حقوق خانوادگی زن مسلمان

از ویکی‌زندگی

حقوق خانوادگی زن مسلمان؛ مجموعه قوانین و مقررات حمایت‌گر زن در خانواده از منظر اسلام.

حقوق خانوادگی زن در اسلام شامل مجموعه‌ای از حقوق و مسئولیت‌های برآمده از آموزه‌های دین اسلام است که به‌منظور حمایت از زنان در خانواده طراحی شده‌اند. بهره‌گیری از این حقوق به تحکیم بنیان خانواده یاری می‌رساند.

مفهوم‌شناسی

حقوق خانوادگی زن در اسلام، شامل مجموعه حقوقی است که به‌منظور حفظ کرامت و جایگاه زن در خانواده وضع شده‌اند.[۱] این حقوق در قرآن[۲] و احادیث، [۳] به تفصیل بیان شده‌ و شامل حقوق مالی[۴] و غیر مالی[۵]است. هدف از وضع چنین حقوقی، حمایت از زنان در خانواده بوده و به آنان امکان می‌دهد تا در زندگی فردی و اجتماعی نقش فعالی داشته باشند.[۶]

فلسفۀ حقوق زن

فلسفۀ حقوق زن بر مبنای اصول بنیادی برابری، آزادی و عدالت استوار است. این فلسفه فراتر از حقوق فردی و شخصی، به ابعاد اجتماعی نیز می‌پردازد و به‌طور خاص به چالش‌ها و موانع ساختاری و فرهنگی حقوق زن، توجه دارد. در این راستا، حق مالکیت، حق تحصیل، حق ازدواج، حق تربیت فرزند، حق حضانت، حق کرامت زن و حق عبادت از جمله مهم‌ترین حقوقی هستند که باید برای زنان تضمین شود. فلسفۀ حقوق زن همچنین به نقد نظام‌های اجتماعی و فرهنگی‌ای می‌پردازد که منجر به نابرابری‌های جنسی و تبعیض علیه زنان می‌شوند و برای رسیدن به برابری واقعی نیازمند تغییرات بنیادین در نهادهای اجتماعی و فرهنگی است.[۷]

پیشینۀ حقوق زنان

حقوق زنان در همۀ جوامع به مقتضیات زمان و نوع مناسبات اجتماعی در هر عصر بستگی دارد.[۸] بحث از حقوق زن از نظر تاریخی با افراط و تفریط‌هایی همراه بوده است. پیش از اسلام، زنان در بسیاری از جوامع، فاقد شخصیت مستقل و حقوق بودند[۹] و در فرهنگ‌های مختلف به اشکال متفاوتی مورد سرکوب و بی‌احترامی قرار می‌گرفتند. زن در یونان قابل فروش و هبه، [۱۰] در روم نماد شیطان، [۱۱] در چین همانند برده[۱۲] و در دورۀ جاهلیت منشأ ذلت و ننگ بود.[۱۳] دین اسلام با نکوهش چنین باورهایی، حقوق زنان را به‌عنوان رکن اصلی و ارزشمند خانواده بر محور اصل عدالت و احترام به‌رسمیت شناخت. [۱۴] امروزه زنان در خانواده و جامعه[۱۵] در پرتوی آموزه‌ها و قوانین اسلامی از حقوق متعددی برخوردار گشته‌اند.[۱۶] پژوهش‌های فقهی و حقوقی در حوزۀ زن و خانواده، حقوق خانوادگی زن را از دو منظر حقوق مالی و غیرمالی بررسی کرده‌اند.

حقوق مالی زن در خانواده

حقوق مالی زنان نقشی اساسی در زندگی آنان دارد و به حفظ کرامت آنها و توازن خانواده کمک می‌کند.

1. مالکیت زن در اموال و درآمد شخصی

اسلام حق مالکیت و استقلال زنان را در حقوق اقتصادی[۱۷] خود به‌رسمیّت شناخته است.[۱۸] در صورت عدم رعایت این حقوق توسط همسر یا دیگران، زنان می‌توانند آنها را ملزم به ادای این حقوق کنند.[۱۹]

2. ارث

زنان در اسلام حق ارث و بهره‌مندی از اموال خانوادگی را دارند.[۲۰] در فقه اسلامی هرچند سهم ارث زنان از مردان کمتر است؛ اما این موضوع برخلاف آنچه در گفتمان غرب مطرح است، به‌عنوان عدالت اجتماعی شناخته می‌شود.[۲۱] مردان نمی‌توانند در سهم ارث زنان دخالت کنند.[۲۲] این در حالی است که در جوامع باستانی مثل روم، یونان، هند، مصر و چین، زنان به‌طور کلی از ارث محروم بودند.[۲۳] در ایران باستان نیز دختران متأهل از ارث پدری محروم می‌شدند.[۲۴]

3. مهریه

از منظر اسلام، مهریه هدیه‌ای از سوی شوهر به زن و نشان‌دهندۀ احترام او به زن است.[۲۵] در فرهنگ اسلامی، به‌دلیل تحمل مشقت‌ها در انجام تکالیف و وظایف واجب و مستحب خانوادگی و اموری از قبیل بارداری، وضع حمل، شیردهی، پرستاری و مراقبت فرزندان که مانع از انجام فعالیت‌های اقتصادی زنان می‌شود برای وی مهریه مقرر شده است.[۲۶] در فقه اسلامی بر لزوم پرداخت مهریه تاکید شده[۲۷]، و زن، مالک مهریه است.[۲۸] پس از مرگ زن نیز ورثه می‌توانند این حق را مطالبه کنند.[۲۹]

4. نفقه

نفقه از حقوق مالی زن است که در قرآن[۳۰] و روایات به آن تاکید شده است.[۳۱] تأمین نفقه بر عهدۀ مرد[۳۲] و متناسب با دارایی مرد بوده[۳۳] و شامل نیازهای اساسی زن می‌شود.[۳۴] دائمی بودن نکاح و تمکین زن از شوهر، دو شرط وجوب نفقه از منظر فقه اسلامی است.[۳۵]

حقوق غیرمالی زنان در خانواده

حقوق غیرمالی زنان در زندگی خانوادگی شامل آزادی‌ها و امتیازاتی است که به حمایت از شخصیت و کرامت زنان می‌پردازد و احساس ارزشمندی و امنیت را برای آن‌ها به ارمغان می‌آورد و به تقویت بنیان خانواده و ایجاد روابط پایدار خانوادگی کمک می‌کند.[۳۶]

1. تحصیل علم

در آموزه‌های اسلام به حق زنان برای تحصیل علم سفارش و تاکید شده است. قرآن کسب علم را بر همگان لازم می‌داند[۳۷] و هیچ تفاوت و محدودیتی برای تحصیل زنان قائل نشده است.[۳۸] از این منظر، تحصیل علم، تقویت‌کنندۀ هویت زن است.[۳۹]

2. انتخاب همسر

آزادی در انتخاب همسر و تعیین شروط عقد نکاح یکی از حقوق اساسی زنان در اسلام است.[۴۰] این حق شامل وضع شروطی مانند تعیین محل سکونت و شرط مطلقه‌ساختن زن در صورت ازدواج مجدد مرد می‌شود، [۴۱] که به زنان اجازه می‌دهد تا در انتخاب شریک زندگی و شرایط زندگی مشترک تصمیم‌گیری کنند.[۴۲] در اسلام، ازدواج اجباری پذیرفته نیست.[۴۳]

3. امنیت و آرامش

ایجاد امنیت و آرامش روحی برای زنان در خانواده از حقوق اولیه آن‌ها است[۴۴] که تاثیر قابل توجهی بر تحکیم بنیان خانواده دارد.[۴۵] زنان امروزه با چالش فقدان احساس امنیت در خانواده مواجه‌اند که نیازمند توجه جدی به حقوق آنان است.[۴۶]

4. عبادت

زنان در اسلام حق دارند آزادانه عبادت کنند و برای انجام واجبات نیاز به اذن شوهر ندارند.[۴۷] عبادت روحیه فردی زن را تقویت و به استحکام روابط خانوادگی نیز کمک می‌کند. الگوهایی چون حضرت فاطمه و مریم در تاریخ اسلام به‌عنوان نمونه‌های مؤثر در عبادت شناخته می‌شوند.[۴۸]

5. حسن معاشرت

آیات و روایات بر اهمیت احترام به زنان و رفتار مناسب با آنان تاکید دارند.[۴۹] اسلام به‌عنوان حامی حقوق زنان، [۵۰] مردان را موظف به حسن معاشرت با همسران می‌کند[۵۱] تا تداوم زندگی مشترک، آسان‌تر شود.[۵۲] قرآن، حسن معاشرت را یک اصل در تعامل زوجین معرفی کرده است.[۵۳] مرد با درک شرایط روحی و عاطفی زن می‌تواند به ایجاد احساس آرامش و فضای عاطفی[۵۴] در محیط خانواده کمک کند.[۵۵] در روایات اسلامی بر اهمیت حضور مرد در کنار خانواده[۵۶] و مدارا با همسر[۵۷] و مهربانی با او حتی به‌صورت لقمه‌گذاشتن در دهان زن سفارش شده است.[۵۸]

6. ‌تربیت فرزند

حق تربیت از حقوق بنیادین زنان است که در شکل‌گیری رفتار و نگرش فرزندان نقش حیاتی دارد[۵۹] و تضمین‌کنندة پایندگی آنان است.[۶۰] آموزش‌های مادر به فرزند کمک می‌کند تا فرزندان به شهروندانی مسئول و متعهد تبدیل شوند.[۶۱]

7. حفظ کرامت

از منظر اسلام، زنان و مردان ارزش و مقام انسانی برابر دارند.[۶۲] رضایی اصفهانی، پرسش‌ها و پاسخ‌های قرآنی، 1385ش، ج7، ص21.</ref> اسلام بدون اینکه برتری خاصی برای یک جنسیت قائل شود به حفظ کرامت انسانی[۶۳] و عدالت در زندگی خانوادگی تاکید می‌کند.[۶۴]

8. حضانت

بر اساس حق حضانت مادر، فرزند در سال‌های اولیه زندگی، به مادر سپرده می‌شود؛ زیرا او رابطۀ عاطفی قوی‌تری با کودک دارد.[۶۵] در صورت جدایی والدین، نیز حضانت نوزاد به مادر داده می‌شود، زیرا او در تامین نیازهای اولیه کودک اولویت دارد.[۶۶] این موضوع نشان‌دهندۀ اهمیت نقش عاطفی و تربیتی مادر در زندگی فرزندان است.[۶۷]

9. حق طلاق

حق طلاق به‌طور طبیعی متعلق به مرد است، اما در شرایطی مثل فقدان شوهر، ایلاء، عدم پرداخت نفقه و عسر و حرج، این حق به زن نیز تعلق می‌گیرد. همچنین، حق طلاق می‌تواند به‌صورت قراردادی و در قالب شروط ضمن عقد به زن داده شود و به‌طور کلی از او سلب نشده است.[۶۸]

پانویس

  1. قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، اصل 21.
  2. سورة نساء، آیة 34.
  3. نوری طبرسی، مستدرک الوسایل، 1411ق، ج14، ص249.
  4. سورة نساء، آیات7 -20.
  5. سورة نساء، آیة 19-34
  6. شیرودی، نقش سیاسی اجتماعی زنان در تاریخ معاصر ایران، بی‌تا، ج1، ص113.
  7. مطهری، نظام حقوق زن در اسلام، 1376ش، ص18، 159، 223، 448.
  8. مصفّا، مشارکت سیاسی زنان در ایران، 1375ش، ج1، ص102.
  9. بارتله، زن در حقوق ساسانی، 1337ش، ص40.
  10. خامنه‌ای، حقوق زن، 1368ش، ص22.
  11. ربانی خلخانی، زن از دیدگاه اسلام، بی‌تا، ص23.
  12. دورانت، تاریخ تمدن، بی‌تا، ج1، ص855.
  13. سورة نحل، آیة 58.
  14. مطهری، نظام حقوق زن در اسلام، 1376ش، ص114.
  15. مکارم شیرازی، یکصدوهشتاد پرسش و پاسخ، 1386ش، ص262.
  16. قدیمی، زن مشارکت، توسعه، 1380ش، ص33.
  17. سورة نساء، آیة 32.
  18. قائمی، حیات زن در‌اندیشة اسلامی، 1373ش، ص239.
  19. نوری همدانی، جایگاه بانوان در اسلام، 1391ش، ص405.
  20. سورة نساء، آیة 7.
  21. سورة نساء، آیة 11.
  22. صدوق، من لایحضره الفقیه، ‌1413ق، ج3، ص168.
  23. مکارم شیرازی، برگزیده تفسیر نمونه، 1374ش، ج3، ص303.
  24. مطهری، نظام حقوق زن در اسلام، 1376ش، ص223-222.
  25. حبیبی، مهریه و اهمیت حقوقی آن در استحکام ازدواج، 1386، ج118، ص8.
  26. مصباح یزدی، پرسش و پاسخ‌ها، 1391ش، ج5، ص302.
  27. کمالی، قرآن و مقام زن، 1371ش، ص26.
  28. حلّی، تحریرالاحکام عن مذاهب الامامیه، 1421ق، ج3، ص552.
  29. قانون مدنی، مادة 940.
  30. سورة بقرة، آیة 240.
  31. ابن‌شعبة حرانی، تحف العقول عن آل‌الرسول، 1404ق، ج1، ص33.
  32. مدرسی، الفقه الاسلامی الرسالة العملیة، 1431ق، ج2، ص110.
  33. صدوق، من لایحضرالفقیه، 1404ق، ج3، ص441.
  34. حرّ عاملی، وسائل الشیعة، بی تا، ج21، ص511.
  35. خمینی، تحریر الوسیلة، 1390ش، ج2، ص313.
  36. حکمت نیا و کاظمینی، درآمدی بر مسئله‌شناسی حقوقی با تاکید بر حقوق خانواده در اسلام. فقه و حقوق خانواده، 1389ش، ص19-20.
  37. سورة مجادله، آیة 11.
  38. طغرانگار، حقوق سیاسی- اجتماعی زنان قبل و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، 1383ش، ص192.
  39. باقری، «خانواده و راهبردهای کاربردی رهنمودی برای دستگاه‌های فرهنگی»، 1388ش، ص271.
  40. طباطبایی، بررسی‌های اسلامی، 1388ش، ج2، ص287.
  41. خمینی، تحریر الوسیلة، 1390ش، ج2، ص273.
  42. امینی، آشنایی با وظایف و حقوق زن، 1384ش، ص193.
  43. ابن‌اثیر، اسد الغابه فی معرفة الصحابة، 1415ق، ج5، ص413.
  44. حکمت‌نیا، حقوق زن و خانواده، 1392ش، ص59.
  45. امینی، آشنایی با وظایف و حقوق زن، 1384ش، ص191.
  46. خامنه‌ای، جایگاه مسائل زنان در فرهنگ اسلام و تجدد، 1393ش، ص40.
  47. طوسی، المبسوط فی فقه الامامیه، 1387، ج6، ص14.
  48. مجلسی، بحارالانوار، 1403ق، ج43، ص84.
  49. مکارم شیرازی، برگزیده تفسیر نمونه، 1386ش، ص384.
  50. قرائتی، تفسیر نور، 1383ش، ج2، ص39.
  51. نوری، مستدرک الوسائل، 1408ق، ج14، ص252-253.
  52. قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، 1384ش، ج5، ص97.
  53. سورة روم، آیة 21.
  54. قزوینی، سنن ابن‌ماجة، بی‌تا، ج1، ص593، .
  55. طبرسی، مکارم الاخلاق، بی‌تا، ص216.
  56. ری‌شهری، میزان الحکمه، 1375، ج5، ص101.
  57. طبرسی، مکارم الاخلاق، بی‌تا، ص218.
  58. فیض‌کاشانی، المحجة البیضاء، 1417ق، ج3، ص70.
  59. انصاریان، نظام خانواده در اسلام، 1376ش، ص434.
  60. جوادی آملی، زن در آیینة جلال و جمال، 1383ش، ص134.
  61. جمعی از نویسندگان، اخلاق در خانواده، 1391، ص584.
  62. سورة نساء، آیة 1.
  63. خمینی، صحیفة امام‌، 1389ش، ص378.
  64. مطهری، اسلام و مقتضیات زمان، 1374ش، ج1، ص305.
  65. طباطبایی، المیزان، 1374، ج2، ص361.
  66. سورة بقرة، آیة 233.
  67. مکارم شیرازی، برگزیده تفسیر نمونه، 1386، ج1، ص233.
  68. محقق داماد، بررسی فقهی حقوق خانواده، 1384ش، ص470-472.

منابع

  • قرآن کریم.
  • ابن‌اثیر، عزالدین، اسد الغابة فی معرفة الصحابة، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1415ق.
  • ابن‌شعبة حرانی، ابومحمد حسن، تحف العقول عن آل‌الرسول، قم، نشر اسلامی، 1404ق.
  • امینی، ابراهیم، آشنایی با وظایف و حقوق زن، قم، بوستان کتاب، 1384ش.
  • بارتله، کریستیا، زن در حقوق ساسانی، ترجمة ناصرالدین زمانی، تهران، عطایی، 1337ش.
  • باقری، شهلا، «خانواده و راهبردهای کاربردی رهنمودی برای دستگاه‌های فرهنگی»، بانوان شیعه، شمارة 21، پاییز 1388ش.
  • جمعی از نویسندگان، اخلاق در خانواده، قم، معارف، 1391ش.
  • حبیبی، محمّداسحاق، مهریه و اهمیت حقوقی آن در استحکام ازدواج، قم، مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی، 1386ش.
  • حرّ عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، قم، مؤسسة آل‌البیت لاحیاء التراث، بی‌تا.
  • حسین، انصاریان، نظام خانواده در اسلام، قم، ام‌ابیها، 1376ش.
  • حکمت‌نیا، محمود، حقوق زن و خانواده، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و‌اندیشه اسلامی، چاپ دوم، 1392ش.
  • حکمت‌نیا، محمود و کاظمینی، محمدحسین، «درآمدی بر مسئله‌شناسی حقوقی با تاکید بر حقوق خانواده در اسلام، فقه و حقوق خانواده»، شماره 53، 1389ش.
  • حلّی، حسن ‌بن یوسف، تحریرالاحکام عن مذاهب الامامیه، مؤسسه امام صادق، 1421ق.
  • خامنه‌ای، سیدعلی، نقش و رسالت زن، جایگاه مسائل زنان در فرهنگ اسلام و تجدد، تهران، انقلاب اسلامی، 1393ش.
  • خامنه‌ای، سیدمحمد، حقوق زن، تهران، تک، 1368ش.
  • خمینی، روح‌الله، صحیفة امام‌، تهران، مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1389ش.
  • خمینی، روح‌الله، تحریر الوسیلة، قم، دارالکتب العلمیة، 1390ش.
  • دورانت، ویل، تاریخ تمدن، ترجمة مهرداد مهرین، بی‌جا، اقبال، بی‌تا.
  • ربانی خلخالی، علی، زن از دیدگاه اسلام، قم، قرآن، بی‌تا.
  • رضایی اصفهانی، محمدعلی، پرسش‌ها و پاسخ‌های قرآنی، قم، پژوهش‌های تفسیر و علوم قرآن، 1385ش.
  • زیبایی‌نژاد، محمدرضا و سبحانی، محمدتقی، درآمدی بر نظام شخصیت زن در اسلام، قم، دارالنور، چاپ دوم، 1381ش.
  • شیرودی، مرتضی، نقش سیاسی اجتماعی زنان در تاریخ معاصر ایران، بی‌جا، پژوهشکدة تحقیقات اسلامی گروه سیاسی‌، بی‌تا.
  • صدوق، محمد، من لایحضره الفقیه، قم، انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1404 ق.
  • طباطبایی، محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمة، سیدباقر موسوی همدانی، قم، 1374ش.
  • طباطبایی، محمدحسین، بررسی‌های اسلامی، قم، بوستان کتاب، چاپ دوم، 1388 ش.
  • طبرسی، رضی‌الدین، مکارم الخلاق، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، بی‌تا.
  • طغرانگار، حسین، حقوق سیاسی- اجتماعی زنان قبل و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، 1383ش.
  • طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، تهران، المکتبة المرتضویة، 1387ش.
  • عبدالله، جوادی آملی، زن در آیینة جلال و جمال، قم، اسراء، 1383ش.
  • علی، قائمی، حیات زن در‌اندیشة اسلامی، تهران، امیری، 1373ش.
  • فیض کاشانی، محمد بن شاه‌مرتضی‌، المحجة البیضاء، قم، نشر اسلامی‌، 1417ق.
  • قانون اساسی، جمهوری اسلامی ایران.
  • قانون مدنی، جمهوری اسلامی ایران.
  • قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن، 1383ش.
  • قرطبی، شمس‌الدین، الجامع لاحکام القرآن، القاهرة، دارالکتب المصریة، 1384ش.
  • قزوینی، محمد بن یزید، سنن ابن‌ماجه، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
  • کمالی، سیدعلی، قرآن و مقام زن، تهران، اسوه، 1371ش.
  • مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بی‌جا، دار احیاء التراث، 1403ق.
  • محقق داماد، سیدمصطفی، بررسی فقهی حقوق خانواده (نکاح و انحلال آن)، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی، 1384ش.
  • محمدی ری‌شهری، محمد، میزان الحکمه، قم، دارالحدیث، 1375ش.
  • مدرسی، محمدتقی، الفقه الاسلامی الرسالة العملیة، بیروت، مرکز العصر، 1431ق.
  • مرکز فرهنگ و معارف قرآن، زن از زبان قرآن، قم، جمال، 1387ش.
  • مصباح یزدی، محمدتقی، پرسش و پاسخ‌ها، قم، مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1391ش.
  • مصفّا، نسرین، مشارکت سیاسی زنان در ایران، تهران، وزات امور خارجه، 1375ش.
  • مطهری، مرتضی، اسلام و مقتضیات زمان، تهران، صدرا، چاپ دهم، 1374ش.
  • مطهری، مرتضی، نظام حقوق زن در اسلام، تهران، صدرا، 1376ش.
  • مکارم شیرازی، ناصر، برگزیده تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1386ش.
  • نوری طبرسی، حسین بن ‌محمدتقی، مستدرک الوسایل، قم، مؤسسۀ آل‌البیت لاحیاء التراث، 1411ق.
  • نوری همدانی، حسین، جایگاه بانوان در اسلام، بی‌جا، مهدی موعود، 1391ش.