جنسیت
جنسیت؛ مفهومی بیانگر تمایز در «زنانگی» و «مردانگی».
معنای لغوی جنسیت
جنسیت به‌معنای «چگونگی جنس» و «زن یا مرد بودن افراد» است.[۱]
تعریف جنسیت
«جنسیت» به ویژگیهای غیرفیزیولوژیکی و نیز جایگاه اجتماعی زنان و مردان یک جامعه اشاره دارد که در فرهنگ و هنجارهای جامعه‌شان تعریف شده است.
مفهوم جنسیت همواره در طول زمان دستخوش تغییر بوده است. به عبارت دیگر «زنانگی» و «مردانگی» از دیرباز دارای مفاهیم مختلف و حقوق و تکالیف متفاوت بوده‌اند.[۲]
انواع جنسیت
«هر نوزادی که به دنیا می‌آید یا پسر است یا دختر». این یک قاعده‌ی کلی درباره‌ی جنس و جنسیت است که ذیل عنوان مفهومی به نام «باینری جنسیت» (gender binary)[۳] تعریف شده و این عمومی‌ترین تقسیم‌بندی در باره‌ی جنسیت و جنس است. البته زمان درازی است که در کنار آن، مفهوم دیگری به نام «نان‌باینری» (Nunbinary) مطرح است که جنس‌های فرعی؛ مانند «دوجنسیتی» یا «بِیناجنسی» (Bigender) و «تراجنسیتی» (Transgender) را در بر می‌گیرد.
«تراجنسیتی»ها مشکلی در اندام‌های تناسلی ندارند، اما در عین داشتن اندام یک جنس (نر یا ماده) رفتارهای جنس مخالف را از خود بروز می‌دهند. در مقابل این گروه، «دوجنستی»ها هستند که دارای اندام‌های جنسیتی دوگانه‌اند؛ به این معنا که همزمان از آلات تناسلی نر و ماده – به‌صورت کامل یا ناقص – برخوردارند.[۴]
در گذشته جنسیتِ بیرون از نر یا ماده انحراف محسوب می‌شد، اما امروز در برخی جوامع جنسیت‌های گوناگون به‌رسمیت شناخته شده‌اند و از پرچم، حقوق و تکالیف مخصوص به خود برخوردارند.
تفاوت جنس با جنسیت
گاهی به اشتباه دو مفهوم «جنس» و «جنسیت» به یک معنا به‌کار برده می‌شود، اما از نظر زیستی و اجتماعی این دو - در عین ارتباط مفهومی با هم – تعریف و کاربرد متفاوتی دارند. مفهـوم جـنس بـر ویژگـی‌هـای طبیعـی متمایزكنند‌ی زن و مرد مانند تفاوت‌های كرومـوزومی، انـدام‌هـای جنسـیِ درونـی و بیرونـی، تفاوت‌های هورمونی و به طور كلی، تفـاوت‌هـای فیزیولوژیـك زن و مـرد دلالـت دارد. در مقابل، مفهوم جنسیت به تفاوت‌های رفتاری، روانی، اجتماعی و فرهنگی میان زن و مرد می‌پردازد كـه جامعه آن‌ها را به‌عنوان فرهنگ و هنجار تعیین و شناسایی می‌كند.[۵]
عدالت و برابری جنسیتی
«برابریِ جنسیتی» به این معنا است که زن و مرد از حقوق و وظایف اجتماعی یکسان و فرصت‌های مساوی در ایفای نقش‌های اجتماعی برخوردار باشند. دیدگاه مدعی «برابری جنسیتی» به‌دنبال حذف هر نوع نابرابری جنسیتی (Gender Inequality)، از جمله تبعیض جنسیتی، مردسالاری، زن‌سالاری و جنسیت‌گرایی است. پدیده‌ی تبعیض جنسیتی زمانی شکل می‌گیرد که مسئله‌ی «جنسیت» پیش‌فرض‌هایی را در ذهن افراد نسبت به «جنس» خاص ایجاد می‌کند و باعث می‌شود افراد جامعه نتوانند از نقاط قوت و ضعف آن «جنس» درک درستی داشته باشند.
در کنار «برابری جنسیتی» - که صندوق جمعیت سازمان ملل متحد آن را نخستین حق انسانی خوانده است - نگاه دیگری وجود دارد که به «عدالت جنسیتی» معتقد است. در این دیدگاه هر جنس باید به‌تناسب توانایی و ظرفیت‌اش از حقوق و نقش‌های اجتماعی برخوردار شود. دین اسلام شاخص‌ترین و شناخته‌شده‌ترین منبعی است که این دیدگاه را ترویج می‌کند. البته عدالت جنسیتی در اسلام با رویکردهای مختلف مطرح می‌شود و هرکدام طرفدارانی دارد. از جمله‌ی این رویکردها عبارت است از:
- عدالت به‌مثابه مساوات
- عدالت به‌مثابه استحقاق و تناسب
- عدالت به‌مثابه انصاف
- عدالت با رویکرد ترکیبی [۶]
جنبش‌های جنسیتی
کلیشه یا تصورات قالبی جنسیتی، مجموعه‌ی سازمان‌یافته‌ی باورهایی درباره‌ی زنان و مردان است [۷] که تاریخی به قدمت تاریخ پیدایش زن و مرد دارد و زن را جنس دوم و فاقد برخی حقوق اجتماعی می‌داند. این کلیشه همواره مورد انتقاد افراد و گروه‌های گوناگون در سراسر جهان بوده است، اما در قرن نوزدهم میلادی و با ظهور جنبش «فمینیسم» شکل منسجم‌تری به خود گرفته است. تاریخ جنبش فمینیست غربی به چهار موج تقسیم شده است:
- موج اول: تلاش زنان برای دستیابی به حق رأی در قرن‌های ۱۹ و 20م؛
- موج دوم: آغاز جنبش آزادی‌بخش زنان در دهه‌ی۶۰م که هدف آن ایجاد برابری اجتماعی و قانونی بین زنان و مردان بود.
- موج سوم: آغاز یک جنبش در سال 1992م که بر شناخت فردیّت و تفاوت‌های جنسیتی متمرکز بود.
- موج چهارم در سال ۲۰۱۲م آغاز شده و در پی مبارزه با آزار جنسی، خشونت علیه زنان و فرهنگ تجاوز بر آمده است. این موج در فضای مجازی با هشتگ «من هم» (Me Too) شناخته شده است.
پانویس
- ↑ معین، فرهنگ فارسی، ذیل واژه‌ی «جنسیت».
- ↑ «تعریف مفهومی جنسیت»، در وب‌سایت بانک دانش.
- ↑ «باینری جنسیت» در دانشنامه‌ی عمومی آبادیس.
- ↑ «دوجنسیتی»، در دانشنامه عمومی آبادیس.
- ↑ بستانی(نجفی)، «كوششی در جهت ارائه‌ی چارچوبی اسلامی برای جامعه شناسی جنسی»، ص72، پاییز و زمستان 1391ش؛ گیدنز و کانی، جامعه‌شناسی، ۱۳۹۹ش، ص156.
- ↑ شجریان، «بررسی رویکردهای رایج در مفهوم عدالت جنسیتی، مجله مطالعات اسلامی زنان و خانواده»، ص6، بهار و تابستان 1399.
- ↑ جزنی، نگرشی بر تحلیل جنسیتی، 1380ش، ص35.
منابع
- «باینری جنسیت»، در دانشنامه‌ی عمومی آبادیس، تاریخ بازدید: 5 آذر 1400ش.
- بستانی (نجفی)، حسین، «كوششی در جهت ارائه‌ی چارچوبی اسلامی برای جامعه‌شناسی جنسی»، مجله اسلام و علوم اجتماعی، سال 4، شماره 8، پاییز و زمستان 1391ش.
- «تعریف مفهومی جنسیت»، در وب‌سایت بانک دانش، تاریخ درج مطلب: 12 مهر 1398ش.
- جزنی، نسرین، نگرشی بر تحلیل جنسیتی در ایران، دانشگاه شهید بهشتی، چاپ اول، 1380ش.
- «دوجنسیتی»، در دانشنامه عمومی آبادیس، تاریخ بازدید: 2 آذر 1400ش.
- شجریان، مهدی، «بررسی رویکردهای رایج در مفهوم عدالت جنسیتی»، مجله مطالعات اسلامی زنان و خانواده، سال هفتم، شماره 12، بهار و تابستان 1399ش.
- گیدنز، آنتونی و برد سال، کانی، جامعه‌شناسی، ترجمه حسن چاوشیان، تهران، نی، چاپ شانزدهم، ۱۳۹۹ش.
- معین، محمد، فرهنگ فارسی، در وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 2 آذر 1400ش.