تنبیه بدنی
تنبیه بدنی؛ استفاده از نیروی فیزیکی برای ایجاد درد به قصد اصلاح و کنترل رفتار نامطلوب.
تنبیه بدنی، از روش‌های تربیتی پرکاربرد برای کنترل رفتار در جوامع گذشته بوده است. امروزه اما تنبیه بدنی از نظر روانشناسان و محققان، به‌دلیل پیامدهای منفی گسترده، مطرود است. این شیوۀ تربیتی در آموزه‌های اسلام به‌عنوان آخرین راه چاره، برای افراد خاص و در حد بسیار محدودی که موجب تعزیر، دیه و قصاص نشود، مجاز دانسته شده است.
مفهومشناسی
تنبیه بهمعنای آگاه و هوشیارکردن[۱] و تادیب، [۲] در اصطلاح به استفاده از نیروی فیزیکی برای ایجاد درد بدون صدمه، به‌منظور تربیت و اصلاح رفتار نامطلوب یا مهار آن گفته میشود.[۳] تنبیه بدنی از سوی شخص یا نهادی که دارای مرجعیت قدرت است، برای اصلاح یا کنترل رفتار نامطلوب شخص متخلف استفاده میشود.[۴]
عوامل تنبیه بدنی
صاحب‌نظران، معتقدند که افراد تحت تاثیر عوامل فردی و اجتماعی ذیل تنبیه بدنی را به‌عنوان یک سبک تربیتی و اصلاح افراد زیردست انتخاب می‌کنند:
عوامل فردی
- پرخاشگری روانی بالا؛ افراد برخوردار از روحیۀ پرخاشگری بالا برای اصلاح و کنترل دیگران بیشتر از تنبیه بدنی استفاده می‌کنند.[۵]
- کمبود دانش و اطلاعات؛ اشخاص ناآشنا با روش‌های درست تربیتی و آثار سوء تنبیه بدنی، از این روش استفاده می‌کنند.[۶]
عوامل اجتماعی
- باورها و هنجارهای مشوق تنبیه بدنی؛ باورها و هنجارهای فرهنگی برخی جوامع، بعضی اقشار و خانواده‌ها را به استفاده از تنبیه بدنی تشویق می‌کند. مثلا بر اساس انگارۀ «تا نباشد چوپ تر فرمان نبرد گاو و خر»، برخی اقشار و خانواده‌ها معتقدند که بهترین راه اصلاح و کنترل افراد زیر دست، اِعمال خشونت و تنبیه بدنی است.[۷]
- وضعیت اقتصادی و اجتماعی؛ افراد در جوامع و خانوادههایی که در سطوح پایین اجتماعی و اقتصادی قرار دارند و یا سالیان متمادی درگیر جنگ و خشونت بوده‌اند، تمایل بیشتری به استفاده از تنبیه بدنی دارند. در این جوامع، افراد تحت تاثیر میزان بالای استرس ناشی از اوضاع آشفته و وضعیت بد اقتصادی، به اعمال خشونتبار و تنبیه بدنی دست میزنند.[۸]
- ضعف قوانین حمایتی؛ زیردستان به‌علت ناتوانی در برابر فرادستان، معمولا آماج مناسبی برای تنبیه بدنی هستند؛ اگر در قوانین اجتماعی، حمایت کافی از گروه‌های آسیبپذیر، پیشبینی نشود یا دستگاه قضایی به‌دلیل فساد به وظیفۀ خود عمل نکند، تنبیه زیردستان شیوع می‌یابد. برای مثال در کامن‌لاو سنتی به والدین و بزرگسالان حق استفاده از تنبیه بدنی تحت عنوان «مجازات معقول» یا «اصلاح قانونی» علیه کودک پیشبینی شده بود؛ این قانون در طول قرن نوزدهم از طریق استعمار، اشغال نظامی و تدریس برخی میسیونرهای مسیحی در سراسر جهان گسترش یافت و با چهرۀ اعتبار دینی و قانونی در مدارس مذهبی، نهادها و خانواده‌ها اجرا شد.[۹]
- باورها و تفاسیر سنتی از متون دینی؛ بر اساس شواهد تاریخی، از عوامل مهم رواج تنبیه بدنی، قرائت نادرست از متون دینی در تاریخ ادیان بوده است.[۱۰]
دگرگونی رویکردها دربارۀ تنبیه بدنی
در جوامع سنتی، تنبیه بدنی به‌عنوان یک سبک و شیوۀ مؤثر تربیتی و اصلاحی پنداشته میشود و سبک زندگی افراد و خانواده‌ها در امر تربیت و کنترل افراد بر اساس تنبیه بدنی استوار است. در این چارچوب، شخص متخلف بر اثر تحمل درد ناشی از تنبیه بدنی، رفتار نادرست را تکرار نمیکند.[۱۱] افزون بر این، اجرای تنبیه، آسان و وسائل آن در دسترس همگان است و در کوتاهترین زمان پاسخ می‌دهد و موجب فرمان‌برداری شخص متخلف میشود؛ در حالی که شیوه‌های تربیتی غیرتنبیهی، پس از گذشت مدت طولانی و آن هم به‌صورت تدریجی رفتار نامطلوب را کاهش میدهند و این عمل نیازمند شکیبایی است که به‌صورت معمول از کسانی که شیوۀ تنبیهی را ترجیح میدهند، ساخته نیست. همچنین تنبیه‌کننده بعد از تنبیه خطاکار، احساس آرامش می‌کند؛ [۱۲] اما جوامع مدرن، برای تاثیر تنبیه بدنی در امر تربیت و اصلاح افراد، ارزش و کارکرد چندانی قائل نیستند؛ آنان معتقدند که با شکنجۀ جسمی، نمیتوان کسی را تربیت کرد و استعدادهای وی را به فعلیت رساند و ارزشهای اخلاقی را در او نهادینه کرد. تنبیه بدنی تنها در کوتاهمدت و تا زمانی که تهدید وجود دارد، مانع رفتار نامطلوب میشود ولی پس از ضعیف‌شدن عامل تنبیه، شخص مورد نظر، دوباره آن عمل را انجام خواهد داد.[۱۳] همچنین تنبیه بدنی چون موجب اصلاح درونی و تربیتی نمی‌شود، افراد را به پنهانکاری و انجام عمل بهدور از چشم دیگران سوق می‌دهد.[۱۴]
آثار منفی تنبیه بدنی
تنبیه بدنی در کنار آثار دردناک جسمی، آثار روانی فردی و اجتماعی نیز دارد که تا مدت‌های طولانی، پابرجا می‌ماند؛ از جمله:
فردی
- نفرت و کینه‌توزی؛ در لحظۀ تنبیه، احساس ناخوشایندی در شخص تنبیه‌شده به وجود می‌آید و این امر سبب انزجار او از تنبیه‌کننده میشود؛ [۱۵] حتی اگر تنبیهشونده بداند که تنبیه به خیر و صلاح او بوده است و تنبیه‌کننده از روی دلسوزی او را تنبیه کرده است، بازهم موجب انزجار تنبیهشونده از تنبیه‌کننده میشود؛ [۱۶] به گفتۀ امام علی(ع) این نفرت و کینه بسان آتش پنهانی است که جز با مرگ و یا پیروزی بر رقیب، خاموش نمی‌شود.[۱۷]
- احساس حقارت؛ تنییه بدنی عزت نفس و احساس ارزشمندی را از انسان سلب می‌کند. پیامد این امر روی‌آوردن فرد به انجام کارهای خلاف است.[۱۸] براساس روایات متعدد، کسی که خود را حقیر میپندارد، دیگران از شر او در امان نخواهند بود.[۱۹]
- کاهش اعتماد به نفس؛ تنبیه بدنی مداوم به‌دلیل رفتارهای منفی، موجب میشود که انسان به تواناییها و مهارت خود در انجام فعالیت‌های مثبت، دچار خودکم‌بینی شود.[۲۰]
- اضطراب؛ تنبیه بدنی سبب اضطراب شخص تنبیه‌شده میشود؛ زیرا احساس می‌کند که بر اثر رفتار مشابه، دوباره به‌ویژه در حضور دیگران، تنبیه خواهد شد. این اضطراب، آرامش روانی شخص را سلب می‌کند.[۲۱]
- دروغگویی؛ تنبیه بدنی موجب میشود که شخص تنبیه‌شده، برای فرار از مجازات به دروغگویی متوسل شود و به مرور زمان این رفتار در او تثبیت شود.[۲۲]
- ترس؛ کسی که به‌صورت مداوم بهخصوص از دوران کودکی تنبیه بدنی میشود، حالت ترس بر روان او حاکم میشود. روابط کودک با معلمان و تقریبا همه بزرگسالان، همواره در سایۀ ترس است و جرئت پرسیدن سؤال و گرفتن حق خود را ندارد.[۲۳]
اجتماعی
ترویج فرهنگ خشونت؛ با تنبیه بدنی چرخۀ خشونت افزایش مییاید. فردی که همواره تنبیه میشود، نمیتواند به درستی خشم خود را مدیریت کند و نسبت به همۀ افراد، شیوۀ پرخاشگرانه را در پیش میگیرد[۲۴] و این امر دایرۀ دوستی آنان را محدود می‌کند. شخص تنبیه‌شده، سرانجام از تنبیه‌کننده نیز انتقام خواهد گرفت و افرادی که شاهد تنبیه بدنی دیگران هستند، بر اثر الگوبرداری، به تنبیه کسان دیگر اقدام خواهند کرد و آن را کوتاهترین مسیر، برای رسیدن به خواستههای خود به‌شمار میآورند و این چرخه تداوم خواهد یافت.[۲۵]
راهکارهای مقابله با تنبیه بدنی
مبارزۀ مؤثر با تنبیه بدنی نیازمند فعالیت جدی در چهار حوزه زیر است:
- وضع قوانین حمایتی و اصلاح آن؛ زنان، کودکان و اطفال بی‌سرپرست، از جمله گروه‌های آسیبپذیر جامعه هستند.[۲۶] جوامع مخالف تنبیه بدنی، در قوانین داخلی خود، آن را منع و جرمانگاری کرده‌اند.[۲۷] در مادۀ 77 آئین‌نامه انضباطی مدارس ایران، هرگونه تنبیه از قبیل اهانت، تنبیه بدنی و تعیین تکالیف درسی جهت تنبیه ممنوع است و حسب مورد موجب تعزیر، دیه و قصاص خواهد شد.[۲۸] در سطح بینالمللی نیز در اسناد متعددی مانند کنوانسیون منع شکنجه و رفتارهای غیرانسانی مصوب دهم دسامبر 1984م و کنوانسیون حقوق کودک مصوب 20 نوامبر 1989م، تنبیه بدنی منع شده است.[۲۹]
- اصلاح سیاستها؛ دولت موظف است تدابیر مناسبی را برای پیشگیری از تنبیه گروه‌های آسیبپذیری در پیش گیرد. مانند آموزش والدین، مربیان و معلمان برای تربیت صحیح کودکان و نیز آموزش سبک زندگی و معاشرت درست برای زوجهای جوان و همچنین اتخاذ تدابیری به‌منظور ارتقای سطح فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی مردم.[۳۰]
- ارتقای آگاهی از سوی رسانهها؛ رسانهها می‌توانند از طریق مصاحبه با متخصصان، برگزاری نشست‌های علمی و ساختن فیلم، آثار منفی تنبیه بدنی را برای عموم تبیین و معضل تنبیه بدنی را وارد مباحث افکار عمومی کنند. رسانهها در بالابردن سطح آگاهی عمومی، پیشگیری از تنبیه بدنی و تغییر در رفتارها در مقیاس وسیع، نقش محوری دارند.[۳۱]
- ارائه تفسیر صحیح از متون دینی؛ آموزه‌های دینی، نقش بسیار مهمی در باورهای مردم و تصویب قوانین دارند. طبق نظر کارشناسان، متون دینی باید به نحوی تفسیر شود که با سایر قواعد اصولی چون عدالت، حفظ کرامت و حیثیت انسانی، ظلم، دیه و قصاص در تنافی نباشد.[۳۲]
تنبیه از دیدگاه اسلام
اصل اولی در اسلام عدم جواز تنبیه بدنی است؛ چون بر اساس آموزه‌های دینی، خداوند انسان را آزاد آفریده است و هیچ کس بر دیگری حق اعمال سلطه ندارد، مگر آنکه او اجازه داده باشد. افزون بر این، تنبیه دیگری، مصداق بارز اذیت و ظلم بوده[۳۳] و به نحو شدیدی در شرع نهی شده، بهطوری که برخی روایات آن را جنگ با خدا دانسته است.[۳۴] در همین چارچوب، تنبیه بدنی کودکان، تنبیه خادم در صورت نافرمانی و تنبیه بدنی همسر در صورت نشوز، فقط در شرایط استثنایی و به‌صورت محدود از سوی فقهای مسلمان جایز دانسته شده است. مهمترین شرط این نوع تنبیه آن است که به‌عنوان آخرین شیوۀ اصلاح استفاده شود و به قصد تادیب صورت گیرد، نه انگیزۀ انتقام یا فرونشاندن خشم. همچنین تنبیه نباید موجب سرخشدن یا کبودشدن بدن یا سبب فوت یا نقض عضو یا جراحت شود.[۳۵]
پانویس
- ↑ . دهخدا، لغتنامه، ذیل واژۀ تنبیه.
- ↑ . معین، فرهنگ فارسی، ذیل واژۀ تنبیه.
- ↑ . تمنائیفر و دیگران، «پیآمدهای تنبیه بدنی کودکان توسط والدین درمحیط خانه و خانواده»، 1390ش، ص91.
- ↑ . خوشبخت، «مدل مفهومی عناصر و ابعاد تنبیه بدنی بر اساس مطالعات داخلی و خارجی»، 1391ش، ص69 و 71.
- ↑ . خوشبخت، «مدل مفهومی عناصر و ابعاد تنبیه بدنی بر اساس مطالعات داخلی و خارجی»، 1391ش، ص72.
- ↑ . تمنائیفر و دیگران، «پیآمدهای تنبیه بدنی کودکان توسط والدین در محیط خانه و خانواده»، 1390ش، ص93.
- ↑ . حسنی و دیگران، «عوامل و ریشههای تنبیه بدنی کودکان: رویکردها و راهکارها»، 1390ش، ص66.
- ↑ . حسنی و دیگران، «عوامل و ریشههای تنبیه بدنی کودکان: رویکردها و راهکارها»، 1390ش، ص67. خوشوقت، مدل مفهومی عناصر و ابعاد تنبیه بدنی براساس مطالعات داخلی و خارجی، 1391ش، ص73.
- ↑ . نیکنامی و دیگران، «عوامل و ریشههای تنبیه بدنی کودکان درمحیط خانه و خانواده و راهکارهای مقابله با آن»، 1390ش، ص77.
- ↑ . نیکنامی و دیگران، «عوامل و ریشههای تنبیه بدنی کودکان درمحیط خانه و خانواده و راهکارهای مقابله با آن»، 1390ش، ص77.
- ↑ . «تنبیه بدنی باعث تربیت کودک نمی‌شود»، مرکز، مشاوره بینا، ورانشناسی کودک و نوجوان، 27 اسفند، 1402.
- ↑ . علومی یزدی، «تنبیه بدنی در مدارس و عواقب آن»، 1380ش، ص36. نبی‌زاده، «آثار منفی تنبیه بدنی کودک» 1400، ص140.
- ↑ . تمنائیفر و دیگران، «پیآمدهای تنبیه بدنی کودکان توسط والدین در محیط خانه و خانواده»، 1390ش، ص92.
- ↑ . «تنبیه بدنی باعث تربیت کودک نمی‌شود»، مرکز، مشاوره بینا، ورانشناسی کودک و نوجوان، 27 اسفند، 1402.
- ↑ . رحیم‌زاده و برهمند، «تنبیه بدنی و نظر دانشآموزان در باره آن، 1398، ص159.
- ↑ . نبی‌زاده، «آثار منفی تنبیه بدنی کودک» 1400، ص150.
- ↑ . تمیمی آمدی، تصنیف غررالحکم و دررالکلم، ص299.
- ↑ . نبی‌زاده، «آثار منفی تنبیه بدنی کودک» 1400، ص145.
- ↑ . مجلسی، بحارالانوار، ج72، ص300.
- ↑ . نبی‌زاده، «آثار منفی تنبیه بدنی کودک» 1400، ص144.
- ↑ . نبی‌زاده، «آثار منفی تنبیه بدنی کودک» 1400، ص142.
- ↑ . نبی‌زاده، «آثار منفی تنبیه بدنی کودک» 1400، ص146.
- ↑ . «تنبیه بدنی چه عوارضی دارد؟» مجله ویستا، مجله سلامت/ روانشناسی، 3 فرودین 1403.
- ↑ . «روانشناسان معتقدند: تنبیه بدنی عدم اعتماد به نفس و بیلیاقتی کودکان را رشد می‌دهد» مجلۀ اینترنتی همیار، 29 استفند 1402ش.
- ↑ . تمنائیفر و دیگران، «پیآمدهای تنبیه بدنی کودکان توسط والدین در محیط خانه و خانواده»، 1390ش، ص92.
- ↑ . حاجیتبار فیروزجانی، «دلایل توجیهی حمایت افتراقی از بزهدیدگان آسیبپذیر در پرتو آموزه‌های علوم جنایی»، 1390ش، ص12.
- ↑ . نیکنامی و دیگران، «عوامل و ریشههای تنبیه بدنی کودکان درمحیط خانه و خانواده و راهکارهای مقابله با آن»، 1390ش، ص83.
- ↑ . «مجازات تنبیه بدنی دانشآموزان در قانون اساسی»، راسخون، 3 فرودین 1403ش.
- ↑ . نیکنامی و دیگران، «عوامل و ریشههای تنبیه بدنی کودکان درمحیط خانه و خانواده و راهکارهای مقابله با آن»، 1390ش، ص76.
- ↑ . نیکنامی و دیگران، «عوامل و ریشههای تنبیه بدنی کودکان درمحیط خانه و خانواده و راهکارهای مقابله با آن»، 1390ش، ص84.
- ↑ . نیکنامی و دیگران، «عوامل و ریشههای تنبیه بدنی کودکان درمحیط خانه و خانواده و راهکارهای مقابله با آن»، 1390ش، ص85.
- ↑ . نیکنامی و دیگران، «عوامل و ریشههای تنبیه بدنی کودکان درمحیط خانه و خانواده و راهکارهای مقابله با آن»، 1390ش، ص85.
- ↑ . تنبیه بدنی کودکان، (فقه)، 37 اسفند، 1402.
- ↑ . کلینی، اصول کافی، 1429ق، ج8، ص115.
- ↑ . محمدی و کاویانی، «مشروعیت تنبیه کودکان از منظر فقه اسلامی»، ص83 - 84 و 89
منابع
- تمنائیفر، محمدرضا و دیگران، «پیآمدهای تنبیه بدنی کودکان توسط والدین در محیط خانه و خانواده»، در مجلۀ حقوق بشر، شمارۀ 2، پاییز و زمستان1390ش.
- تمیمی آمدی، عبدالواحد، تصنیف غررالحکم و دررالکلم، قم، دفتر تبلیغات، 1366ش.
- «تنبیه بدنی باعث تربیت کودک نمی‌شود»، مرکز مشاورۀ بینا: روانشناسی کودک و نوجوان، تاریخ درج مطلب: 27 اسفند 1402ش.
- «تنبیه بدنی چه عوارضی دارد؟»، مجلۀ ویستا، تاریخ درج مطلب: 3 فرودین 1403ش.
- «تنبیه بدنی عدم اعتماد به نفس و بیلیاقتی کودکان را رشد می‌دهد»، مجلۀ اینترنتی همیار، تاریخ درج مطلب: 29 اسفند 1402ش.
- حسنی و دیگران، «عوامل و ریشههای تنبیه بدنی کودکان: رویکردها و راهکارها» در مجلۀ حقوق بشر، شمارۀ 2، زمستان1390ش.
- خوشبخت، فریبا، «مدل مفهومی عناصر و ابعاد تنبیه بدنی بر اساس مطالعات داخلی و خارجی»، در مجلۀ حقوق بشر، شمارۀ 1، بهار و تابستان 1391ش.
- دهخدا، لغتنامه، زیر نظر سید جعفر شهیدی، تهران، مؤسسۀ انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم، 1390ش.
- رحیم‌زاده، زهرا و برهمند، محمدامین، «تنبیه بدنی و نظر دانشآموزان درباره آن»، در مجلۀ آفاق علوم انسانی، شمارۀ 27، 1398ش.
- علومی یزدی، محمدتقی، «تنبیه بدنی در مدارس و عواقب آن»، در مجلۀ فصلنامۀ تعلیم و تربیت، شمارۀ 66، تابستان 1380ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، قم، دارالحدیث للطباعه و النشر، 1429ق.
- کوهستانی، حسین‌علی، «رابطۀ تنبیه بدنی با پرخاشگری، افسردگی و افت تحصیلی»، در مجلۀ زبان و ادب فارسی، شمارۀ 165، زمستان 1376ش.
- «مجازات تنبیه بدنی دانشآموزان در قانون اساسی»، راسخون، تاریخ درج مطلب: 3 فرودین 1403ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق.
- محمدی، فاطمه و کاویانی، سیدمحمود، «مشروعیت تنبیه کودکان از منظر فقه اسلامی» پژوهشهای فقهی زنان و خانواده، شمارۀ 8، پاییز و زمستان 1401ش.
- معین، محمد، فرهنگ فارسی، تهران، آدنا کتاب راه نور، 1381ش.
- نبی‌زاده، معصومه، «آثار منفی تنبیه بدنی کودک» در مجلۀ خانواده در آیینۀ فقه، شمارۀ 7، پاییز و زمستان 1400ش.
- نیکنامی و دیگران، «عوامل و ریشههای تنبیه بدنی کودکان در محیط خانه و خانواده و راهکارهای مقابلۀ با آن»، در مجلۀ حقوق بشر، شمارۀ 2، پاییز و زمستان، 1390ش.