زنان سرپرست خانوار در ایران

زنان سرپرست خانوار در ایران؛ زنان مسئول تأمین نیازهای زندگی خود یا خانواده در ایران.

مفهوم‌شناسی

بر اساس تعریف مرکز آمار ایران، سرپرست خانوار به عضوی از خانواده گفته می‌شود که دیگر اعضا او را به‌عنوان سرپرست معرفی کرده‌اند. سرپرست خانوار می‌تواند مؤنث یا مذکر باشد. وظیفۀ سرپرست، تأمین تمام یا بخش بیشتر نیازمندی‌های خانواده است. او همچنین مدیریت چگونگی هزینه‌کردِ خانوار را بر عهده دارد. بر این اساس، زنان سرپرست خانوار آن دسته زنانی هستند که مسئولیت سرپرستی خانواده را بر عهده دارند و خانواده‌های تحت سرپرستی آنان را، خانواده‌های زن-سرپرست می‌گویند.

انواع خانوارها با سرپرستی زنان

در یک دسته‌بندی، زنان سرپرست خانوار و خانوادۀ آنها را به چند گروه تقسیم کرده‌اند:

گروه اول: خانواده‌های فاقد حضور دائم مرد؛ زنانی که از همسرشان جداشده یا همسر آنها فوت کرده است و همچنین دختران مجرد، در صورتی که سرپرست خود یا خانوادۀ خود باشند، جزو این دسته قرار می‌گیرند.

گروه دوم: خانواده‌های واجد مرد با حضور موقت؛ مانند خانواده‌هایی که مردان آنها به دلایل مختلف مانند مهاجرت، مفقودی، زندان و یا تحت تعقیب بودن و دلایلی از این‌دست، امکان حضور دائم در خانه را ندارند و در نتیجه مسئولیت تأمین خانواده بر عهدۀ زن است. گروه سوم: خانواده‌های واجد مردِ ازکارافتاده و بی‌کار؛ در این خانواده‌ها با وجود حضور دائم مردان، به دلیل انفعالِ عامدانه یا غیر عامدانۀ مرد، زنان مسئولیت تأمین معاش خانوار را بر عهده دارند.

آمار زنان سرپرست خانوار در ایران

بر اساس آخرین داده‌های مرکز ملی آمار ایران از سرشماری نفوس و مسکن در سال 1395ش، تعداد 3061753 خانوار با سرپرستی زنان گزارش شده است که از این تعداد 2057621 خانواده فاقد فرد شاغل غیر از سرپرست خانوار بوده‌اند. بر این اساس خانواده‌های داری سرپرست زن ۱۲,۶ درصد از کل خانوارهای کشور را تشکیل می‌دهد که این نسبت در سرشماری سال 1390ش، حدود ۱۲,۱ درصد بوده است. به عبارت دیگر تعداد خانوارهای زن سرپرست نسبت به کل خانوارها در پنج سال حدود ۵/0 درصد رشد کرده است.

چالش‌های زنان سرپرست خانوار

در یک تقسیم‌بندی، زنان سرپرست خانوار بر اساس مشکلاتی که در حوزۀ خانه و خانواده دارند، به پنج دسته تقسیم شدند:

1. نیازمندان معیشتی؛
2. آینده‌پریشان؛
3. بی‌مسکنان و بی‌کاران؛
4. بیماران جسمی و روانی؛
5. در دام افتادگان در خانه.
   

همچنین بر اساس مشکلات حوزۀ عمومی، اجتماعی و مناسبات اجتماعی، زنان به پنج گروه تقسیم شده‌ا‌ند:

1. فاقدان احساس امنیت؛
2. تحقیرشدگان؛
3. بی‌اعتماد؛
4. آزاردیدگان جنسی؛
5. ترحم دیدگان.

نظر به افزایش قابل‌توجه تعداد خانوارهای زن‌سرپرست از سال 1335ش تاکنون و با توجه به این امر که مشکلات این قشر به‌عنوان یکی از آسیب‌های اجتماعی، تأثیر به‌سزایی بر آیندۀ فرزندان این خانواده‌ها و سپس آیندۀ بخش قابل‌توجهی از شهروندان کشور دارد؛ حل این مشکلات همواره از اهمیت بالایی برخوردار بوده است. پس از انقلاب اسلامی، قانون اساسی بر تأمین نیازهای زنان سرپرست خانوار به‌عنوان اقشار آسیب‌پذیر جامعه تأکید کرده است. با توجه به اصل حفظ نهاد خانواده، اصل برقراری عدالت اجتماعی، اصل پیش‌گیری از مفاسد اجتماعی و اصل رعایت حقوق شهروندی، حکومت موظف است که این گروه‌ها را مورد حمایت خود قرار دهد. با تشکیل کمیتۀ امداد امام خمینی، بخشی از این مسئولیت بر عهدۀ این نهاد و بخشی از آن را بر عهده سازمان بهزیستی گذاشته شد. برای حل مشکلات این قشر تاکنون راهکارهای مختلفی ارائه شده است. امروزه اغلب کشورها برای دستیابی به توسعۀ پایدار، توانمندسازی اقشار آسیب‌پذیر را کارآمدترین روش یافته‌اند، که در برنامه‌ی ششم توسعه جمهوری اسلامی ایران نیز بدان اشاره شده است و به‌عنوان یکی از جامع‌ترین راه حل‌ها می‌توان از «طرح جامع توانمندسازی زنان سرپرست خانوار» نام برد.

طرح جامع توانمندسازی زنان سرپرست خانوار در ایران

بر اساس بند ت مادۀ 80 قانون برنامۀ ششم توسعه که در سال 1396ش به تصویب رسید؛ رياست جمهوري (معاونت امور زنان) با همكاري وزارت تعاون، كار و رفاه اجتماعي و ساير نهادهاي ذی‌ربط موظف به تهیه و اجرای کامل طرح جامع توانمندسازی زنان سرپرست خانوار، مطابق با قوانين و مصوبات شوراي اجتماعي، هستند. همچنین تأييد برنامه مذكور در هیئت وزيران، تصويب در مجلس شوراي اسلامي و نظارت بر اجرائي شدن آن، از الزاماتی است که در این بند ذکر شده است. در این طرح با همکاری و هم‌افزایی بخش‌های دولتی و سازمان‌های مردم‌نهاد، ضمن بازشناسی و اقدام در جهت رفع نواقص برنامه‌های موجود، به ارائۀ برنامه، پیرامون نیازهای زنان سرپرست خانوار واجد شرایط، در ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی و حقوقی پرداخته می‌شود. این نیازها در پنج حوزه تقسیم بندی شده‌اند:

1. اقتصاد و معیشت؛
2. سلامت و بهداشت؛
3. مسکن-مساعدت‌های اجتماعی و تأمین اجتماعی؛
4. فرهنگی-اجتماعی؛
5. حقوقی.

پس از آن این برنامه‌ها در کمیته‌های اقدام و عمل، مطابق آیین‌نامۀ اجراییِ کارگروه ملی توانمندسازی زنان سرپرست خانوار، به مرحله اجرا درمی‌آیند. همچنین به‌منظور یکسان‌سازی خدمات و تکمیل اطلاعات مربوط به زنان سرپرست خانوار، این اطلاعات در درگاه واحدی در وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی وارد شده و در این فرآیند ضمن شناسایی زنان سرپرست خانوار، خدمات ناظر بر توانمندی آنان در ابعاد پنج‌گانۀ فوق بررسی می‌شود.

منابع

• «بند ت ماده 80 قانون برنامه ششم توسعه»، سایت معاونت امور زنان و خانواده، تاریخ درج مطلب: 1 مرداد 1398ش.
• «جدول 4، نتایج سرشماری نفوس و مسکن 1395ش»، درگاه ملی آمار، تاریخ بازدید: 12 خرداد 1401ش.
• رضازاده، فاطمه و دیگران، «مروری بر توانمندسازی، سلامت و اشتغال زنان سرپرست خانوار»، کنفرانس بين‌المللي پژوهش‌هاي نوين در مديريت و مهندسي صنايع، 1394ش.
• زمانی مقدم، مسعود و سیدعلیرضا افشانی، «توانمندسازی زنان سرپرست خانوار در ایران: مروری نظام‌مند»، در مجله رفاه اجتماعی، شماره 80، بهار 1400ش.
• علی‌اکبری صبا، روشنک، «زنان سرپرست خانوار دارای همسر و مشخصه‌هایی از ازدواج آن‌ها»، در مجله آمار، شماره 32، فروردین و اردیبهشت 1396ش.
• قادری، صلاح‌الدین، «مطالعه نقش مدیریت شهری نوین در کاهش آسیب‌های اجتماعی زنان سرپرست خانوار با تأکید بر شهر کرج»، در مجله جامعه‌شناسی ایران، شماره 1، بهار 1399ش.
• «قانون برنامه پنج‌ساله ششم توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي جمهوري اسلامي ايران (١٤٠٠ـ ١٣٩٦) »، روزنامه رسمی، 21 فروردین 1396ش.
• نازک‌تبار، حسین و رضا ویسی، «وضعیت اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی زنان سرپرست خانوار استان مازندران»، در مجله رفاه اجتماعی، شماره 27، زمستان 1386ش.