وطن

وطن؛ سرزمینی که به انسان هویت، دلبستگی، آرامش، حمایت و امتیازات حقوقی خاص می‌بخشد.

وطن، مفهومی اجتماعی، فرهنگی و سیاسی است که بر اثر تولد یا اقامت در سرزمین خاص، موجب شکل‌گیری یک رابطۀ معنوی، آرام‌بخش و هویت‌ساز میان انسان و آن سرزمین می‌شود و در مواردی، امتیازات حقوقی خاص را برای اهالی آن سرزمین در پی دارد. این مفهوم، در احکام دینی و فقهی و نیز در ادبیات عرفانی، مورد توجه بوده است. علاقۀ ریشه‌دار انسان‌ها به وطن، موجب همبستگی اجتماعی، اقتدار ملی، آبادانی سرزمین و دفاع از ارزش‌های میهنی می‌شود.

مفهوم‌شناسی

وطن به‌معنای محل تولد، پرورش و اقامت، در اصطلاح فرهنگی به سرزمینی گفته می‌شود که انسان‌ها به آن انس گرفته و هویت خود را از آن برمی‌گیرد. چنین جایی ممکن است روستا، شهر، ناحیه، کشور، سرزمینی پهناورتر از یک کشور و یا کل جهان باشد. خاطرات مشترک، زبان، فرهنگ و حافظۀ جمعی یک ملت از مقوم‌هایی است که مفهوم وطن را می‌سازد. با چنین رویکردی، ایران به‌عنوان وطنی شناخته می‌شود که بسیار فراتر از مرزهای سرزمینی، فرهنگ و تاریخ خود را گسترانیده است و این گستردگی در آفرینش‌های هنری، ادبی و اجتماعی بسیاری، بازنمایی شده است.

رابطۀ وطن و کشور

اصطلاح کشور در ادبیات کهن فارسی نیز با وطن هم‌معنا بوده و در بسیاری موارد مفهوم میهن را افاده می‌کند. امروزه اما، معنای ویژه‌ای را بازتاب داده و مفهوم یک رابطۀ متقابل سیاسی، جغرافیایی و معنوی را که با کسب تابعیت ایجاد شده است، افاده می‌کند. در این معنا از کشور، محدوده‌های جغرافیایی و مرزهای سیاسی‌ سرزمینی برجستگی یافته و مقوم‌های فرهنگی، زبانی و خاطرات مشترک جمعی از اولویت و اعتبار تأثیرگذار برخوردار نیست. در این روی‌کرد، با اینکه اتباع کشور واحد درک مشترکی از مفهوم کشور خود دارند، اما مفهوم و مصداق وطن ممکن است برای آنان متفاوت بوده و فراتر از محدوده‌های دولت-کشور را وطن خود به حساب بیاورند.

وطن‌گزینی‌های نوین

امروزه تغییرات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی کشورها و دست‌یابی افراد به‌شرایط زیستی بهتر و پایدارتر، موجب وطن‌گزینی‌های نوین و مهاجرت از سرزمین ‌مادری شده است. کشورهای‌ مقصد با اتخاذ سیاست‌های همگرایانۀ اجتماعی، با دو روی‌کرد «ادغام» و «تنوع‌پذیری ‌هویتی»، به وطن‌گزین‌های جدید رسمیت داده و به مدیریت و بهبود مناسبات میان‌نژادی، قومی و هویتی، می‌پردازند. وطن‌گزین‌های‌ نوین، تا امتزاج در فرهنگ، رسوم و خاطرات وطن جدید، در یک جغرافیای لرزان به‌سر می‌برد.

ویژگی‌ها

هویت‌بخشی؛ وطن از عناصر هویت‌بخش انسان‌ها است و در تمایز افراد، گروه‌ها و حتی مکاتب و جریان‌های اجتماعی، وطن مألوف آنها مورد توجه قرار می‌گیرد. ایرانی، نجفی، قمی، مصری، کابلی، عراقی، البیرونی، بلخی، خراسانی، ری‌شهری، بامیانی و بغدادی از نمونه‌های هویت‌ساز است که با انتساب به وطن، شکل می‌گیرد.

حمایت‌گری؛ وطن، پشتوانه و تکیه‌گاه روحی و معنوی افراد و مجموعه‌های بشری است که با داشتن آن احساس قدرت و حمایت‌گری نموده و در تندباد حوادث و فراز و فرودهای سرنوشت، احساس خلاء نمی‌کنند.

دلبستگی؛ دلبستگی سرزمینی در تجربه‌های زیستۀ بشری عینیت و برجستگی می‌یابد. عشق به‌ وطن، امری افتخارآمیز برای جوامع انسانی به‌حساب می‌آید.

آرامش؛ از ویژگی‌های خاطره‌انگیز وطن، اُنس و آرامش دل‌انگیزی است که انسان‌ها در زادبوم خود تجربه می‌کنند و در غیر آن، چنین تجربه‌ای وجود ندارد.

تابعیت؛ در مواردی که مفهوم و مصداق وطن و دولت- کشور امتزاج یابد، رابطۀ معنوی، سیاسی و حقوقی خاص برای گروه‌های انسانی، با عنوان تابعیت تأمین می‌شود. انسان‌ها در وطن خود، از حقوق و تکالیف ویژه‌ای برخوردار می‌شوند که دیگران از این گونه حقوق و امتیازات برخوردار نیستند.

وطن در فرهنگ ایرانی

وطن در ادبیات، هنر و خاطرۀ تاریخی مردم ایران از جایگاه و موقعیت ارزشمندی برخوردار است. وطن در ادبیات ایرانی- اسلامی با عناوین خانه، زادگاه، میهن و کشور، انعکاس داشته است. در اشعار فردوسی آمده است: «اگر دورم از میهن و جای خویش/ مرا یار ایزد به هر کار بیش»؛ در بیان اسدی طوسی نیز آمده است: «چو آمد بر میهن و خان خویش/ ببردش به صد لاله مهمان خویش». جایگاه و منزلت وطن و دلبستگی به کشور در شاهنامۀ فردوسی به زیبایی تبیین شده است:

چو ایران نباشد تن من مباد *** بدین بوم و بر زنده یک تن مباد

دریغ است ایران که ویران شود *** کُنام پلنگان و شیران شود

ز بهر بر و بوم و فرزند خویش *** زن و کودک خُرد و پیوند خویش

همه سر به سر تن به کشتن دهیم *** از آن به که کشور به دشمن دهیم

وطن در آموزه‌های عرفانی

وطن و وطن‌دوستی در آموزه‌های عرفانی معنایی متفاوت دارد؛ وطن انسان‌ها در تفکر عرفانی، عالم روح و ملکوت است که بعد از رهایی از قفس ‌تن، به هوای وطن مألوف خود بال و پر می‌گشایند. جلال‌الدین مولوی در غزلیات خود تعریفی از وطن عرفانی ارائه داده است:

هر نفس آواز عشق می‌رسد از چپ و راست *** ما به فلک می‌رویم عزم تماشا که راست؟

ما به فلک بوده‌ایم یار مَلَک بوده‌ایم *** باز همان جا رویم جمله که آن شهر ماست

خود ز فلک برتریم و ز مَلَک افزون‌تریم *** زین دو چرا نگذریم، منزل ما کبریاست

خلق چو مرغابیان زاده ز دریای جان *** کی کند اینجا مقام، مرغ کز آن بحر خاست.

وطن در متون فقهی

وطن در آموزه‌های فقهی نیز محور احکام دینی قرار گرفته و به وطن اصلی، وطن عرفی و وطن شرعی تقسیم‌بندی شده است؛

وطن اصلی؛ وطن اصلی به سرزمینی گفته شده است که انسان در آن به دنیا آمده و زیسته است. روزه و نماز در چنین وطنی کامل است.

وطن عرفی؛ به سرزمینی گفته شده است که شخص آن را برای زندگی انتخاب می‌کند و وطن اختیاری، وطن اتخاذی و وطن حکمی نیز گفته می‌شود. روزه و نماز در چنین وطنی، کامل است.

وطن شرعی؛ وطن شرعی به‌ جایی اطلاق می‌شود که شخص در آن یا به‌دنیا آمده یا مدتی در آن زندگی کرده است. از منظر مشهور فقهای شیعه وطن شرعی در حکم وطن عرفی است و اگر شخص از آن جا اعراض کند حکم مسافر را ندارد.

وطن‌دوستی

وطن‌دوستی واقعیتی است که در ضمیر اکثر انسان‌ها نهفته است. این کشش دوستانه برآمده از خاطرات خوش دوران کودکی، دوره‌های شکل‌گیری شخصیت و بالندگی فرد، وجود ریشه‌های اجدادی، سنت‌ها، زبان و خرده فرهنگ‌ها است.

وطن مادری

وطن مادری یا مام میهن، مفهوم عمیقی از تمایل انسان‌ها به وطن‌دوستی است که در ادبیات و زبان فارسی تجلی یافته است. دوست‌داشتن زادبوم حس خوش‌آیندی است که با جان انسان‌ها آمیخته شده و حتی با سفر و اقامت در موقعیت‌های بهتر و دارای وسایل رفاه، ترقی و آسایش، این حس کاستی نمی‌یابد؛ به‌گفتۀ مولانا:

در سفر گر روم بینی یا خُتن *** از دل تو کی رود حبّ‌الوطن.

شاعر فارسی‌سرای دیگری، مادرانگی وطن را چنین سروده است:

مادرم وطن!

طلوع مشرقت را

غروب مغربت را

آسمان نیلی‌ات را

دوست می‌دارم

ای وطن ای مادرم

کوه‌های سربلند پرغرورت را

رودهای جاری پر خروشت را

دشت‌های لاله برخون شهیدان راهت را

دوست می‌دارم

ای وطن ای مادرم

وطن‌دوستی پیامبر

پیامبر خدا وطن‌‌دوستی را از ویژگی‌های ایمانی دانسته است. پیامبر هنگام هجرت از مکه، دلگیر و منقلب شده بود تا آن‌جا که خداوند بازگشت به زادگاه را به او وعده داد. فاطمه دختر پیامبر نیز به نگرانی پیامبر دربارۀ فراق از شهر مدینه، اشاره کرده است که خداوند با وعدۀ بازگرداندن پیامبر به میعادگاه خود، آرامش را به پیامبر بازگرداند.

آثار وطن‌دوستی

همبستگی اجتماعی: مشارکت در امور خیر و دفع شرور از جامعه و محل زندگی ‌جمعی؛

اقتدار ملی: تقویت پیوندهای ‌ملی، اعتماد به نفس ملی و در نتیجه اقتدار و حاکمیت ‌ملی؛

آبادی سرزمین‎ها: عمران سرزمین‌ها در اثر مشارکت و اعتماد عمومی و سرمایه‌گذاری مادی و معنوی آحاد جامعه؛

دفاع همه‌جانبه؛ دفاع از ارزش‌ها و باورهای اجتماعی، از خاک وطن و سرمایه‌های ملی.

منابع

• قرآن کریم.
• آجودانی، ماشاالله، «وطن، زبان فارسی و تداوم مفهوم تاريخی و سياسی ايران در دوران اسلامی»، وب‌سایت پارسی انجمن، تاریخ درج مطلب: 7 اردیبهشت 1393ش.
• پاکباز، ابوطالب، «مطالعۀ سیر تحول وطن در شعر فارسی»، وب‌سایت دفتر انتشارات و فناوری آموزشی، تاریخ درج مطلب: 14 بهمن 1398ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 25 آبان 1402ش.
• رجبی، لیلا و خانه‌ای، علی‌اشرف، «مدیریت مهاجران بین‌المللی وپناهندگی در هزارۀ سوم با تکیه بر بحران آوار‌گان در اروپا»، وب‌سایت چهارمین کنفرانس بین‌المللی پژوهش در علوم و تکنولوژی، 7 مرداد 1395ش.
• سعیدی، سعیده، «بازنمای وطن در ذهنیت مهاجران: رهیافتی نظری بر دیاسپورای‌ ایرانی»، فصلنامۀ علوم اجتماعی، دانشگاه علامه طباطبایی، سال 26، شمارۀ 78، زمستان 1398ش.
• «ظهور پدیدۀ وطن‌گزینی»، روزنامۀ دنیای اقتصاد، تاریخ درج مطلب: 17 مهر 1402ش.
• عباسی‌مقدم، مصطفی، «وطن‌دوستی یا وطن‌پرستی»، خبرگزاری ‌مهر، تاریخ درج مطلب: 24 بهمن 1396ش.
• «عوامل سازندۀ دولت-کشور»، وب‌سایت مؤسسۀ فرهنگی و انتشاراتی طرح نوین اندیشه، تاریخ بازدید: 25 آبان 1402ش.
• فلاحی، علی‌اکبر، «مادرم وطن»، وب‌سایت‌ شعرنو، تاریخ درج مطلب: 17 اسفند 1393ش.
• فلاح، مرتضی، «هویت ملّی و میهنی ایرانیان در دورۀ پیش از مشروطه و عصر بیداری»، مجموعه مقاله‌های دهمین همایش بین‌المللی ترویج زبان و ادب فارسی، دانشگاه محقق اردبیلی، شهریور 1394ش.
• مرادی‌ غیاث‌آبادی، رضا، «میهن/ وطن چیست؟ بررسی یک مفهوم کهن»، وب‌سایت پژوهش‌های ایرانی، تاریخ درج مطلب: 25 می 2012م.
• «وطن‌دوستی از منظر اسلام»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله‌ مکارم شیرازی، تاریخ بازدید: 27 آبان 1402ش.
• «وطن محبوبۀ بی‌بدیل ماست / فرهنگ را مردم می‌سازند، نه دولت‌ها و حکومت‌ها»، وب‌سایت تابناک، تاریخ درج مطلب: 3 فروردین 1398ش.
• «وطن»، ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 23 آبان 1402ش.
• «هویت ایرانی و وطن‌‌دوستی»، دبیرخانۀ شورای عالی امور ایرانیان خارج از کشور، تاریخ بازدید: 23 آبان 1402ش.