احسان به والدین

احسان به والدین؛ احترام و نیکی به پدر و مادر.

احسان به والدین، امر فطری، عاطفی و از فضیلت‌های اخلاقی است که مورد تأکید آموزه‌های ادیان، آیین‌ها و رسومات بشری نیز قرار گرفته است. امروزه دگرگونی سبک‌های زندگی با اثرپذیری از مدرنیته و فرهنگ غربی، موجب تزلزل جایگاه احترام‌آمیز والدین شده است.

مفهوم‌شناسی

احسان به‌معنای نیکی و بخشش، در ادبیات دینی، گستره‌ای فراتر از عدالت دارد.

شیوه‌های احسان به والدین

برخورد پسندیده با والدین، فروتنی در برابر آنان، مهربانی و محبت، انفاق، دعای خیر در حق آنها، دوری از بی‌توجهی و درشت‌گویی به آنان، نیکو سخن گفتن، خوشحال ‌کردن آنان، نشستن محترمانه در حضور آنان، بلند نکردن صدا نزد آنها، پرهیز از خشمگین کردن آنان، ننشستن بالاتر و راه نرفتن جلوتر از آنان، تشکر از آنان در همه حال، انجام دستورات آنان، روبرو نشستن و روی برنگرداندن از آنان، حفظ اسرار و نگهداری حریم خصوصی والدین، از شیوه‌های احسان به والدین در زمانی که زنده هستند و نمازخواندن برای پدر و مادر، روزه گرفتن و پرداخت بدهی‌های آنها از مصادیق احسان به پدر و مادر بعد از مرگ آنان، بیان شده است.

احسان به والدین در آموزه‌های اسلام

احسان به پدر و مادر در آموزه‌های دین اسلام، از فضیلت‌های اخلاقی محسوب شده است. آیات قرآن آشکارا می‌گوید که جز خدا را نپرستید و به پدر و مادر احسان کنید و هرگاه به‌ سن پیری برسند، کمترین اهانت به آنها روا مدارید، برآنها فریاد مزنید و با آنان با لطافت، سنجیده و بزرگوارانه سخن بگویید؛ بال‌های‌ فروتنی از محبت و لطف خود را بر آنان بگسترانید و از خدا برای آنها رحمت بخواهید. از منظر مفسران قرآن، یادآوری احسان به پدر و مادر در كنار پرستش خدا، نشان اهمیت جایگاه والدین از منظر قرآن است.

حضرت محمد نیز تخلف از نیكی به پدر و مادر را خواه مسلمان باشند یا غیرمسلمان، جایز ندانسته است. پیامبر اسلام به مردی که مادر خود را بردوش گرفته و دور خانۀ خدا طواف می‌داد، اظهار داشت که با این کار، حق یکی از رنج‌های دوران بارداری و زایمان مادر ادا نمی‌شود. احسان به والدین در سخنان امامان شیعه بزرگترین فریضه و همسان نماز اول وقت و جهاد در راه خدا دانسته شده است. رشد فرزندان از شیرۀ جان مادر و دلسوزی کامل مادر برای فرزندان، دلیل ضرورت احسان به او بیان شده و تشکر از زحمات والدین مقدمۀ شکر از خداوند و یکی از مصادیق آن دانسته شده است.

آثار اجتماعی احسان به والدین

1. ترویج سنت حسنۀ قدردانی از پدر و مادر در جامعه؛

2. جامعه‌پذیری فرزندان؛ هر فردی از فرزند خویش انتظار ادب و قدر‌شناسی دارد؛ این انتظار زمانی برآورده می‌شود که فرزندان چنین رفتاری را از‌ پدر و مادر خویش مشاهده کنند؛

3. تصفیۀ جامعه از صفات ناپسند اخلاقی؛ احسان به والدین، زمینه‌ساز گسترش فضایل اخلاقی دیگر در جامعه و دور شدن جامعه از رذایل اخلاقی می‌شود.

آثار فردی احسان به والدین

1. عزت‌مندی و موفقیت در زندگی؛ نیكی به پدر و مادر موجب رشد و از عوامل موفقیت فرد و ارتقای عزت وی دانسته شده و سهل‌انگاری در احسان به آنان، سبب تنزل انسان در دنیا و آخرت است.

2. مقام والا نزد پروردگار؛ موقعیت شایسته نزد خداوند از وعده‌های الهی است که در پاسخ به نیکی فرزندان به اولیای خود در نظر گرفته شده است.

3. استجابت¬دعا؛ پدر و مادر از جمله افرادی هستند كه دعای آنان در حق فرزندان حق‎شناس و خوش‌رفتار او مستجاب می‌شود؛

4. افزایش عمر و روزی؛ احسان به والدین افزایش عمر و روزی را به‌دنبال دارد که در آموزه‌های دینی مورد تأکید قرار گرفته است؛

آثار بی‌حرمتی به والدین

1. بی‌توجهی نسل‌های بعدی به قدردانی از والدین؛

2. انزوای اجتماعی؛ امام صادق از سلام‌ کردن به‌ کسانی که به مادر خود دشنام می‌دهند و همچنین از نمازخواندن با امام جماعتی که با والدین خود بدرفتاری می‌کند، نهی کرده است.

3. ناکامی در زندگی؛ از مهم‌ترین عوامل ذلّت انسان در مسیر زندگی بی‌احترامی به پدر و مادر، رفتار ناشایست با آنان و عدم رضایت آنها است.

4. محرومیت از الطاف الهی؛

5. گرفتاری در دنیا؛ مشکلات زندگی یکی از پیامدهای احسان نکردن به پدر و مادر بیان شده است.

6. خشم الهی؛

7. کوتاه‌شدن عمر؛ بر اساس مفهوم روایتی از پیامبر اکرم، یکی از عواقب شوم ناسپاسی نسبت به والدین، کوتاهی عمر است.

احسان به والدین در فرهنگ ایرانی

فرهنگ ایرانیان از دوران باستان، آکنده از نمادها و مصادیق تکریم والدین است و آنها به صورت سنتی، احسان به والدین را مورد توجه قرار داده‌اند. در شعر و ادب فارسی، پدر و مادر مقامی ارجمند داشته و رعایت حقوق کامل آن دو مورد تأکید بوده و تمرد از دستورات آنها یا بی‌توجهی به خواسته‌های آنان ناپسند شمرده می‌شود. در دورۀ اسلامی نیز آموزه‌های دینی‌ مانند این‌که بهشت زیر پای مادران است و پدر تکیه‌گاه و نان‌آور خانواده است، فرهنگ ایرانی را غنا بخشیده و بر همین اساس حرمت والدین به صورت یک سنت اجتماعی پاس داشته شد.

بی‌توجهی به والدین در فرهنگ غربی

احسان به والدین به‌مثابه یک سنت‌ در بسیاری از جوامع بشری دارای جایگاه ویژه‌ای است. با وجود این، امروزه احسان به والدین در فرهنگ غربی، جایگاه والایی ندارد و موقعیت گذشتۀ خود را از دست داده است. زوال احترام فرزندان به پدر و مادر، جدایی زودهنگام فرزندان از آنان و جایگزین‌شدن نهادهای جدید به جای نهاد خانواده، از پی‌آمدهای شیوۀ نوین زندگی در فرهنگ‌ غربی است. خانۀ سالمندان از نهادهای جایگزین خانواده در فرهنگ غرب است. «مراسم خداحافظی فرزندان از پدر و مادر» در پانزدهمین سال‌روز تولد فرزند از پدیده‌های فرهنگی غرب است که زمینۀ تعامل و احسان به والدین را از فرزندان سلب می‌کند.

تغییرات در جایگاه والدین

با رشد شهرنشینی و تغییر در نقش‌هایی که برای اعضای خانواده به وجود آمده است، شأن والدین نیز دچار تغییر شده است. این روزها در موارد زیادی، مادر مانند پدر، دارای شغل بیرون از خانه شده و فرزندان، سرمایۀ اجتماعی خود را در نهاد خانواده از دست داده‌اند. خانواده جایگاه خود را به¬عنوان محلی برای اعتمادزایی، مشارکت و همدلی، خلق عاطفه، جامعه‌پذیری تربیتی از دست داده و نهادهای بیرونی مانند مدرسه، گروه‌های هم‌سالان و به‌خصوص رسانه‌های جمعی و شبکه‌های اجتماعی، جایگاه و نقش‌های آن را به عهده گرفته است. بر همین اساس شأن و جایگاه والدین تنزل یافته، اقتدار پدری و مهر مادری دچار تزلزل موقعیتی شده و حرمت آنان پاس داشته نمی‌شود. در ایران نیز امروزه حدود یک میلیون و ۳۰۰ هزار سالمند به‌تنهایی زندگی می‌کنند. تنهایی و انزوا، تهدید اصلی جمعیت سالمندان است.

منابع

• قرآن کریم.
• اشرف‌زاده، رضا و کلانی، معصومه، «خانواده در ایران باستان و شاهنامه»، وب‌سایت مگ¬ایران، تاریخ بازدید: 8 دی 1402ش.
• امامی، عبدالنبی، فرهنگ قرآن: تبیین اصطلاحات قرآن از منظر تفسیر و روایات، قم، مطبوعات دینی، 1389ش.
• «پدر و مادر خود را به نام صدا نزنید/ اگر والدین با فرزند تندی کردند، فرزندان حق کوچکترین توهین را ندارد»، خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: 29 فروردین 1392ش.
• «پیش‌بینی افزایش جمعیت سالمندان ایران به ۱۹ میلیون تا ۱۴۲۰»، خبرگزاری دانشجویان ایران، تاریخ درج مطلب: 9 مهر1401ش.
• «جایگاه پدر و مادر در خانوادۀ امروز و دیروز چگونه است؟»، خبرگزاری صدا و سیما، تاریخ درج مطلب: 26 شهریور1397ش.
• «چهل حدیث والدین»، پایگاه اطلاع‌رسانی‌ حوزه، تاریخ درج مطلب: 1 مرداد 1385ش.
• «چگونه می‌توان به پدر و مادر بیشتر و بهتر نیکی و احسان نمود؟ آیا راه کارهای عملی در این زمینه وجو دادرد؟»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: 15 دی 1402ش.
• حسن‌زاده، صالح، «عوامل تحکیم خانواده در فرهنگ اسلامی»، پژوهشنامه معارف قرآنی، دورۀ 4، شمارۀ 15، اسفند 1392ش.
• خاتمی، احمد، «بررسي آداب پيوند زناشويي و امور خانواده در شاهنامه فردوسي»، فصلنامۀ خانواده پژوهی، سال 4، شمارۀ 15، پاییز 1387ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه، وب¬سایت واژه¬یاب، تاریخ بازدید: 2 دی 1402ش.
• «دیدار با جمعی از پرستاران، پزشکان و اقشار مختلف مردم»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 15 آذر 1367ش.
• طباطبایی، سید حیدر و پورسالاری زاده، مرجان، «تأثیر احسان به والدین در سبک زندگی از دیدگاه حضرت علی»، پژوهشنامۀ علوم حدیث تطبیقی، سال 8، شمارۀ 15، پائیز و زمستان 1400ش.
• طباطبایی، محمدحسین، ترجمۀ تفسیر المیزان، قم، دفتر انتشارات اسلامى‌، 1384ش.
• «عطوفت و مهربانی به والدین كلید رضایت پروردگار»، خبرگزاری جمهوری ‌اسلامی، تاریخ درج مطلب: 10 خرداد 1396ش.
• «عواقب بدی به پدر و مادر»، پایگاه اطلاع‌رسانی‌ حوزه، تاریخ درج مطلب: 4 اردیبهشت 1397ش
• قرائتی، محسن، «وظیفۀ فرزندان در برابر والدین»، درس‌هایی از قرآن، 9 مرداد 1392ش.
• قیطاسی، روح‌الله و دیگران، «نقش شبکه‌های اجتماعی مجازی در میزان ارزش‌های خانوادگی دانش‌آموزان مقطع متوسطۀ شهر ایلام در سال تحصیلی 1398-1397، فصلنامۀ فرهنگ ایلام، دورۀ 27، شمارۀ 70 و 71، بهار و تابستان 1400ش.
• مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، مؤسسة الوفا، 1403ق.
• «معنای احسان به والدین چیست؟»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 10 بهمن 1400ش.
• «وضعیت خانواده در جوامع تحت سلطۀ فرهنگی غرب»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 28 آذر 1390ش.