفت‌وگوهای روزمرۀ مردمی راه پیدا کرده است. برای مثال می‌توان به این ابیات که به‌عنوان ضربالمثل زبانزد مردم است اشاره کرد: هر دم که دل به عشق دهی خوش دمی بود/ در کار خیر حاجت هیچ استخاره نیست خلوت دل نیست جای صحبت اضداد / دیو چو بیرون ر‌ود فرشته درآید

2. تفأّل به دیوان حافظ

تفأّل به دیوان حافظ در مواقع سختی یا مناسبت‌های خاص مانند شب یلدا و راز خود را با حافظ گفتن و با او مشورت کردن، یکی از موارد اثرگذاری اشعار حافظ بر فرهنگ عامه و عامل پیوند بین دیوان حافظ و مردم است.

3. آموزه‌های اخلاقی

مردم با خواندن دیوان حافظ، با صفات اخلاقی مانند مدارا، قناعت و شکرگزاری، فروتنی، عشق، صبر، احترام به کرامت انسانی، مهربانی و مبارزه با ریا و خودخواهی آشنا می‌شوند و آنها را یاد می‌گیرند.

4. آثار هنری

اشعار دیوان حافظ در آثار خوش‌نویسان، نگارگران، قالی‌بافان و دیگر هنرمندان، به‌صورت گسترده‌ای انعکاس پیدا کرده است.

راز ماندگای

1. جامعیت

دیوان حافظ از نظر ادبی، آموزه‌های اخلاقی و معارف دینی، جامع است که انعکاس‌‌دهندۀ شخصیت جامع‌نگر خود شاعر نیز دانسته شده است.

2. توجه به نیازهای فرهنگی و اجتماعی

آموزه‌های دیوان حافظ، مبتنی بر درون‌مایه‌های فرهنگی و اجتماعی و موضوعات ضروری و ارزشمند روز است. شعر حافظ به صورت‌هنرمندانه، واقعیت‌های فرهنگی و اجتماعی و نیازهای معنوی مردم را باز‌تاب داده است و به ‌همین دلیل، بین همه اقشار جامعه محبوب واقع شده و با فرهنگ مردم عجین شده است.

3. اتصال به قرآن

یکی از منابع دیوان حافظ قرآن بوده و داستان‌های آدم، نوح، موسی، سلیمان، یعقوب، یوسف، ابراهیم خلیل و پیامبر اسلام را به‌صورت اشاره آورده است که در ماندگاری دیوان حافظ نقش دارد.

دیوان حافظ در افغانستان

حافظ در افغانستان محبوب‌ترین شاعر است و دیوان حافظ در همه خانه‌ها وجود دارد و تفأل به دیوان حافظ در میان مردم نیز مانند ایران رایج است. اشعار آن در مدارس افغانستان تدریس می‌شود. در نظام آموزش سنتی افغانستان، دیوان حافظ بعد از قرآن جایگاهی ویژه داشت و در نظام آموزشی جدید نیز جایگاه دیوان حافظ بسیار برجسته است.

منابع

• «بهترین تصحیح دیوان حافظ شیرازی کدام است؟»، وب‌سایت نمناک، تاریخ بازدید: 20 بهمن 1401ش.
• «چرا مردم با حافظ انس دارند؟»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۲۲ مهر ۱۳۹۴ش.
• «حافظ درخشان‌ترین ستارۀ فرهنگ فارسی است؛ محبوبیت حافظ‌خوانی در افغانستان»، خبرگزاری شبستان، تاریخ درج مطلب: 22 مهر 1399ش.
• «حافظ؛ شاعری که در اثرپذیری‌ اش از قرآن نمی‌توان تردید کرد»، خبرگزاری شبستان، تاریخ درج مطلب: 20 مهر 1400ش.
• «حافظ شیرازی»، ویکی‌شیعه، تاریخ بازدید: 20 بهمن 1401ش.
• حافظ، غزلیات، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 20 بهمن 1401ش.
• «حافظ محبوب‌ترین شاعر در افغانستان است»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 20 مهر 1394ش.
• «دیوان خواجه شمس‌الدین محمد حافظ شیرازی»، ویکی‌نور، تاریخ بازدید: 20 بهمن 1401ش.
• رحمانی، حمید، «دُردکشان می اَلست، به مناسبت بزرگداشت حافظ و مولانا»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: 20 بهمن 1401ش.
• «زندگی‌نامه و ویژگی اشعار حافظ از دیدگاه بزرگان ایران و جهان»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۲۹ فروردین ۱۳۹۷ش.
• «فرهنگ عمومی مردم شیراز متاثر از اشعار حافظ است»، خبرگزاری ایبنا، تاریخ درج مطلب: ۲۰ مهر ۱۴۰۰ش.
• کاظمی، محمدکاظم، «حافظ در افغانستان»، وب‌سایت انسان‌شانسی و فرهنگ، تاریخ درج مطلب: 9 اسفند 1395ش.
• مجتبایی، فتح‌الله و دیگران، «حافظ شمس‌الدین محمد»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام، تاریخ درج مطلب: 1393ش.
• نصرتی‌پور، معین، «دیوان حافظ »، وبلاگ حافظ شیرازی، تاریخ درج مطلب: 24 آذر 1400ش.
• «همه چیز دربارۀ دیوان حافظ»، وب‌سایت انتشارات پیام عدالت، تاریخ بازدید: 20 بهمن 1401ش.