خشونت خانگی از منظر آموزه‌های اسلام

خشونت خانگی از منظر آموزه‌های اسلام؛ بررسی نظر اسلام دربارۀ عوامل و راه‌های کنترل خشونت خانگی.

تعریف

خشونت خانگی یا خانوادگی (Domestic Violence) به‌معنای هرگونه رفتار هجومی و حملۀ جسمی، جنسی و روانی و یا إعمال فشار اقتصادی توسط یک انسان بالغ نسبت به دیگر اعضای خانواده است. اقدام عملی آگاهانه، استفاده از زور، تعرض، آزار و آسیب رساندن به دیگران، مهم‌ترین مؤلفه‌های مورد توجه در تعریف خشونت خانگی است. هرچند امکان بروز خشونت از سوی هر یک از اعضای خانواده، وجود دارد؛اما بیشتر مباحث خشونت خانگی ناظر به خشونت علیه زنان است و در معاهدات سازمان ملل نیز فقط به خشونت علیه زنان توجه شده و هرگونه تمایز، استثنا و ایجاد محدودیت بر اساس جنسیت، نفی گردیده است.

پیشینه خشونت خانوادگی در قرآن

اولین نمونۀ خشونت خانوادگی، در اولین خانوادۀ بشر و بین فرزندان آدم و حوا رخ داد و قابیل، برادرش هابیل را کشت. برادران یوسف نیز که قصد جان او را کرده بودند، سرانجام وی را درون چاه افکندند. خشونت کلامی موسی نسبت به برادرش هارون و خشونت ساره همسر ابراهیم نسبت به هاجر که دارای فرزند شده بود و خشونت فرعون نسبت به همسرش آسیه، از دیگر نمونه‌های خشونت خانوادگی است که در قرآن، بیان شده است.

انواع خشونت

خشونت خانگی دارای شکل‌های متفاوتی است.

1. خشونت به اعتبار عامل می‌تواند از سوی فرد، جمعی از افراد یا اعضای یک گروه و نهاد اجتماعی صورت بگیرد. برخی خشونت به اعتبار عامل را به فردی و ساختاری تقسیم می‌کنند.
2. خشونت به اعتبار قربانی می‌تواند شامل کودکان، زنان، سالمندان، شوهر و اقلیت‌ها ‌شود.
3. خشونت به اعتبار کیفیت، در علم روان‌شناختی به انواع عاطفی، ابزاری، حاد، آنی، با نقشه قبلی، کنشی و واکنشی تقسیم می‌شود، این خشونت می‌تواند بدنی یا روانی باشد. با توجه به مؤلفه‌های خشونت، گونه‌های ساختاری، پنهان و اقتصادی را نمی‌توان خشونت دانست.

اقسام خشونت خانوادگی در قرآن

الف. دربارۀ انواع کیفی خشونت خانوادگی می‌توان مصادیق زیر را از قرآن استخراج کرد:

1. خشونت جسمی؛ مانند کشتن هابیل توسط قابیل، خشونت فرعون نسبت به همسرش آسیه و کشتن دختران در عصر جاهلی.
2. خشونت روانی؛ مانند خشونت برادران یوسف که او و بنیامین را دزد خواندند، خشونت ساره نسبت به ابراهیم و هاجر که موجب هجرت هاجر به سرزمینی بی‌آب‌وعلف شد و خشونت همسران نوح و لوط نسبت به این دو پیامبر.
3. خشونت مالی؛ قرآن کریم این رسم جاهلی که سرپرست خانواده، اعضای خانواده را در مضیقۀ مالی می‌گذارد و از تأمین بهینۀ خوراک، پوشاک، مسکن، زمینه آموزش و رسیدگی‌های بهداشتی آنان خودداری می‌کند را نکوهش کرده است.

ب. درباره انواع خشونت به اعتبار قربانی، موارد زیر را می‌توان در آیات قرآن مشاهده کرد:

1. خشونت میان همسران؛ مانند تلاش زلیخا همسر عزیز مصر برای ارتباط جنسی با فرزندخوانده‌اش یوسف که خیانتی آشکار در حق همسرش بود، مجنون خواندن نوح توسط همسرش، باخبر کردن قوم لوط توسط همسرش از وجود مهمانانی در خانه او، خشونت فرعون نسبت به همسرش آسیه و خشونت برخی مردان در عصر جاهلی نسبت به همسرانشان و تصاحب اموال آنان.
2. خشونت والدین؛ نیز با داستان قتل فرزندان در عصر جاهلی به‌خاطر ترس از فقر و نداری، بازتاب یافته است. قرآن این فرزندکشی را خطا و گناهی عظیم می‌شمارد و با اطمینان‌بخشی به‌روزی‌دهندگی خداوند، آنان را از این خطای بزرگ برحذر می‌دارد.
3. خشونت فرزندان؛ مانند ناسازگاری و گمراهی فرزند نوح، ناسازگاری فرزندان یعقوب و متهم کردن پدرشان به گمراهی و آزار پدر با ظلم در حق برادرشان یوسف تا جایی که یعقوب از شدت گریه و فروبردن خشم، چشمانش سفید می‌شود. خشونت فرزندان آدم نسبت به یکدیگر، در این دسته نیز جای می‌گیرد.

عوامل خشونت خانگی از دیدگاه قرآن

1. حسادت؛ در داستان قتل هابیل حسادت علت اصلی این خشونت معرفی شده است. علت رفتار خشونت‌آمیز برادران یوسف نیز حسادت بیان ‌شده است.
2. باورهای ناروا؛ قرآن به خشونت رفتاری عرب جاهلی نسبت به زنان و دختران اشاره کرده و مفسرین علت این رفتار را کوچک شمردن و حقیر دانستن زنان و دختران می‌دانند. اجبار به بیوه ماندن و ارث دادن زنان بیوه به خانواده شوهر، یکی دیگر از باورهای نادرستی است که در قرآن به آن اشاره شده است.
3. مشکلات اقتصادی؛ قرآن، کودک‌کشی به خاطر فقر را نکوهش کرده است.
4. بدگمانی؛ مانند خشونت برادران یوسف در حق بنیامین.
5. دنیاگرایی؛ قرآن یکی از عوامل خشونت خانگی را حب دنیا معرفی می‌کند و همسران پیامبر را از عاقبت دنیاخواهی و آزاری که به رسول خدا می‌رسانند، آگاه می‌سازد.

راه‌های کنترل خشونت در اسلام

توصیه به کنترل خشم و بردباری کردن در ناآرامی‌ها و سختی‌ها از مهم‌ترین آموزه‌های قرآن است. در آموزه‌های اسلامی راه‌هایی که برای کنترل خشم آمده است که در محیط خانواده می‌توان به کار گرفت و از شدت و میزان خشونت‌های خانگی کاست:

1. تغییر وضعیت به نشستن؛ یکی از راه‌های تأثیرگذار بر کنترل خشم، تغییر حالت و نزدیک شدن به زمین است. شخصی که غضب‌ناک می‌شود بهترین حالت این است که بنشیند. ایستاده بودن موجب ادامه مشاجره و تسهیل اقدامات خشونت‌آمیز است.
2. در آغوش گرفتن؛ در رهنمودهای اهل‌بیت برای کنترل خشم و فروکش کردن آن بین افراد خانواده، در آغوش گرفتن نیز توصیه شده و موجب آرامش دانسته شده است.
3. سکوت کردن؛ در آموزه‌های دینی سکوت یکی از مهم‌ترین راه‌های کنترل خشم و غضب است.
4. گوش دادن و مهلت دفاع دادن؛ گوش دادن به دفاعیات و سخنان طرف مقابل می‌تواند از میزان غضب و ناراحتی بکاهد. این راهکار را هارون، هنگام رویارویی با خشم موسی به‌کار گرفت و با عبارت ای فرزند مادرم، سخن و دفاع خویش را آغاز کرد و خشم موسی را کنترل کرد.
5. وضو گرفتن؛ همان‌سان که آب آتش را خاموش می‌کند، شستشوی بدن با آب می‌تواند خشم را کنترل کند، از این‌رو در روایات به وضو گرفتن در زمان خشم، سفارش شده است.
6. توجه به پیامدهای خشونت؛ یادآوری پیامدهای خشم در کنترل آن، بسیار اثرگذار است. در روایات اسلامی، خشم، کلید همه شرارت‌ها معرفی شده و از بین رفتن ایمان، زایل شدن عقل و گرفتار شدن در دام شیطان از پیامدهای خشم دانسته شده است.

منابع

• قرآن کریم
• ابن‌کثیر، تفسیر ابن‌کثیر، بیروت، دار المعرفة للطباعة والنشر والتوزيع، 1412ق.
• ابوالفتوح رازی، روض‌الجنان و روح‌الجنان، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، 1376ش.
• حر عاملی، وسایل الشیعه، بیروت، دار احياء التراث العربي، [بی‌تا].
• رازی، فخرالدین، التفسیر الرازی، [بی‌جا]،[بی‌نا]،[بی‌تا].
• سازمان ملل متحد، «کنوانسیون رفع هرگونه تبعیض علیه زنان»، مصوب 18 دسامبر 1979 میلادی مطابق با 28/9/1358ش.
• سالاری‌فر، محمدرضا، خشونت خانگی علیه زنان بررسی، علل و درمان با نگرش به منابع اسلامی، قم، پژوهشکده زن و خانواده، 1396ش.
• خانی، سعید و همکاران، «بررسی خشونت خانوادگی در میان خانواده‌های شهر دهگلان، با تأکید بر خشونت علیه زنان»، مجله تخصصی جامعه‌شناسی مطالعات جوانان، دانشگاه آزاد اسلامي، واحد بابل، زمستان 1389.
• طباطبایی، محمدحسین، ترجمه تفسیر المیزان،[بی‌جا]،[بی‌نا]،[بی‌تا].
• طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، [بی‌جا]،[بی‌نا]،[بی‌تا].
• مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1403ق.
• المراغی، احمد مصطفی، تفسیر المراغی، بیروت، دار إحياء التراث العربي، [بی‌تا].
• «خشونت خانوادگی»، در ویکی فقه.