سفره نذری

سفره نذری

سُفْرۀ نَذْری؛ سفره‌ای برای ادای نذر و برآورده شدن حاجتی معین
نذر، ایجاد نوعی پیوند معنوی انسان با خدا یا پیشوایان دینی است تا حاجت معینی برآورده شود؛ در این راستا، انسان قصد می‌کند کاری را به‌خاطر خدا و جلب رضایت او انجام دهد تا واقعه مطلوب و معینی در زندگی او رخ دهد. مطابق آموزه‌های اسلامی، این کار که در حالت عادی ممکن است مستحب باشد در پی نیت نذرکننده، انجام آن بر شخص نذرکننده واجب می‌شود. حالت دیگر نذر زمانی است که فرد تصمیم می‌گیرد کاری را که مکروه و ناپسند بوده، ترک کند. معمولا این نذرها، مشروط هستند، مثلا فرد نیت می‌کند که اگر حاجتش روا شود، سفره اطعامی برای همسایگان بگستراند، از معروف ترین این سفره ها میتوان به سفره نذری حضرت ابوالفضل و سفره نذری حضرت ام البنین اشاره کرد. پهن کردن سفره برای ادای نذر، از جمله باورهای سنتی و کهن ایرانیان است. زنان، همواره بیشتر از مردان به این نوع نذری‌ها و سفره‌ها تمایل نشان داده و در زمان‌هایی خاص سفره‌ی نذری انداخته و مراسم مربوط به آن را برگزار می‌کنند.

پیشینه

مراسم سفره‌های نذری، نه‌تنها در میان ایرانیان مسلمان، بلکه میان اقوام زردشتی و کلیمی ایران نیز رواج دارد. قدمت این مراسم به دوران پیش از آئین زردشت در ایران بازمی‌گردد؛ زیرا موبدان زردشتی هیچ‌گاه روی خوشی به این نوع از آئین‌ها نشان نمی‌دهند. از جمله سفره‌های نذری درگذشته‌ی ایران، سفره «دختر شاه پریان» بوده است که در دین زردشت نماد دیوی ماده و از نیروهای اهریمنی است اما پیش از دین زردشت، پری ایزدبانوی بارور بوده است و به‌همین دلیل به او توسل می‌کردند.

گونه‌شناسی سفره نذری

سفره‌های نذری بر اساس موضوعات و جنبه‌های مختلف دسته‌بندی می‌شود.

سفره نذری بر اساس جنسیت

در گذشته، سفره‌هایی وجود داشت که برحسب جنسیت برگزارکنندگان آن‌ها، متفاوت بود؛ مثلا مردان اجازه خوردن خوراکی‌های برخی از سفره‌های نذری زنانه را نداشتند. سفره‌هایی که در گذشته بر اساس جنسیت شخص حاجت‌مند گسترانیده می‌شد به شرح زیر است:

1. سفره‌های زنانه: سفرۀ سبزی، سفرۀ بی‌بی سه‌شنبه (که همراه بی‌بی ‌حور و بی‌بی نور، سه زن پاک‌نهاد انگاشته می‌شدند)، سفرۀ دختر شاه پریان، سفرۀ حضرت فاطمه، سفرۀ حضرت رقیه، سفرۀ حضرت ابوالفضل، سفرۀ ختم انعام و سفرۀ حضرت زینب.
2. سفره‌های مردانه: سفرۀ پیر وهمن‌روز (بهمن‌روز)
3. سفره‌های فاقد جنسیت: سفرۀ آجیل مشکل‌گشا، سفرۀ علی‌اصغر، سفرۀ امام حسن و سفرۀ امام زین‌العابدین.

البته امروزه باور به تفکیک جنسیتی سفره نذری از بین رفته است و همه به خوراکی‌های سفره‌های نذری به‌عنوان برکت نگاه می‌کنند.

سفره نذری بر اساس نیت

بسیاری از سفره‌های نذری بر اساس نیت افراد حاجت‌مند گسترده می‌شوند. برای مثال در گذشته، سفره زین‌العابدین برای شفای بیمار، سفره ام‌البنین برای رهایی از زندان و اسارت، سفره خضرنبی برای رهایی از حوادث دریایی، سفره علی‌اصغر و سفره حضرت رقیه برای شفای کودکان بیمار، سفرۀ سبزی برای بچه‌دار شدن زنان، سفره امام رضا برای بازگشت غریب و دورمانده از وطن، سفره امام حسن و سفره ختم انعام برای رفع گرفتاری، سفره شاهزاده‌ قاسم برای رفع اختلافات خانوادگی و سفرۀ ابوالفضل، سفرۀ حضرت فاطمه، سفرۀ دیگچۀ حضرت فاطمه، سفرۀ بی‌بی زینب، سفرۀ بی‌بی حور و بی‌بی نور، سفرۀ بی‌بی سه‌شنبه، سفرۀ حضرت ابراهیم و سفرۀ صاحب‌الزمان برای برآورده شدن انواع حاجات حاجتمندان گسترانیده می‌شد. اما امروزه این موضوع نیز از رونق افتاده است و فردی که حاجت دارد بدون توجه به نوع حاجت خویش و تنها بر اساس ارادتش به بزرگان دینی، سفره‌ای پهن کرده و به پیشوایان دینی متوسل می‌شود.

محتوای سفره‌ نذری

در همه‌ی سفره‌های نذری، به جز سفره امام‌ حسن، علی‌اصغر و حضرت رقیه، 4 جزء مشترک وجود دارد شامل: آش، حلوا یا کاچی، نان و پنیر و سبزی، شمع. سایر محتویات سفره‌های نذری بر اساس توان مالی فرد حاجت‌مند تهیه می‌شود. سفره بی‌بی سه‌شنبه از جمله سفره‌های معروف نذری میان بانوان سیستان و نقاط دیگر ایران است. برای این سفره یک نوع آش که به «آش بی‌بی سه‌شنبه» معروف است تدارک می‌بینند. برای پخت این آش، از هفت خانه که فاطمه نامی در آن باشد مواد لازم شامل سبزی، حبوبات، سیرداغ، پیاز داغ، رشته آش و کوفته ریزه را تهیه کرده و در سه نوبت (در روزهای سه‌شنبه) می‌پزند؛ دو نوبت قبل از رسیدن به حاجت مدنظر و یک نوبت پس از آن.

زردشتیان نیز 4 سفره مقدس دارند از جمله سفره‌ «بی‌بی سه‌شنبه»، «وهمن‌روز / بهمن‌روز»، «دختر شاه پریان» و «آجیل مشکل‌گشا» که هنگام پهن‌شدن سفره، قصه‌های مخصوص به هرکدام بیان می‌شود. سفره‌های «بی‌بی سه‌شنبه» و «دختر شاه پریان» را باید در جایی تاریک انداخت. محتویات آن‌ها شامل دانه‌های خوراکی (کشمش و کنجد)، نوعی نان خاص (هولماچ) و شمع است. گوشت و سایر خوراک‌های دامی در این سفره‌ها جایی ندارند. عنصر آب نیز در این سفره‌ها نقشی مهم ایفا می‌کند زیرا یادآور تغییر وضعیت شخصیت‌های قصه است. در نهایت، 3 بی‌بی سبزپوش بر سر سفره حاضر می‌شوند. محتویات دو سفره وهمن‌روز و آجیل مشکل‌گشا نیز به همین صورت است با این تفاوت که این دو سفره را در فضایی باز می‌گسترانند و قصه می‌خوانند و نقل و شیرینی هم به آن می‌افزایند. در نذری سفره وهمن‌روز، هنگام پهن کردن سفره سوم، باید گوسفندی را قربانی و غذای سفره را با گوشت همان قربانی تهیه کرد. فصل مشترک تمام این قصه‌ها، ازدواج و رفاه است.

هرچند محتویات سفره‌های مسلمانان و زردشتیان متفاوت است اما مفاهیم همسانی پشت هر کدام از آن‌ها وجود دارد. برای مثال، دانه‌های خوراکی سفره‌های زردشتیان جای خود را به آشی پر از حبوبات در سفره‌های مسلمانان داده است؛ حلوا و کاچی نیز جایگزینی برای نان و هولماچ است. رنگ سفره‌های هردو قوم نیز به رنگ سبز و سفید هستند و روز «سه‌شنبه» نیز به پرطرفدارترین روز برای برگزاری این آئین تبدیل شده است. اکثر سفره‌ها را در سه نوبت می‌اندازند، و نوبت سوم را گرو نگه می‌دارند تا درصورت اجابت و برآورده شدن حاجت ادا کنند که همین امر نشان از ویژگی نمادین عدد 3، یعنی آفرینندگی و کمال دارد.

منابع

• همایون‌سپهر، محمد، «زنان میراث‌دار سفره‌های هفت‌سین و نذری»، فصلنامۀ نجوای فرهنگ، تهران، س3، شماره7، ۱۳۸۷ش.
• مزداپور، فرنگیس، «درآمدی بر سفره‌های مقدس زرتشتی»، یاد بهار، به‌تحقیق علی‌محمد حق‌شناس و دیگران، تهران، ۱۳۷۶ش.
• مزداپور، کتایون، «مار جادو و زیبایی پروانه»، فصلنامۀ فرهنگ مردم، تهـران، س۷، شماره ۲۷- ۲۸، ۱۳۸۷ش.
• افشاری، مهران، تازه‌به‌تازه نو‌به‌نو، تهران، چشمه، ۱۳۸۴ش.
• شریعت‌زاده، علی‌اصغر، فرهنگ مردم شاهرود، تهران، ناشر مؤلف، ۱۳۷۱ش.
• فقیهی شیرازی، مهناز، «سفره، آش و خوراکی‌های نذری در تهران»، مجلۀ پژوهش‌نامه، تهران، شماره۷، ۱۳۸۲ش.
• سهراب، مهربانو، «سفرۀ دختر بی‌بی سه‌شنبه»، ماهنامۀ فروهر، تهران، س24، شم‍اره ۳-۴، ۱۳۶۸ش.
• دولتی، فرخنده، «سفره‌ها»، مجلۀ سخن، تهران، س16، شم‍اره۲، ۱۳۴۴ش.
• اسدیان خرم‌آبادی، محمد و دیگران، باورها و دانسته‌ها در لرستان و ایلام، تهران، وزارت فرهنگ و آموزش عالی، ۱۳۵۸ش.
• هدایت، صادق، نیرنگستان، تهران، مؤسسه توسعه عدالت، ۱۳۱۱ش.
• ماسه، هانری، معتقدات و آداب ایرانی، ترجمۀ مهدی روشن‌ضمیر، تهران، شفیعی، ۱۳۵۷ش.
• فقیهی شیرازی، مهناز، «سفره، آش و خوراکی‌های نذری در تهران»، مجلۀ پژوهش‌نامه، تهران، شم‍اره7، ۱۳۸۲ش.
• پورمسلمی، مروارید، «آش‌های استان مرکزی»، سایت تبیان، تاریخ درج مطلب: 5 اسفند ۱۳85ش.
• کوپر، جین، فرهنگ مصور نمادهای سنتی، ترجمۀ ملیحه کرباسیان، تهران، فرشاد، ۱۳۷۹ش.