نفقه
نفقه، مالی که صرف هزینه‌های ضروری زن، فرزند و خویشان می‌شود.
مفهوم‌شناسی
نفقه به‌معنای کم کردن مال است.[۱] این واژه به‌معنای هزینه و خرج روزمره نیز بیان می‌شود. زمانی که از نفقه دادن صحبت می‌کنیم مراد عهده‌دار شدن معاش دیگری و پرداخت هزینه‌های او است.[۲] نفقه به‌معنی هزینه زن و فرزند هم آمده است.[۳]
نفقه در اسلام
خداوند در قرآن مجید نفقه زن و فرزندان را بر عهدۀ شوهر قرار داده و بر او واجب کرده است تا به اندازۀ توان در تأمین زندگی آنان بکوشد.[۴] طبق روایات پیشوایان مذهب شیعه، علاوه بر زن و فرزند نفقه به والدین هم تعلق می‌گیرد.[۵] همچنین نفقه شامل فرزندان و نوه‌ها (نتیجه‌ها و هرچه پایین‌تر روند)، پدربزرگ و مادربزرگ به بالا هم می‌شود، خواه اینان بزرگ یا کوچک و مسلمان یا کافر باشند.[۶]
مصادیق نفقه
با خواندن صیغۀ نکاح، تمام حقوق و تکالیف بین زن و شوهر برقرار خواهد شد و هر دو مکلف به انجام آن هستند.[۷] از جمله این حقوق نفقه است که شامل همۀ نیازهای متعارف و متناسب با وضعیت زن از قبیل مسکن، البسه، غذا، اثاث منزل و هزینه‌های درمانی و بهداشتی و خادم در صورت عادت یا احتیاج به‌واسطۀ نقصان یا مرض.[۸]
شروط پرداخت نفقه
اگر زن دارای ثروت کلانی هم باشد، هیچ الزامی ندارد که از اموال شخصی خویش مایحتاج خود یا خانواده‌اش را تأمین کند و این امر بر عهدۀ مرد است؛[۹] اما شروطی برای وجوب پرداخت نفقه زن نیز بیان شده است:
- همسر دائمی باشد.
- زن تمکین کند، اگر زن ناشزه باشد یا طلاق بگیرد نفقه از او ساقط می‌شود.
- زن بدون اجازۀ شوهر بیرون از منزل یا به سفر مستحب یا مباح نرود.[۱۰]
نفقۀ خویشاوندان در موارد زیر واجب می‌شود:
- بالفعل فقیر باشد؛ یعنی در حال حاضر قادر به تأمین معاش خود نباشد.[۱۱]
- نفقۀ فرزندان دختر در صورت نداشتن شغل یا شوهر؛
- فرزندان پسر تا سن بیست سالگی و بعد از این سن، منوط بر معلولیت و یا اشتغال به تحصیل ایشان است.[۱۲]
- نفقه زن باید ابتدا پرداخت شده باشد[۱۳] و مرد پس از محاسبۀ آن و مخارج خودش، اگر توانش را داشت باید نفقۀ سایرین که بر عهدۀ اوست بپردازد و در غیر این صورت تکلیفی ندارد.[۱۴]
میزان نفقه
دربارۀ میزان نفقه دو نظریه مطرح است؛ ملاک مشهور نزد فقها وضعیت و شأن زن است.[۱۵] اما شیخ طوسی معتقد است که ملاک وضعیت مرد است، اگر مرد قادر باشد، باید برای زن نفقه را توسعه دهد و اگر توانایی مالی نداشته باشد، به اندازۀ وسع به تأمین نیاز زن موظف است.[۱۶]
عدم پرداخت نفقه در قانون مدنی ایران
هرکس با داشتن استطاعت مالی، نفقه زن خود را در صورت تمکین او ندهد یا از تأدیه نفقه سایر اشخاص واجب النفقه امتناع کند، به حبس تعزیری درجه شش محکوم می‌شود. تعقیب کیفری منوط به شکایت شاکی خصوصی است و در صورت گذشت وی از شکایت، در هر زمان تعقیب جزائی یا اجرای مجازات موقوف می‌شود.[۱۷]
نفقه در کامن‌لا
بنا بر قانون خانواده 1938م حقوق کامن‌لا (Common law)[۱۸] اگر یکی از زوجین فوت کند، زوج دیگر مستحق نفقه خواهد بود که البته محدود به دوران مخصوصی به نام دوران عده نیست. در کمیت و کیفیت نفقه در حقوق کامن‌لا، به‌ویژه در آمریکا، عواملی از قبیل سن زوجين، طول مدت ازدواج و مهارت‌های شغلی زوجین مؤثر است. در کامن‌لا حتی زن موظف به پرداخت نفقه است. در این مجموعۀ حقوقی زن و شوهر از حق يكسانی در زمینه دریافت نفقه برخوردارند؛ اما اغلب خانم‌ها نفقه را پس از انحلال نکاح دریافت می‌کنند. در برخی موارد دادگاه خانوادۀ شوهر را 5 تا ۱۱ سال پس از انحلال نکاح، ملزم به پرداخت نفقه به همسر نیازمند کرده است؛ با تكيه بر این استدلال که زن با خانه‌داری و مراقبت از فرزندان شانس کمتری برای برخورداری از تحصیلات عالی و مقام اجتماعی نسبت به مرد در طول دوران ازدواج داشته است.[۱۹]
پانویس
- ↑ ابن‌منظور، لسان العرب، 1414ق، ج10، ص358.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه دهخدا، ذیل واژۀ نفقه.
- ↑ معین، فرهنگ فارسی، 1382ش، ذیل واژۀ نفقه.
- ↑ سورۀ بقره، آیۀ 233 ؛ سورۀ طلاق، آیۀ 6 ؛ سورۀ نساء، آیۀ 34.
- ↑ ابن‌بابویه، الخصال، 1362ش، ج1، ص248.
- ↑ خمینی، تحریر الوسیله، 1394ش، ج2،ص319.
- ↑ قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران، ماده 1102.
- ↑ قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران، ماده 1107.
- ↑ محقق داماد، تحلیل فقهی حقوق خانواده، 1365ش، ص۲۸۳.
- ↑ خمینی، تحریر الوسیله، 1394ش، ج2، ص314.
- ↑ خمینی، تحریر الوسیله، 1394ش، ج2، ص320.
- ↑ قانون حمایت از خانواده، ماده 48، بند 3.
- ↑ قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران، ماده 1203.
- ↑ خمینی، تحریر الوسیله، 1394ش، ج2، ص320.
- ↑ خمینی ، تحریر الوسیله، 1394ش، ج2، ص315.
- ↑ طوسی، الخلاف، 1407ق، ج5، ص112.
- ↑ قانون حمایت خانواده، 1391ش، ماده53.
- ↑ نظام‌‌های حقوقی کامن‌لا از انگلستان قرون وسطی سرچشمه گرفته است و امروزه به طور گسترده مورد استفاده قرار می گیرد و در کشورها یا مناطقی که میراث قانونی خود را به انگلستان به‌عنوان مستعمرات سابق امپراتوری بریتانیا می‌رسانند، شامل می‌شود. امروزه کشورهای ایالات متحده آمریکا، مالزی، سنگاپور، بنگلادش، پاکستان، سری‌لانکا، هند، کامرون، کانادا، ایرلند، نیوزلند، آفریقای جنوبی، زیمبابوه، هنگ کنگ و استرالیا از این نظام حقوقی استفاده می‌کنند.
- ↑ گواهی و هژبری، «بررسی تطبیقی نفقه در حقوق ایران، انگلیس و آمریکا»، 1393ش، ص39-40.
منابع
- قرآن کریم
- ابن‌بابويه، محمد بن على، الخصال، به‌تصحیح على‌اكبر غفاری، قم، جامعه مدرسين، 1362ش.
- ابن‌منظور، محمد بن مكرم، لسان العرب، به‌تحقیق جمال‌الدین میردامادی، بیروت، دار الفكر للطباعة و النشر و التوزيع- دار صادر، 1414ق.
- خمینی، سید روح‌الله، تحریر الوسیله، تهران، موسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى(ره)، 1394ش.
- دهخدا، علی‌اکبر؛ لغت‌نامه دهخدا، پایگاه واژه‌یاب.
- طوسی، محمد بن حسن، الخلاف، قم، موسسه النشر الاسلامی، 1407ق.
- قانون حمایت از خانواده
- قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران
- گواهی، زهرا، نسرین هژبری، «بررسی تطبیقی نفقه در حقوق ایران، انگلیس و آمریکا»، فقه و حقوق خانواده (ندای صادق)، شماره 61، پاییز و زمستان 1393ش.
- محقق داماد، مصطفی، تحلیل فقهی حقوق خانواده، تهران، نشر علوم اسلامی، 1365ش.
- معین، محمد، فرهنگ فارسی، تهران، زرین، ۱۳۸۲ش.