شیردهی

شیردهی؛ فرایندی که در آن، مادرْ کودک را با شیر خود، سیر می‌کند.

فرایند شیردهی توسط مادر و مدت زمان آن، در نقاط مختلف جهان با توجه به آئین و آداب و رسوم هر منطقه، متفاوت است. مدت زمان شیردهی در میان مسلمانان، مستند به نص قرآن است. قرآن، دوره کامل شیردهی مادر به فرزند را دو سال بیان نموده است.

ارتباط شیردهی با سلامت

پژوهش‌های صورت گرفته نشان داده است که شیردهی مادر هم با سلامتی کودک و هم با سلامتی مادر، در ارتباط مستقیم است و آنها را در برابر برخی بیماری‌ها مصون می‌کند.

سلامت مادر

شیردهی اثرات مثبت متنوعی برای سلامتی مادر دارد؛ از جمله:

برگرداندن رحم به حالت طبیعی؛ مکیدن شیر توسط نوازد در ساعات اولیه بعد از زایمان باعث می‌شود از غده هیپوفیز، هورمون اکسی‌توسین ترشح شود. این هورمون علاوه بر تحریک ترشح شیر، باعث بروز انقباضاتی در رحم می‌شود. انقباضات مذکور افزون بر جلوگیری از خون‌ریزی بیشتر رحم، منجر به تسریع برگشت رحم به شکل قبل از بارداری می‌شود.

افزایش آرامش و کاهش فشار خون؛ در مدت شیردهی ترشح هورمون اکسی‌توسین و پرولاکتین، باعث آرامش مادران شیرده می‌شود. این آرامش متاثر از کاهش فشار خون است. بر اساس مطالعات صورت گرفته، شیردادن به‌طور میانگین کاهش 12 درصدی فشار خون مادران را به ارمغان می‌آورد.

کاهش خطر ابتلا به دیابت؛ تحقیقات نشان داده است، شیردهی باعث کاهش 25 تا 47 درصدی ابتلا به دیابت از طریق بهبود علائم تحمل گلوکز و بهبود حساسیت به انسولین می‌شود.

کاهش بیماری‌های قلبی؛ شیردهی به مدت 6 ماه، باعث کاهش چشم‌گیر سکته و بیماری‌های قلبی ـ عروقی می‌شود.

کاهش ابتلا به سرطان؛ ترشح هورمون استروژن در مدت شیردهی به کمترین حد خود می‌رسد درنتیجه باعث کاهش ابتلا به سرطان تخمدان، دهانه رحم و سینه می‌شود.

سلامت کودک

شیر مادر در طول زمان شیردهی تغییراتی را با توجه به نیاز کودک در هر دوره دارد. شیر مادر در ابتدای تولد نوزاد رقیق است تا رفع تشنگی از نوزاد کند و به مرور، هرچه از زمان تغذیه نوازد بگذرد، چرب‌تر می‌شود. شیر مادر با بزرگ‌تر شدن کودک نیز تغییر می‌کند تا نیازهای کودک را طی روند رشدش تامین کند. اجزای شیر هر زمان به‌گونه‌ای تغییر می‌کند تا همیشه هر نوع آنتی‌بادی مورد نیاز بدن کودک را تامین کند؛ از این‌رو همه آنچه را بدن کودک نیاز دارد به‌لحاظ ایمنی با شیر مادر حاصل می‌شود. گفته شده شیر مادر در طول روز هم تغییر می‌کند و در شب خاصیت آرام‌بخش‌تر و خواب‌آورتر دارد.

شیر مادر، هدایت‌گر اعضای بدن کودک به‌سمت بیماری یا سلامتی، قوت یا ضعف و باهوشی و یا کند ذهنی است. زیرا در 6 ماه اول زندگی کودک تمام ویتامین‌ها و مواد مغذی کودک را فقط شیر تامین می‌کند؛ آنتی-بادی‌های مورد نیاز نوزاد در زمان شیردهی با شیر مادر تامین می‌شود. شیر مادر به مدت 6 ماه بیشترین محافظت را از کودک به عمل می‌آورد.

پژوهش‌های متعددی نشان داده است که بیماری‌های تنفسی، عفونت‌های گوش و مننژیت، اسهال و بیماری معده در نوزادانی که با شیر مادر تغذیه می‌شوند کمتر است و یا به‌صورت خفیف رخ می‌دهد. خطر مرگ در بین کودکانی که تا یک سالگی با شیر مادر تغذیه می‌شوند، کمتر از کودکانی است که با شیر مادر تغذیه نمی‌شوند، این ارتباط برای شیردهی بعد از یک‌سال نیز برقرار است.

ایمنی‌بخشی شیر مادر، وابسته به ماده‌ای به نام ایمونوگلوبولین ترشحی A است که در مقادیر زیاد در آغوز (اولین شیر مادر در ۴۸ ساعت بعد از زایمان) وجود دارد. بدن مادر با توجه به عوامل بیماری‌زایی که در بدن او موجودند یک ایمونوگلوبولین ترشحی A می‌سازد که ویژۀ مقابله با آن عوامل بیماری‌زا است و همان را به نوزاد انتقال می‌دهد. این ماده با تشکیل یک لایۀ محافظ روی غشاهای مخاطی در روده، بینی و گلوی کودک، از او در مقابل میکروب‌های مهاجم محافظت می‌کند.

از نظر محققان شیر مادر با رشد شناختی کودک نیز ارتباط دا‌رد. در پژوهشی که هزاران نوزاد را از بدو تولد تا شش‌ونیم سالگی دنبال کرد، با گرفتن تست هوش و دیگر آزمون‌ها به این نتیجه رسیدند که تغذیۀ طولانی‌مدت با شیر مادر، رشد شناختی کودک را به میزان قابل ‌توجهی بهبود می‌دهد. نوزادان نارسی که با شیر مادر تغذیه شدند، در مقایسه با نوزادان زودرسی که شیر مادر را دریافت نکردند، در ۱۸ ماهگی میزان رشد ذهنی بالاتری داشتند.

پیشگیری از چاقی کودک، الگوی غذایی مناسب و انسولین کم از دیگر مزایای شیر مادر برای کودک است.

ارتباط تغذیه مادر با شیردهی

بهترین راه برای غنی‌سازی شیر مادر، تغذیه خود مادر است و مادر می‌تواند از راه تغذیه، شیر خود را تقویت و غنی سازد تا علاوه بر سلامت خود، سلامت کودک را تامین کند. مادر در مدت شیردهی نباید برای به‌دست آوردن تناسب اندام، بی‌دلیل پرهیز غذایی داشته باشد. از طرفی نباید در خوردن افراط کند؛ فقط کافی است که کمی بیش از معمول بخورد تا دچار اضافه وزن و چاقی نشود.

تغذیه لازم

تامین‌کننده‌های آهن؛ جوی دو سر دارای مقادیر زیادی از ویتامین‌های خانواده «ب» است. این ماده غذایی کم‌خونی مادر باردار را برطرف می‌کند، به تقویت اعصاب و برطرف نمودن مشکلات روحی و روانی مادر بعد از زایمان کمک می‌کند، به علت داشتن فیبر باعث تسهیل حرکات گوارشی می‌شود و شیر مادر را از طریق افزایش تولید هورمون اکسی‌توسین، زیاد می‌کند.

میوه و سبزی؛ هویج دارای مقادیر زیادی ویتامین «آ» و پیش‌سازنده آن یعنی «آلفا و بتاکاروتن» می‌باشد؛ از این‌رو در تقویت شیر به عنوان یک ویتامین محلول در چربی خاصیت آنتی اکسیدانی دارد و تا حدودی مانع از رشد بافت سرطانی در سینه می‌گردد. میوه‌هایی مثل طالبی، هندوانه، زردآلو و انگور ویتامین «آ» مورد نیاز مادر را تأمین می کنند. مویز، خرما، شیره خرما، انجیر و انگور بهتر است مابین وعده‌های غذایی و هم‌چنین در وعده صبحگاهی مصرف گردد. مصرف سبزیجاتی که دارای برگ‌های سبز هستند نیز به مادران شیرده توصیه شده است.

چربی‌های غیر اشباع؛ امگا3 و چربی‌های غیر اشباع که در ماهی‌هایی مانند ماهی سالمون، قزل‌آلا و روغن‌های گیاهی مانند روغن نارگیل به فراوانی یافت می‌شود، برای تقویت سیستم ایمنی و تامین ویتامین «د» بدن مادر مناسب هستند. این چربی‌ها در مغزهای خوراکی مانند بادام نیز وجود دارند.

پروتئین؛ تخم‌مرغ، منبع مناسبی برای تأمین پروتئین است. تخم‌مرغ، افزون بر تامین انرژی بدن، دارای املاح و ویتامین‌هایی از قبیل کولین، لوتئین، ویتامین د و ب۱۲ است. کولین همچنین بر عملکرد رشد جنینی موثر است. شیر، ماست و لبنیات، کلسیم مورد نیاز مادر را تأمین می‌کنند.

تغذیه غیرلازم

مواد غذایی کافئین‌دار؛ این‌ گونه نوشیدنی‌ها باعث بروز عوارضی در کودک مانند بی‌اشتهایی، کم‌خوابی و تحریک‌پذیری می‌شود. قهوه، چای خصوصاً غلیظ، کولا و شکلات دارای کافئین هستند.

الکل؛ از مصرف هر مقدار الکل در دوران شیردهی باید اجتناب شود. اگر مادر الکل مصرف کند باید تا پاک شدن کامل اثرات آن در شیر، از شیردهی به فرزندش خودداری کند. دوشیدن و دور ریختن شیر هیچ تأثیری بر افزایش سرعت پاک شدن الکل از شیر ندارد.

شیرین‌کننده‌های مصنوعی؛ به‌طور کلی توصیه می‌شود مادران در زمان شیردهی تا آنجا که ممکن است از مصرف مواد مصنوعی پرهیز و از مواد طبیعی استفاده کنند.

ادویه‌ها؛ این مواد می‌توانند سبب تغییر طعم شیر و بی‌قراری کودک شوند.

برخی سبزیجات نفاخ؛ مادر باید تا حد امکان از خوردن سبزیجات خام اجتناب کند و یا این سبزیجات را به صورت بخارپز میل کند. سبزی‌هایی مانند کلم بروکلی و گل کلم باعث دردهای کولیکی و بی‌قراری در کودک می‌شوند. جعفری نیز باعث کاهش تولید شیر می‌شود و بهتر است در دوران شیردهی مصرف نشود.

سیر و پیاز؛ این مواد، باعث تغییر طعم شیر می‌شوند. گرچه سیر تأثیر مثبتی بر تولید شیر دارد. توصیه می‌شود اگر کودک به دلیل تغییر طعم شیر از شیر خوردن امتناع کرد، مادر این مواد غذایی را مصرف نکند.

مراقبت از مادر

مادر در روزهای اول پس از زایمان، مخصوصا در اولین زایمان خود، به راهنمایی و دلگرمی زنان باتجربه احتیاج دارد. مادرانی که از نظر روحی روانی مشکل پیدا می‌کنند و در شرایط استرس‌زا قرار می‌گیرند، نیاز به کمک و حمایت بیشتری نسبت به باقی مادران دارند تا بتوانند به شیردهی ادامه دهند. افسردگی و اضطراب معمولا به شکست شیردهی می‌انجامد. برخی مادران بعد از زایمان دچار مشکلات عاطفی، غمگینی یا افسردگی می‌شوند و در خواب، اشتها، حافظه و تمرکز آنان اختلال به‌وجود می‌آید، یا احساس سردرگمی، بی‌قراری، ترس، گناه و یا ناامیدی می‌کنند و در انجام وظایف مادری و همسری ناتوان می‌شوند؛ در این مواقع پدر کودک می‌تواند با حمایت از مادر و کمک در انجام کارهای منزل و مراقبت از سایر کودکان، امکان آرامش و استراحت بیشتر مادر را فراهم آورد. اعضای خانواده و خویشاوندان می‌توانند با اظهار محبت به روحیه مادر کمک کنند. هریک از اعضای خانواده می‌توانند بخشی از کار منزل را انجام دهند تا مادر فرصت بیشتری برای استراحت داشته باشد. مادر شیرده نباید کار سنگین انجام بدهد و خود را خسته کند بلکه نیاز به استراحت دارد؛ زیرا خستگی سبب کم شدن دفعات شیردهی، مکیدن ناکافی کودک و کم شدن جریان شیر می‌شود.

قوانین حمایتی از شیردهی

مجلس شورای اسلامی در جمهوری اسلامی ایران، قوانین ویژه‌ای را برای ترویج تغذیه با شیر مادر و حمایت از مادران در دوران شیردهی تصویب کرده است. در این قوانین به مواردی مانند مرخصی زایمان، مرخصی ساعتی شیردهی و نیز امنیت شغلی مادران توجه شده است. حتی مرخصی استعلاجی و زایمان برای بانوانی که به‌صورت نیمه‌وقت فعالیت می‌کنند همانند کارمندان تمام‌وقت تعیین شده است. همچنین زنان کارگر از مرخصی بارداری و زایمان جمعاً به‌مدت ۹۰ روز برخوردار هستند و این مدت، جزو سوابق خدمت آنان محسوب می‌گردد و حقوق نیز تعلق می‌گیرد. در راستای حمایت از تغذیه کودک با شیر مادر، تبلیغ و ترویج هرگونه شیر مصنوعی ممنوع است تا شیر مصنوعی فقط در شرایط خاصی که شیرخواران از شیر مادر محروم هستند به مصرف برسد. ورود هر نوع شیرخشک و غذاهای کمکی شیرخوار، تابع قانون است و شیر خشک فقط از طریق داروخانه توزیع می‌شود. مادران شیرده بعد از شروع به‌کار، تا ۲۴ماهگی کودک، روزانه یک ساعت از مرخصی شیردهی بهره‌مند هستند. کارفرما مکلف است به مادران شیرده تا پایان دوسالگی کودک پس از هر سه ساعت فعالیت، نیم‌ساعت فرصت شیردهی بدهد و نیز مراکز مربوط به نگهداری کودکان (از قبیل شیر خوارگاه و مهد کودک) را ایجاد نماید.

منابع

• امانی، راضیه و امید عبدالهیان، مجموعه تنقیحی احکام قانونی مرتبط با «ترویج تغذیه با شیر مادر و حمایت از مادران در دوران بارداری و شیردهی»، بی¬جا، مرکز ملی تحقیقات حقوق سلامت، معاونت بهداشت وزارت بهداشت، 1398ش.
• انصاريان، حسين،‏ ترجمه قرآن، قم‏، اسوه‏، 1383 ش.‏
• پورعلی، رقیه، «اثرات مثبت شیردهی بر سلامت مادر»، وب‌سایت دکتر رقیه پورعلی، تاریخ بازدید: 13 تیر 1401ش.
• پورعلی، رقیه، «راهکارهای افزایش شیر مادر»، وب‌سایت دکتر رقیه پورعلی، تاریخ بازدید: 13 تیر 1401ش.
• پورعلی، رقیه، «راهکارهای افزایش شیر مادر»، وب‌سایت دکتر رقیه پورعلی، تاریخ بازدید: 13 تیر 1401ش.
• «تغییرات و هماهنگی بدن مادران برای شیردهی»، وب‌سایت مادرشو، تاریخ درج مقاله: 8 آبان 1399ش.
• شهبازی، سپیده، «باید و نبایدهای تغذیه‌ای دوران شیردهی»، مترجم سپیده شهبازی، وب‌سایت مام، مهد آگاهی مادران، تاریخ بازدید: 13 تیر 1401ش.
• طلایی، شهناز، عوامل موثر در سلامت مادر و حمایت از مادران شیرده، آذربایجان غربی، معاونت بهداشت استان آذربایجان غربی، بی‌تا.
• فراهانی، وحید، «7 نکته ضروری که مادران در دوران شیردهی باید بدانند»، سایت خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 12 شهریور 1398ش.
• معرف، مسیح، «اثرات مثبت شیردهی بر سلامت مادران»، وب‌سایت آزمایشگاه پاتوبیولوژی لشگرک، تاریخ درج مقاله: 24 شهریور 1397ش.
• «مزایای شیر مادر برای نوزادان»، وب‌سایت مادرشو، تاریخ درج مقاله: 27 مهر 1399ش.
• «مزایای شیردهی به نوزاد برای مادران»، وب‌سایت مادرشو، تاریخ درج مقاله: 22 مهر 1399ش.