پروین اعتصامی
| پروین اعتصامی | |
|---|---|
 | |
| اطلاعات | |
| زاده | 1285ش (تبریز) |
| درگذشت | 1320ش |
| محل دفن | مقبره خانوادگی اعتصامی در حرم فاطمه معصومه (قم) |
| محل سکونت | تبریز و تهران |
| آثار | دیوان اشعار |
پروین اعتصامی؛ بلند آوازه‌ترین شاعر زن ایرانی
پروین اعتصامی از جمله بانوان ایرانی است که زندگی پربار، شخصیت، اندیشه و نیز وجود معانی بلند در سروده‌هایش، او را از جایگاهی ممتاز در ادب فارسی برخوردار کرده است. پروین (رخشنده) در ۲۵ اسفند ۱۲۸۵ش در تبریز بـه دنیـا آمـد. وی سال‌های نخست زندگی‌اش را در تبریز سپری کرد و زمانی‌که پدرش بهعنوان نماینده مردم این شهر به مجلس دوم راه یافت، در ۱۲۹۱ش همراه خانواده‌ی خود، روانه تهران شد. پروین، تحصیلات ابتدایی را در یكی از مدارس تهران آغاز كرد و همزمان ادب فارسی و عربی را نزد پدر خود و برخی از معلمان دیگر یاد گرفت.[۱] از همان کودکی در محافل علمی که در منزل پدری با حضور بزرگانی همچون ملك‌‌الشعرا بهار، علی‌اكبر دهخدا، نصرالله تقوی و شاهزاده افسر برگزار می‌شد حضور داشت.[۲] پروین در تیر 1313ش با یکی از اقوام پدری خود كه رئیس نظمیه کرمانشاه بود، ازدواج کرد اما این پیوند چندان طولانی نبود و پس از 4 ماه به جدایی انجامید. تنها واكنش پروین در برابر این جدایی، سرودن قطعه‌ای بود كه با این بیت آغاز می‌شود: [۳]
| ای گل تو ز جمعیت گلزار چه دیدی؟ | جز سرزنش و بد سری خار چه دیدی؟ |
شکوفایی شعر پروین
پروین، نخستین اشعار خود را در 7 سالگی سروده است. برخی از زیباترین اشعار او نیز مربوط به سنین 11 تا 14 سالگی وی است. پروین در همان کودکی، به تشویق پدر، سروده‌های ترجمهشده از دیگر زبان‌ها را به زبان فارسی، منظوم می‌ساخت. همین تمرین‌ها و تلاش‌ها سبب شد تا پروین با چگونگی چینش کلمات در کنار هم، وزن و سایر اصول شعر آشنا شود. برای مثال، پروین، به‌تأسی از شعر ترجمهشده « قطرات سه‌گانه» از تریللو توسط پدرش، دو شعر «گوهر و اشک» و «دو قطره خون»[۴] را سرود.
وی در ۱۱ سالگی درباره‌ی آثار شاعران بزرگی چون ناصر خسرو، انوری، مولوی و نظامی گنجوی|نظامی اظهار نظر می‌كرد. اولین بار شعر «ای مرغک» پروین در مجله بهار توسط پدرش چاپ شد. از دیگر آثار او در این سنین، می‌توان به «گوهر و سنگ»، «اشک یتیم»، «کودک آرزومند»، «صاعقه ما ستم اغنیاست»، «سعی و عمل» و «اندوه فقر» اشاره کرد.[۵]
| سیر یک روز طعنه زد به پیاز | که تو مسکین چه‌قدر بدبویی | |
| گفت: از عیب خویش بی‌خبری | زان ره، از خلق عیب می‌جویی |
او در پیِ چاپ نخستین سروده‌هایش در مجله بهار از شهرت خوبی در محافل ادبی بهره‌مند شد. پدر پروین، برای شناساندنِ او در سطحی گسترده‌تر از پیش، اقدام به چاپ دیوان وی كرد. چاپ دیوان پروین با مقدمه محمدتقی بهار در ۱۳۱۴ش، حادثه‌ای ادبی تلقی شد و در زمان کوتاهی در میان محافل ادبی و مردم غوغایی برپا كرد و استقبالی درخور از آن به عمل آمد تا جایی كه سعید نفیسی به معرفی آن در روزنامه ایران پرداخت و وزارت معارف هم بهعنوان تقدیر، نشان علمی به پروین اهدا كرد.[۶]
مضامین و معنای عمده‌ی اشعار پروین، عشق و دلبستگی او به پدر، شوق بسیار به آموختن علم، روحیه ظلم‌ستیزی و ابراز همدردی و همدلی با محرومان را نشان می‌دهد. شعر پروین به‌جز مواردی اندک، از روایت‌های شخصی دور هستند. اشعار او از دیدگاه طرز بیان و مفاهیم، عمدتا به‌صورت «سئوال و جواب» و «مناظره» است. بیش از 70 نمونه مناظره در اشعار پروین دیده می‌شود که این مناظرات، نه‌تنها میان انسان و حیوان، بلکه گاهی میان دو شیء (مانند نخ و سوزن) رخ داده است.[۷]
شخصیت و اندیشه پروین
پروین همزمان با تحصیلات متوسطه به زبان انگلیسی تسلط یافت و با اندیشه‌های غربی نیز آشنا شد. وی در تمام دوران تحصیل، از جمله دانش‌آموزان ممتاز بود و پس از پایان تحصیل، حدود 2 سال، به تدریس ادبیات زبان انگلیسی و فارسی پرداخت. او در جشن فارغ‌التحصیلی‌اش، خطابه‌ای با عنوان «زن و تاریخ» قرائت كرد كه مقایسه‌ای میان وضعیت ناهمگون زنان در غرب (اروپا) و شرق بود. در بخشی از این خطابه، پروین بیان می‌کند:
«داروی بیماری مزمن شرق، منحصر به تعلیم و تربیت است. که شامل زن و مرد باشد و تمام طبقات را از خوان گسترده‌ی معرفت مستفیض نماید. ایران، وطن عزیز ما که مفاخر و مآثر عظیمه‌ی آن زینت‌افزای تاریخ جهان است. ایران که تمدن قدیمش، اروپای امروز را رهین منت و مدیون نعمت خویش دارد. ایران با عظمت و قوتی که قرن‌ها بر اقطار و ابحار عالم حکم‌روا بود، از مصائب و شداید شرق سهم وافر برده، اکنون دنبال گمگشته‌ی خود می‌دود... ایرانی باید ضعف و ملالت را از خود دور کرده، تند و چالاک این پرتگاه‌ها را عبور نماید. امیدواریم به‌همت دانشمندان و متفکرین، روح فضیلت در ملت ایجاد شود و با تربیت نسوان اصلاحات مهمه‌ی اجتماعی در ایران فراهم گردد.»[۸]
پروین از لحاظ شخصیت، انزواگرا بود؛ آن‌گونه که حتی بعد از شهرت، در سمت کتابداری دانشسرای عالی نیز دوام نیاورد و در سال 1316ش از کار خود استعفا داد. هرچند در این سال، بیماری‌ِ پدرش نیز شدت پیدا کرد و پروین ترجیح داد که در خانه به پرستاری از پدر بپردازد. مرگ پدر، تأثیری عمیق بر پروین نهاد تا جایی كه او را به سرودن تنها شعر شخصی خود با این مطلع واداشت:[۹]
| پدر آن تیشه كه بر خاك تو زد دست اجل | تیشه‌ای بود كه شد باعث ویرانی من |
از سوی دیگر، پروین روحیه‌ای کاملا ظلم‌ستیز داشت، تا آن‌جا که در سال 1315ش، وقتی برای دریافت مدال درجه سه لیاقت از سوی دولت شاهنشاهی دعوت شد، آن را نپذیرفت. وی همچنین پیشنهاد رضاشاه برای تدریس ملکه و ولیعهد را نیز رد کرد، زیرا به ایستادگی در برابر ظلم پای‌بند بود و چنین باوری به وی اجازه حضور در چنین مکان‌هایی را نمی‌داد. پروین، شعر «صاعقه ما ستم اغنیاست» را در همان زمان سرود.[۱۰] وی در این شعر، ظلم را نماد وقاحت و بی‌شرمی شخص ظالم معرفی کرده است. پروین اشعار دیگری را نیز در مذمت ظلم سروده است. مانند: «ای رنجبر»، «تیره بخت» و «اشک یتیم».
شخصیت‌های اثرگذار
یوسف اعتصامی (پدر پروین) كه پرورش‌یافته‌ی انقلاب مشروطیت بود، به عنوان چهرهای سیاسی، مترجم و روزنامه‌نگاری متجدد[۱۱] از مهم‌ترین واسطه‌های آشنایی دخترش با ادبیات كلاسیك به‌‌شمار می‌رفت.[۱۲] محافل ادبیِ پدر پروین با دوستان ادیب و اندیشمند هم‌دوره‌اش مانند بهار، دهخدا، تقوی و افسر[۱۳] كه بی‌تردید از محتوایی عمیق و كم‌نظیر برخوردار بود، منجر به انس پروین با بسیاری از مسائل و موضوعات ادبی شد. آشنایی پروین با اندیشه‌های غربی، از جمله مسائل زنان[۱۴] نیز تحت تأثیر دوران تحصیل وی در تهران بود.[۱۵] همچنین تحولات سیاسی و اجتماعی جامعه ایران از جمله عوامل اثرگذار بر شخصیت و اندیشه پروین بود.
تحولات سیاسی ـ اجتماعی
تحولات سیاسی ـ اجتماعی در دوران زندگی پروین نیز از اهمیتی بسزا برخوردار است. در این دوره (۱۲۸۵-۱۳۲۰ش) كه از پر اُفت و خیزترین مقاطع تاریخ سیاسی ایران به‌‌شمار می‌رود، حوادث مهمی روی داد؛ تحولاتی همچون: امضای فرمان مشروطیت، استبداد صغیر، گشایش نخستین پارلمان ایران، جنگ جهانی اول، مهاجرت اندیشمندان و سیاسیون ایرانی به عثمانی، كودتای رضاخان، خاموشی، انزوا و ترور روشنفكران (مانند محمدتقی بهار|بهار، عارف و عشقی)، فروپاشی‌ِ حكومت قاجار و رسمیت یافتن حكومت پهلوی، و سرانجام، استبداد ۲۰ ساله رضاشاه. این حوادث، چشم پروین را بر روی بسیاری از مسائل سیاسی و اجتماعی گشود و حساسیت او را نسبت به آن‌ها برانگیخت.
سبك شعر پروین
دیوان اشعار پروین، شامل 606 شعر در قالب‌های مثنوی، قطعه و قصیده است که بیش‌تر، به‌دلیل داشتن «سبک شعری مناظره» در میان مردم به‌شهرت رسیده است. سبک و سیاق پروین همچون انوری بود و همین، شگفتی بسیاری از استادان از جمله تقوی را بر می‌انگیخت.[۱۶]
پس از سرکوب نهضت مشروطه، دو جریان شعر فارسی در ایران رواج یافت: جریان نیمایی و جریان تلفیقی. شعر پروین به جریان تلفیقی تعلق دارد. خصیصه كلی جریان تلفیقی آن است كه در آن، قالب‌های سنتی با افكار و اندیشه‌های تازه تلفیق شد و مسائل سیاسی- اجتماعیِ انسان امروز مورد توجه قرار گرفت. جریان تلفیقی درواقع صورت امروزی‌تر و متعالی‌تر سبك «بازگشت ادبی» است.[۱۷] محمدتقی بهار معتقد است که پروین سبكی مستقل داشته است، سبکی که برآیندِ دو شیوه لفظی و معنوی شاعران خراسان (خاصه ناصرخسرو) و شیوه شاعران عراق و فارس (خاصه سعدی) است.[۱۸] در نظمِ اشعارش از ديوان‌هاي قديمي، آثار اروپايي، تخيل، تفكر و عواطف خويش بهره برده است. استفاده از تمثيل، مناظره، پندهاي اخلاقي و عواطف انساني، تجلي غم، درد و فقر، بركناري از هزل، هوس و مدح از ويژگي‌هاي شعر پروين است. اگرچه او را از قصيده‌سرايان بزرگ معاصر ايران مي‌توان شمرد، اما قطعه‌هايش به‌دلیل محتوا و تعداد، ارزش و اهميت بيش‌تري دارند.[۱۹] بسیاری معتقدند پروين با استفاده از اسطوره‌ها، ضرب‌المثل‌ها و تمثيل‌هاي قومي، خون و جان تازه‌اي به كلام و انديشه شاعران مكتب خراساني داده است.[۲۰]
درگذشت پروین
پروین در نیمه شب ۱۶ فروردین ۱۳۲۰ش بر اثر ابتلا به بیماری حصبه در تهران درگذشت. پیكر او را به قم منتقل كردند و در كنار پدرش، در جوار حرم فاطمه معصومه، به خاك سپردند. بر روی سنگ قبر این بانوی شاعر نیز، شعری را که خود برای سنگ مزارش سروده بود، حک کردند.[۲۱]
| اینکه خاک سیهش بالین است | اختر چرخ ادب، پروین است |
بدین‌ترتیب، كارنامه زندگی بلندآوازه‌ترین شاعر زن ایرانی بسته شد. شاعری كه محمد قزوینی او را ستود، و دهخدا وی را هم‌‌رتبه استادان قدیم نظم برشمرد و بهار نیز او را از نوادر و شایسته هزاران تمجید دانست.[۲۲]
25 فروردین، همزمان با زادروز این بانوی شاعر را بهعنوان «روز بزرگداشت پروین اعتصامی» نام‌گذاری کرده‌اند.
پانویس
- ↑ بهار، دیباچه چاپ اول دیوان پروین اعتصامی، ص۱۲ـ۱۳.
- ↑ داوران، «شعر غیرشخصی پروین اعتصامی»، 1368ش، ص288.
- ↑ اعتصامی، تاریخچه زندگانی پروین، 1355ش، ص7.
- ↑ عبداله‌زاده برزو، «بررسی تطبیقی مناظره دو قطره خون شعر پروین با مناظره رمان سه قطره خون تریللو»، 1392ش، ص164-176.
- ↑ بهمن، پروین اعتصامی (چهره‌های درخشان)، 1391ش، ص13.
- ↑ نفیسی، «پروین اعتصامی»، 1332ش، ص98-104.
- ↑ زرین‌کوب، «مجموعه نقد ادبی»، 1370ش، ص370 و 271.
- ↑ بهمن، مهناز، پروین اعتصامی (چهره‌های درخشان)، تهران، انتشارات مدرسه، ص18ـ19.
- ↑ اعتصامی، دیوان اشعار، این قطعه را در تعزیت پدر بزرگوار خود سروده‌ام، بیت1.
- ↑ بهمن، پروین اعتصامی (چهره‌های درخشان)، 1391ش، ص22ـ23.
- ↑ ميرانصاري، «اسنادي از مشاهير ادب معاصر ايران»، ج1، ص 185-188.
- ↑ زرین‌كوب، «با کاروان حله»، ص365.
- ↑ داوران، «شعر غیرشخصی پروین اعتصامی»، 1368ش، ص288.
- ↑ اعتصامی، «زن و تاریخ»، مجموعه مقالات و قطعات اشعار، ص۲۳-۲6.
- ↑ ميرانصاري، «اسنادي از مشاهير ادب معاصر ايران»، ج1، ص136.
- ↑ بهار، «سنخ فكر دلالان استعمار»، 1332ش، ص78.
- ↑ آرین‌پور، «از نیما تا روزگار ما»، 1374ش، ص541.
- ↑ بهار، دیباچه چاپ اول دیوان پروین اعتصامی، ص7ـ8.
- ↑ خالقي‌راد، قطعه و قطعه‌سرایی، 1375ش، ص400ـ401.
- ↑ موحد، زن، پروين، حقيقت يا مجاز، 1374ش، ص60.
- ↑ اعتصامی، دیوان اشعار، این قطعه را برای سنگ مزار خودم سروده‌ام، بیت1.
- ↑ بهار، دیباچه چاپ اول دیوان پروین اعتصامی، ص۱۳.
منابع
- آرین‌پور، یحیی، از نیما تا روزگار ما، تهران، زوار، ۱۳۷۴ش.
- اعتصامی، ابوالفتح، تاریخچه زندگانی پروین اعتصامی، مجموعه مقالات و قطعات اشعار، تهران، بی‌نا، ۱۳۵۵ش.
- اعتصامی، پروین، «ای مرغك»، بهتحقیق یوسف اعتصامی، تهران، بهار، ۱۳۲۱ش.
- اعتصامی، پروین، دیوان اشعار، مثنویات، تمثیلات و مقطعات، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 24 مهر 1400ش.
- بهار، محمدتقی، دیباچه چاپ اول دیوان پروین اعتصامی، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
- بهار، محمدتقی، «سنخ فكر دلالان استعمار»، تهران، روزنامه بهار (در پاسخ به بیانیه‌ی کشاورزان) ، شماره85، آبان 1332ش.
- بهمن، مهناز، پروین اعتصامی (چهرهای درخشان)، تهران، انتشارات مدرسه، 1391ش.
- خالقي‌راد، حسين، قطعه و قطعه‌سرايي، بهتحقیق حسين الهي قمشه‌اي، تهران، شركت انتشارات علمي و فرهنگي، 1375ش.
- داوران، فرشته، «شعر غیرشخصی پروین اعتصامی»، ایران‌شناسی، شماره 2، 1368ش.
- زرین‌كوب، عبدالحسین، با كاروان حله، تهران، علمی، ۱۳۷۴ش.
- زرین‌کوب، عبدالحسین، «مجموعه نقد ادبی»، با کاروان حله، تهران، انتشارات علمی، 1370ش.
- عبداله‌زاده برزو، راحله، «بررسی تطبیقی مناظره دو قطره خون شعر پروین با مناظره رمان سه قطره خون تریللو»، فصلنامه مطالعات ادبیات تطبیقی، مقاله 8، دوره 6، شماره 24، زمستان 1392ش.
- موحد، عبدالحسين، زن، پروين، حقيقت يا مجاز، تهران، محيا، 1374ش.
- ميرانصاري، علي، اسنادي از مشاهير ادب معاصر ايران، تهران، سازمان اسناد ملي ايران، ج1، 1376ش.
- نفیسی، سعید، «پروین اعتصامی»، مجله پیام نو، سال اول، شهریور 1332ش. ص98-104.