مهریه

مهریه، مالی که زن با عقد نکاح، مالک آن می‌شود و مرد ملزم به پرداخت آن است.

مفهوم‌شناسی

مَهریه به‌معنای مَهر و کابین است. به مقدار مال یا وجهی که هنگام ازدواج یا پس از آن، شوهر در عوض تمتع، به زن می‌دهد مهریه گویند. به تعبیری دقیق‌تر مهریه یا صداق مالی است که زن با ازدواج مالک آن می‌گردد و مرد به دادن آن ملزم می‌شود.

ماهیت مهریه

مهریه به تعبیر قرآن کریم هدیه است. در شرع، اسم براى چيزى است كه در مقابل آميزش با زن‏ به‌وسيلۀ ازدواج يا وطى يا مرگ و يا از بين بردن بكارت به‌صورت اجبارى واجب مى‏‌شود. در شریعت اسلام مهریه می‌تواند پول، یا عین یک شیء (قطعه‌ای زمین، تخته‌ای فرش یا مقداری طلا) یا منفعت (مانند آموختن بخشی از قرآن) باشد. تعیین مقدار مهریه به‌عهدۀ طرفین عقد است و پس از تعیین آن، مرد مکلف به پرداخت آن است و حق پس گرفتن آن را ندارد حتی اگر مهریه سنگین باشد.

مقدار مهریه

اگرچه در روایات اسلامی به مهریه‌های سبک و مَهر السنة سفارش شده اما مقدار مشخص و ثابتی در آن تکلیف نشده است. به‌طور مثال مهریۀ هیچ یک از زنان پیامبر خدا از پانصد درهم تجاوز نکرد. در روایتی آمده که مهریۀ پیامبر دو «اوقیه» و یک «نشاء» بود که یک اوقیه معادل چهل درهم است و نشاء معادل نصف اوقیه است یعنی بیست درهم. همچنین کابین بانوان مسلمان در عصر پیامبر دوازده اوقیه و نیم طلا بود و بهای آن با نقرۀ خالص پانصد درهم می‌شد. بر اساس روایتی دیگر، پیامبر به شخصی که قصد ازدواج داشت و توانایی پراخت مهریه نداشت، توصیه کرد که حتی با تعیین یک انگشتری از آهن به‌عنوان مهریه، ازدواج کند.

انواع مهریه

مهریه از دو جهت قابل دسته‌بندی است:

بر اساس تعیین مهر

مهر المثل: این مهریه به‌موجب قرارداد تعیین نمی‌شود بلکه بنا بر عرف و عادت و با توجه به وضع زن مانند پایگاه اجتماعی، موقعیت مالی، موقعیت خانوادگی، سن و زیبایی و متناسب با شأن زن مشخص می‌گردد.

مهر المسمّی: اگر مهر، ضمن عقد نکاح یا بعداً به تراضی معین شود مهر المسمی گفته می‌شود.

مهر المتعه: هرگاه مهر در عقد ذکر نشده باشد و شوهر قبل از نزدیکی و تعیین مهر، زن را طلاق دهد، آن زن مستحق مهر المتعه است.

براساس شرط استطاعت

عند المطالبه: «عند المطالبه» به‌معنی هنگام مطالبه است. مهریه‌ای که هر زمان زن آن را مطالبه کند، مرد باید آن را بپردازد و در صورتی که مرد آن را نپردازد، زن می‌تواند از مراجع قانونی برای مطالبه آن اقدام کند.

عند الاستطاعه: «عند الاستطاعه» به‌معنی هنگام توانایی است. توانایی در این جا به‌معنی توانایی مالی است و مراد از مهریه عند الاستطاعه، مهریه‌ای است که مرد هر زمان که توانایی مالی داشته باشد ملزم به پرداخت آن است. در مهریه عندالاستطاعه زن، باید استطاعت و توانایی مرد را اثبات کند.

فلسفه مهریه

استاد مطهری مَهر را تدبیر ماهرانه‌ای دانسته که در متن آفرینش، برای تعدیل روابط زن و مرد و پیوند آن‌ها به یکدیگر به‌کار گرفته شده است؛ زن و مرد اگرچه از زندگی زناشویی به‌طور یکسان سود می‌برند اما در صورت جدایی، زن متحمل خسارات بیش‌تری نسبت به مرد خواهد شد؛ مانند این‌که مردان پس از جدایی امکان بیش‌تری برای ازدواج مجدد دارند و این فرصت درباره زنان به‌ويژه با افزایش سن، بسیار کم‌تر است. در این شرایط، مهر وسیله‌ای برای تأمین زندگی زن در آینده است. همچنین مهر، پشتوانه‌ای برای رعایت حقوق زن در زندگی زناشویی است.

پیامدهای مهریۀ سنگین

مَهریه در اسلام جنبۀ ابزاری دارد و از اهداف ازدواج نیست. افزایش مهریه اگرچه طلاق را برای مرد مشکل می‌سازد، اما در گذر زمان و در گستره جامعه، پیامدهای آشکار و نهانی را در پی دارد که هنجارهای اجتماعی را سست می‌کند. افزایش سن ازدواج، عدم تأمین نیازهای روحی و جسمی جوانان، تغییر در شیوۀ همسرگزینی، کاهش نرخ ازدواج، ایجاد دشمنی و بدبینی، طلاق عاطفی، کم‌رنگ شدن ارزش‌های دینی، افسردگی، رواج فحشاء، حیله‌گری و بداخلاقی، عدم وفای به‌عهد و از بین رفتن سرمایه‌های اجتماعی از جمله این پیامدها است. در مواردی گزارش شده است که مهریۀ زیاد، موجب قتل زنان توسط شوهران گردیده است. مجموعۀ این پیامدها سبب شده که در فرآیند ازدواج و انگاره‌های شناختی خواستاران ازدواج و همچنین در ذهن خانوادۀ آن‌ها نسبت به ازدواج دیدگاه‌های منفی شکل بگیرد و از آن گریزان شوند. پیامبر خدا در موضعی دعا کرد که از مهریۀ زنان یکی از قبائل کاسته شود و در کنار این دعا، برای سقوط حکومت غسانیان نیز دعا کرد. برخی از انديشمندان، این هم‌نشینی را بیانگر اهمیت و خطرآفرین بودن هر دو مقوله دانسته‌اند.

منابع

• قرآن کریم
• ابن‌قتیبه دینوری، عبدالله بن مسلم، عیون الأخبار، بیروت، دار الکتاب العربی، بی‌تا.
• «انواع مهریه اعم از مهرالمثل، مهرالمتعه و مهرالمسمی»، وبلاگ حقوقی دینا، تاریخ بازدید: 30 آبان 1400ش.
• بخاری، محمد بن إسماعيل، الجامع الصحیح المختصر، به‌تحقيق مصطفى ديب البغا، بيروت، دار ابن‌كثير، 1407ق.
• بیهقی، ابوبكر، السنن، به‌تحقیق محمد عبدالقادر عطا، بيروت، دار الكتب العلمية، 1424ق.
• حر عاملى، محمد بن حسن‏، تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة، به‌تحقیق مؤسسة آل البيت عليهم السلام‏، قم، مؤسسة آل البيت عليهم السلام‏، 1409ق.
• خویباری، حامد، «تحلیلی بر ماهیت حقوقی «مهر المسمی» و آثار آن در فقه امامیه و حقوق ایران»، مطالعات فقه اسلامی و حقوق، شماره 41، 1390ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، تهران، دانشگاه تهران، 1338ش.
• صفایی، حسین و اسدالله امامی، حقوق خانواده، تهران، دانشگاه تهران، 1375ش.
• طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، تهران، دارالکتب الاسلامیه، بی‌تا.
• قادری، زهره، «مهریه از دیدگاه اسلام»، مجله شمیم یاس، شماره 6، 1382ش.
• قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران.
• قلی‌زاده، آذر و سحر غفاریان، «آسیب‌شناسی مهریه و عوامل فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی مؤثر بر آن»، جامعه‌شناسی زنان دانشگاه آزاد واحد مرودشت، شماره 1، 1390ش.
• مطهری، مرتضی، نظام حقوق زن در اسلام، قم، صدرا، بی‌تا.
• معین، محمد، فرهنگ معین، تهران، زرین، ۱۳۸۲ش.
• نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چ ششم،1400ق.
• نورى، حسين بن محمدتقى‏، مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل‏، به‌تحقیق مؤسسة آل البيت عليهم السلام‏، قم، مؤسسة آل البيت عليهم السلام‏، 1408ق‏.