هویت زن

هویت زن؛ برداشت و احساس زن از خویشتن.
هویت زن، به‌معنای تصویر و احساسی است که زن از زن بودن خود دارد. کارشناسان بر این باورند که هویت جنسیتی افراد، از دوران کودکی آغاز و در دوران نوجوانی تقویت شده و به ثبات می‌رسد. این نوع از هویت، ارتباط نزدیکی با فرهنگ جامعه دارد.

مفهوم‌شناسی

هویت، عاملی مهم در رشد شخصیت افراد است که با ترکیبی از مهارت‌ها، باورها و همانندسازی‌های دوران کودکی شکل‌گرفته و بنیادی برای رشد روانی، اجتماعی و ارتباطات بین فردی ایجاد می‌کند. انسان‌ها، برای یافتن هویت خود، تلاش می‌کنند تا پاسخ‌هایی متناسب با سلیقه و شرایط خود پیدا کنند. ویژگی مهم هویت‌یابی در دورۀ معاصر این است که بسیاری از افراد و به‌ویژه زنان با اثرپذیری از فرهنگ غرب و با تأکید بر تفاوت‌ها و تمایزهای فردی می‌کوشند تا هویت خود را فراتر از گروه برگزیده یا افراد با سطح تحصیلات خاص، هوش، استعداد، نژاد، زبان و حتی جنسیت، بیابند؛ اما هویت امری اجتماعی است و حتی هویت‌های متکثر فردی، متأثر از همانندی‌های جمعی است. کارشناسان معتقدند هویت فردی بدون جهان اجتماعی، بی‌معنا بوده و فردیت نیز به‌صورت کلی سازه‌ای اجتماعی است. بر این اساس هویت زن نیز برآمده از همانندی‌های گوناگون به‌ویژه جنسیت است که در جوامع مختلف به‌صورت‌های گوناگون جلوه‌گر می‌شود.

عوامل شکل‌دهندۀ هویت زن

هویت زن متشکل از سه عنصر: «جنس»، «خانواده» و «ساختارهای جامعه» است.
جنس، مهمترین عنصر هویت زنان با محوریت تصور آنان از جسم و بدن زنانه است. این عنصر، موجب تعیین و تشخیص تفاوت و تشابه ظاهری زن و مرد می‌شود. نگاه فرهنگی جوامع به جنس زن، بخشی از هویت زن را تعریف می‌کند.
خانواده، دومین عامل هویت‌یابی زنان است. هویت زنانه با توجه به موقعیت زن در خانواده، شکل می‌گیرد و زن در محیط خانواده، با توجه به نقش دختری، همسری یا مادری، به تعریف و پذیرش هویت خود می‌پردازد.
ساختارهای جامعه نیز در شکل‌گیری هویت زنانه، اثرگذار هستند. ساختارهای اجتماعی در بعضی جوامع، هویت زن را به‌گونه‌ای تعریف می‌کند که زن در حاشیه قرار می‌گیرد؛ مثلاً با تسلط ارزش‌های مردانه در جامعه، زنان با پیروی از آنها، به ایفای نقش می‌پردازند و حتی بدن زن و جسم او نیز باید به شکل دل‌خواه مردان درآید؛ اما گاهی ساختارهای اجتماعی به‌ویژه با اثرپذیری از آموزه‌های دینی، زنان را همسان مردان در جامعه تعریف می‌کنند و از این منظر، هویت زنان به‌گونه‌ای شکل می‌گیرد که شریک مردان در زندگی دانسته می‌شوند، و وجود آنها موجب رحمت و برکت شناخته می‌شود.

تعارض هویتی زنان

کارشناسان بر این باورند که شتاب جهانی‌شدن و هجوم فناوری‌های ارتباطی، نقش بسیار قوی رسانه‌ها، تأثیر مدرنیته و افزایش روابط گروهی زنان در جامعه در پی جامعه‌پذیری مدرن، دست‌یابی به عناصر هویتی، آگاهی زنان نسبت به حقوق خود و افزایش سطح سواد و تحصیلات، منجر به تغییراتی گسترده در سبک زندگی آنها شده است. این تغییرات، در برخی موارد با تعارضاتی در هویت زنان همراه بوده است.
«تعارض هویتی»، چالشی است که فرد در شناسایی ابعاد مختلف تشکیل‌دهندۀ خود با آن مواجه می‌شود. این تعارض‌ها گاهی به‌صورت فردی و گاهی به‌صورت جمعی رخ می‌دهند. تعارض هویتی فردی زنان، زمانی رخ می‌دهد که زن در رسیدن به اهداف خود با مانعی برخورد کند. از جمله شاخص‌های تعارض‌های فردی هویت زنان می‌توان به ویژگی‌های ظاهری، روانی، اعتماد به نفس و استقلال اشاره کرد. تعارض جمعی هویت زنان نیز بین دو یا تعداد بیشتری از آنها رخ می‌دهد. این گروه از زنان، دارای ارزش‌ها، آرزوها، سبک‌های ارتباطی و دیدگاه‌های متفاوتی هستند. کارشناسان، تعارض جمعی هویت زنان را نیز شامل سه شاخص خانوادگی، آگاهی جنسی و ارزش‌های خانوادگی می‌دانند.

روابط زناشویی

هویت جنسیتی در خانواده، دارای موقعیت مرکزی و کانونی است. در دهه‌های اخیر، تغییرات سبک زندگی زنان به‌ویژه در حوزه تحصیلات و اشتغال، موجب تغییر ساختار و کارکرد خانواده‌ و ایجاد دشواری‌هایی در هماهنگی نقش‌های سنتی و جدید شده است.
این تغییرات، آثاری عمیق بر نقش‌ها و وظایف اعضای خانواده، به‌خصوص زن و شوهر داشته و روابط زناشویی را نیز با تغییرات کمی و کیفی همراه کرده است.

کارشناسان، از جمله دلایل افزایش طلاق در جوامع امروزی را ناپایدار شدن روابط زناشویی بر اثر تداخل نقش‌ها میان زنان و مردان می‌دانند. پژوهش‌ها، تعارضات زناشویی در زنان با هویت مدرن را بیش از زنان دیگر نشان داده است.

زندگی خانوادگی

زنانی که در چارچوب تغییرات سبک زندگی و با اثرپذیری از فرهنگ مدرن، هویت خود را تعریف کرده‌اند در ایفای نقش‌های تعریف‌شده برای زن یا مادر در خانواده، دچار تعارض می‌شوند. خانه‌داری، فرزندپروری، تمکین از شوهر، مسئولیت‌پذیری برای همسرانگی و مادرانگی کامل و ترجیح نیازهای خانواده بر خواست خود، همگی چالش‌های زنانی است که هویت خود را با شاخص‌های مدرن، تعریف کرده‌اند.

هویت اجتماعی زن ایرانی

امروزه با اثرپذیری از فرآیند جهانی، تغییراتی در هویت اجتماعی زنان ایرانی نیز رخ داده است. جهانی‌شدن و نوگرایی، بیشترین تأثیر را در هویت بسیاری از زنان ایران داشته است و آنها بر نقش‌های اکتسابی بیش از نقش‌های انتسابی تأکید دارند. تحصیلات عالی، استقلال‌طلبی مالی و ظهور ادبیات زنانه، هویت زنان ایرانی را به چالش کشیده‌اند.
گروه دیگری از زنان ایرانی در زندگی اجتماعی، سیاسی و اقتصادی خواهان تغییراتی در نگرش فرهنگی جامعه در راستای دست‌یابی به حقوق خود هستند و با مطرح‌کردن هویت اجتماعی زن مسلمان ایرانی، از دولت‌ها درخواست دارند تا عدالت اجتماعی، امنیت اجتماعی، تأمین کار و معیشت و نیز سلامت جسمی و فکری آنها را فراهم کنند. از این منظر، هویت زن ایرانی دگرگون نمی‌شود بلکه الزامات آن، مطالبه می‌شود، مانند: پذیرش شأن انسانی زنان، یافتن منزلت برابر در خانواده و اجتماع، فراهم شدن شرایط مناسب برای تعلیم و حضور در اجتماع و نیز مشارکت سیاسی و اجتماعی زنان.
این دسته از مطالبات زنان با اثرپذیری از آموزه‌ها و سفارش‌های دینی همواره در فرهنگ ایرانیان، مورد توجه بوده است؛ چنان‌که شاعران پارسی‌گوی نیز در اشعار خود به آن اشاره کرده‌اند.
در فرهنگ ایرانی، زن دارای ارزش و حقوق همسان با مرد و آفریده‌ای شایسته و درخور تکریم است؛ برای مثال، پروین اعتصامی در شعر خود گفته است:

به هیچ مبحث و دیباچه‌ای قضا ننوشت

برای مرد کمال و برای زن نقصان

زن از نخست بود رکن خانۀ هستی

که ساخت خانۀ بی پای‌بست و بی‌بنیان؟

حقوق متناسب در خانواده؛ شهریار، در ابیاتی به رابطۀ عاطفی زن و مرد در خانواده این‌گونه اشاره می‌کند:

یکی باغبان است، کوشان و چست

به کار آزموده، به‌همت درست

بر آرد مگر گل‌بنی ز آب و گل

فرح‌بخش جان، راحت‌انگیز دل

چو نوزاد کودک، نکو داردش

تر و تازه و سرخ‌رو داردش

جهان باغ و مرد اندر آن باغبان

بود زن، گل ناز این بوستان

فرهیختگی زنان؛ برای مثال، محمدتقی بهار، در بیتی به لزوم فرهیختگی زنان اشاره می‌کند:

سوی علم و هنر بشتاب و کن شکر

که در این دورۀ والایی ای زن

به کار علم و عفت کوش امروز

که مام مردم فردایی ای زن

اثرگذاری زن در کمال مرد؛ برای مثال، پروین اعتصامی در شعری به نیاز ذاتی زن و مرد به یکدیگر پرداخته است:

وظیفۀ زن و مرد ای حکیم دانی چیست

یکی است کشتی و آن دیگری کشتیبان

چو ناخداست خرد مرد و کشتی‌اش محکم

دگر چه باک ز امواج و ورطۀ طوفان

منابع

• آبوت، پ و والاس، ک، جامعه‌شناسی زنان، به‌ترجمۀ منیژه نجم عراقی، تهران، نی، 1380ش.
• اعتصامی، پروین، دیوان، تهران، چاپخانۀ مجلس، 1351ش.
• بهار، محمدتقی، دیوان، تهران، دانشگاه تهران، 1335ش.
• جهانی دولت‌آبادی، الف و حسینی، ح، «مطالعۀ جامعه‌شناختی علل و زمینه‌های بروز تعارضات زناشوئی در شهر تهران»، فصلنامۀ بررسی مسائل اجتماعی ایران، شمارۀ 2، 1394ش.
• خجسته، حسن، «ساختاربندی هویت زنان»، نشریۀ پژوهش‌های ارتباطی (پژوهش و سنجش)، شماره 52، 1386ش.
• رفعت‌جاه، مریم، هویت و امر زنانه، تهران، جهاد دانشگاهی دانشگاه تهران، 1384ش.
• ساروخانی، ب و رفعت‌جاه، م، «زنان و بازتعریف هویت اجتماعی»، مجلۀ جامعه‌شناسی ایران، شمارۀ 2، 1383ش.
• سفیری، خدیجه و معروف‌پور، مینا، «ارائۀ الگوی تعارض هویتی زنان»، نشریۀ زن و مطالعات خانواده، سال 10، شماره 38، 1396ش.
• سفیری، خدیجه، «هویت اجتماعی زنان»، پرتال مؤسسۀ امام خمینی، تاریخ درج مطب: 24 اردیبهشت 1397ش.
• عبداللهیان، ح و همکاران، «روایت‌شناسی: موارد خاصی از بازاندیشی خویشتن زنانه»، مطالعات جامعه شناختی (علمی- پژوهشی)، شماره 27، 1385ش.
• عین علیلو، علی، «زن و هویت آرمانی در ادبیات مشروطه»، فصلنامۀ علمی پژوهشی زن و فرهنگ، سال 4، شماره 16، 1392ش.
• کاظمی‌پور، عبدالمحمد، «بحران در راه ازدواج زنان در ایران»، ماهنامۀ آفتاب، شماره 29، 1382ش.
• گیدنز، آنتونی، تجدد و تشخص (جامعه و هویت شخصی در عصر جدید)، به‌ترجمۀ ناصر موفقیان، تهران، نی، 1376ش.