حقوق مالی زن در زندگی مشترک

حقوق مالی زن در زندگی مشترک؛ مصادیق برخورداری و بهره‌مندی مالی زن از زندگی با شوهر.

بر اساس فقه اسلامی، حقوق مالی زن در خانواده، به مواردی مانند مهریه، نفقه، اجرة‌المثل، نحله، حق تنصیف مال، دریافت مستمری شوهر و ارث گفته می‌شود که در پی عقد ازدواج به او تعلق می‌گیرد. هزینه درمان، آرایش و زیبایی، از مصادیق نفقه، به‌شمار می‌رود.

مفهوم‌شناسی

حقوق مالی زن در فقه اسلامی، امتیازات مالی حین زوجیت است که زن به موجب اصول و قواعد حقوقی از آن، برخوردار می‌شود. این امتیازات با انعقاد عقد ازدواج ایجاد شده و مواردی مانند مهریه، نفقه، اجرت‌المثل، نحله و ارث را شامل می‌شود.

مهریه

مهریه مالی است که به موجب عقد نکاح به ملکیت زن درآمده و او هر زمان می‌تواند آن را از شوهر مطالبه می‌کند. به‌موجب قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران، هر چیزی که مالیت داشته باشد می‌تواند به‌عنوان مهر قرار بگیرد. مهریۀ زن اگر وجه رایج ملی باشد متناسب با تغییر شاخص قیمت سالانۀ زمان تأدیه نسبت به‌سال اجراى عقد که توسط بانک مرکزى جمهورى اسلامى ایران مشخص مى‌شود محاسبه و قابل پرداخت است. بر اساس قانون حمایت از خانواده، مهریۀ زن تا 110 سکۀ بهار آزادی و یا معادل آن قابل وصول شناخته شده و مشمول قانون اجرای محکومیت‌های مالی دانسته شده است. مهریۀ بیشتر از آن، تنها با رضایت شوهر قابل دریافت است.

مهریه در سبک زندگی ایرانی ـ اسلامی، ابزار تحکیم بنیان خانواده دانسته می‌شود. جبران کاستی سهم زن از ارث، کنترل مرد در بهره‌گیری از حق طلاق و تأمین مالی زن در صورت جدایی، از کارکردهای مهریه شمرده شده است.

حق نحله

نِحله، مالی است که قاضی می‌تواند شوهر را هنگام طلاق همسر، علاوه بر نفقه و مهریه به پرداخت آن الزام کند. مطالبۀ نحله در صورتی ممکن است که درخواست طلاق از سوی مرد باشد و تعیین مقدار نحله بستگی به‌توانایی مالی زوج دارد. نحله به‌عنوان نمودی از اهمیت و اولویت معاشرت نیک زوجین، به‌عنوان تأدیب مردی است که ارزش‌های مشترک زندگی را نادیده گرفته و به فروپاشی آن می‌پردازد.

اجرت‌المثل

اجرت‌المثل به حق‌الزحمۀ خدماتی گفته می‌شود که زن طی دوران زوجیت در منزل شوهر انجام داده و شرعاً به‌عهدۀ او نبوده است. شست‌وشو، نظافت، تهیۀ غذا، شیر دادن به بچه از مصادیق اجرت‌المثل شمرده شده است. زن در صورتی مستحق دریافت این حق مالی است که این امور را به‌صورت رایگان انجام نداده و در عقدنامه نیز شرطی در این خصوص ذکر نشده باشد. میزان اجرت‌المثل با توجه به سال‌های زندگی مشترک زن و شوهر، شرایط زندگی و اموری که انجام داده است، توسط کارشناس تعیین می‌شود.

حق تنصیف اموال

اگر شوهر، شرط تنصیف اموال را ضمن عقد نکاح قبول کرده باشد، این حق برای زن ایجاد می‌شود که هرگاه مرد به میل و ارادۀ خود نسبت به طلاق همسر اقدام کند و دارای اموالی باشد که پس از عقد ازدواج به‌دست آمده باشد، نیمی از آن اموال به زن تعلق می‌گیرد. تنصیف مال در ایام زندگی مشترک موضوعیت حقوقی نداشته و تنها پس از درخواست طلاق به‌تقاضای مرد، محقق می‌شود.

دریافت مستمری شوهر

دریافت مستمری شوهر، از حقوق مالی است که می‌تواند از آن بهره‌مند شود. استفادۀ زن از مستمری شوهر مانند حق ارث وابسته به فوت شوهر است.

ارث

زوجه همانند سایر وابستگان متوفی، از ارث او بهره می‌برد. در سبک زندگی دینی اگر زوجه فرزند نداشته باشد یکچهارم از میراث متوفی و در صورت داشتن فرزند یک‌هشتم از دارایی او به وی ارث می‌رسد.

نفقه

نفقه از حقوق مالی مهم زوجه و ناظر به تمام نیازهای متعارف و متناسب با وضعیت زن از قبیل مسکن، لباس، غذا، اثاث منزل، هزینه‌های درمانی و بهداشتی و خادم درصورت عادت یا احتیاج است. امروزه هزینه‌های آرایش و زیبایی نیز به‌عنوان بخشی از نیازمندی‌های زن، ذیل نفقه جای گرفته است که البته تردیدهایی را دربارۀ تعریف آن ذیل مصادیق نفقه به‌دنبال داشته است. الف) آرایش آرایش و آراستگی اگرچه از بنیادهای اعتماد اجتماعی بوده و نشاط، شادابی، امنیت روانی، پرهیز از تنفرآفرینی در جامعه، احترام به‌دیگران و حفظ حیا و عفاف را به دنبال دارد، اما امروزه مصرف‌گرایی در آن غلبه یافته و ابزارها و شیوه‌های آرایش، هزینه‌های زیادی را بر خانواده‌ها تحمیل می‌کند. بر اساس گزارش‌های موجود، هزینه‌های سالانۀ آرایش در جامعۀ ایران بیش از دو میلیارد دلار است. هزینۀ آرایش زنان ایرانی سه برابر زنان اروپایی برآورد می‌شود. بر این اساس، از منظر فقه اسلامی، تهیۀ لوازم آرایش در حد متعارف، جزء نفقۀ زن است و از منظر قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران نیز هزینۀ آرایش از مصادیق امور بهداشتی و جزء نفقۀ زن به‌حساب آمده که شوهر ملزم به پرداخت آن است؛ اما آرایش اگر از میزان معمول یا بهداشتی فراتر رود و هزینه‌های غیرمتعارفی را بر خانواده تحمیل کند، شوهر ملزم به پرداخت آن نیست. ب) عمل زیبایی امروزه در ایران انواع جراحی زیبایی اعم از جراحی صورت، سینه، شکم و باسن، انجام می‌شود. در این زمینه، هرگاه عمل جراحی زیبایی زن با اهداف درمانی یا ترمیمیِ ضروری مانند درمان سوختگی و آسیب‌های ناشی از ضرب و جرح صورت بگیرد، هزینۀ آن جزء نفقه و نیازهای مصرّح در قانون، به‌حساب آمده و شوهر مکلف به پرداخت آن است؛ اما عمل زیبایی غیرضروری و نامتعارف، جزء نفقه زن نبوده و شوهر مکلف به پرداخت هزینۀ آن نیست. ج) هدیه هدیه‌دادن و هدیه‌گرفتن از رسم‌های کهن و مورد علاقۀ ایرانیان بوده و از ابزارهای همدلی، مهروزری و ابراز علاقه به هم‌نوع دانسته می‌شود. هدیه‌دادن در مناسبت‌هایی مانند نوروز، شب یلدا، عید قربان، عید فطر، تولد، عروسی، سالگرد ازدواج، خرید خانه، فارغ‌التحصیلی، روز مادر، روز پدر، روز دختر، سوغاتی و مناسبت‌های شغلی، صورت می‌گیرد. در نظام حقوقی ایران، تأمین هزینۀ هدیه‌هایی که از سوی زن به مناسبت‌های مختلف تهیه می‌شود از مصادیق نفقه نبوده و بر عهدۀ شوهر نیست.

منابع

• «آیین مهر و هدیه در فرهنگ ایرانی»، وب‌سایت حس ‌هفتم، تاریخ بازدید:30 مرداد 1402ش.
• «آيا خريد لوازم آرايش جزء نفقه است»، وب‌سایت هدانا، تاریخ درج مطلب: 20 آبان 1394ش.
• احمدیه، مریم، «حق اجرت‌المثل و نحله در یک بررسی حقوقی»، مطالعات راهبردی زنان، شماره 25، 1383ش.
• پشت‌دار، علی‌محمد و دهقان‌ شیری، معصومه، «هدیهدادن و رسوم آن نزد ایرانیان با تکیه بر شاهنامه و تاریخ بیهقی»، فصلنامۀ متن پژوهش ادبی، دورۀ 24، شمارۀ 58، مهر 1399ش.
• «حقوق مالی زن (زوجه) چیست و حق و حقوق زسن در ازدواج چگونه است»، وب‌سایت دادیاب، تاریخ درج مطلب: 4 بهمن 1399ش.
• «در چه مناسبت‌هایی باید هدیه بدهیم؟»، وب‌سایت اول کادو، تاریخ درج مطلب: 13 آبان 1398ش.
• زایر نوری، شکوفه و بحری طیبی، علی «بررسی حقوق مالی زوجه در حین زوجیت»، فصلنامۀ علمی پژوهشی زن و فرهنگ، سال 7، شمارۀ 2، 1395ش.
• «زن در زندگی مشترک چه حقوقی دارد؟»، وب‌سایت مشرق، تاریخ درج مطلب: 2 مرداد 1401ش.
• صالحی، حمیدرضا و باقری مطلق، نرگس، «مطالعۀ فقهی ـ‌ حقوقی‌ اذن ‌زوج ‌در‌اعمال ‌جراحی‌ زیبایی»، دوفصلنامۀ علمي ـ ترويجي فقه و حقوق خانواده، سال 22، شمارۀ 1، پاييز و زمستان 1396ش.
• طباطبایی، محمدحسین، ترجمۀ تفسیر المیزان، دفتر انتشارات اسلامی، قم، جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم، چاپ پنجم، 1374ش.
• علی‌خانی، اسماعیل، «بدن در سبک زندگی دینی و سکولار»، معرفت فرهنگی اجتماعی، سال 13، شمارۀ پیاپی 50، بهار 1401ش.
• عمید، حسن، فرهنگ فارسی عمید، وبسایت واژه‌یاب.
• قانون حمایت خانوادۀ جمهوری اسلامی ایران، مصوب 1391ش.
• قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران، مصوب 1307ش.
• «محاسبۀ میزان نفقه زن به چه صورت می‌باشد؟»، موسسۀ حقوقی و داوری امین عدالت کبریا، تاریخ درج مطلب: 7 فروردین 1402ش.
• «مقایسۀ هزینۀ آرایش و زیبایی در ایران و جهان»، خبرگزای دانشجویان ایران (ایسنا)، تاریخ درج مطلب: 8 آبان 1399ش.
• «نفقه»، ویکی فقه، تاریخ بازدید: 1 شهریور 1402ش.
• یوسف‌زاده، حسن، «پایش جامعه‌شناختی مهریه»، وبسایت پرتال جامع علوم انسانی، تاریخ بازدید: 8 شهریور 1402ش.