نیازهای عاطفی

نیازهای عاطفی؛ مجموعه نیازهای انسان به توجه، محبت‌ورزی و تبادل عاطفی.

نیازهای عاطفی انسان در خانواده و اجتماع از طریق ارتباط با دیگران تأمین می‌شود. ارتباط معنوی با خدا و اولیای الهی نیز از منابع تأمین نیازهای عاطفی است. خانواده اولین و مهم‌ترین منبع تأمین نیازهای عاطفی انسان است، اما در سبک زندگی مطلوب، همۀ افراد و نهادهای جامعه، نسبت به نیازهای عاطفی، مسؤلیت دارند.

مفهوم‌شناسی

واژه «عاطفه» به‌معنای مهربانی و محبت، در اصطلاح روانشناسی به‌معنای احساسات و هیجانات مثبت (مانند علاقه، شادی و مهربانی) یا منفی (مثل ترس، خشم، نفرت و اضطراب) است. انسان‌ها به‌صورت ذاتی، به دیگری توجه و محبت دارند، مثل عاطفۀ مادر به فرزند؛ هرچه نسبت خانوادگی افراد با یکدیگر کمتر می‌شود عاطفه مثبت نیز کم‌رنگ‌تر می‌شود. عواطف منفی اما بر اثر عوامل خارجی پدید می‌آید و از نظر دانشمندان مسلمان، انسان در فطرت خود از ابتدا به موجودات دیگر عاطفۀ منفى ندارد. انسان از زمانی که به دنیا می‌آید تا وقتی که از دنیا می‌رود نیازمند مهر و محبت است. نيازهاى عاطفى شامل نياز به پذيرش، نياز به محبت، نياز به احترام و توجه، نیاز به تقدير و تحسين، نیاز به همدردى و ملاطفت، نیاز به كنترل و مراقبت، نیاز به گريه و تأثر و نیاز به شادابى و نشاط است که از میان آنها، نیاز به محبت، نیاز عاطفی اصلی و نخستین بوده و دیگر عواطف از جلوه‌ها و آثار آن به‌شمار می‌آیند.

جایگاه عاطفه در زندگی انسان

انسان موجودی عاطفی بوده و عواطف بخش اساسی رشد او و عاملی مهم در رفتار او محسوب می‌شود. عواطف انسان چه از نوع محبت و چه از نوع نفرت، موجب به‌حركت در‌آمدن انسان است و شکوفایی کامل استعدادهای انسان به برآورده‌ شدن نیازهای عاطفی او بستگی دارد. تأمين نيازهاى عاطفى موجب آرامش و امنيت فرد و موجب تدوام و استحكام خانواده، آسان‌شدن سخت‌ترين كارها، تحمل بي‌خوابي‌ها، رنج‌ها و بلکه جانفشانی انسان‌ها است. از سوی دیگر بی‌توجهی به نیازهای عاطفی علاوه‌بر ایجاد مشکلات رفتاری مانند اضطراب، بی‌قراری و پرخاشگری، عقلانيت را از رابطۀ فرد با ديگران ‌زدوده، موجب شکل‌گیری ارتباط‌هاى اجتماعى حول محور ترحم‌طلبى بوده و حتی ممکن است موجب سقوط اخلاقی و عاطفی در معاشرت با مردم شود.

عاطفه در سبک زندگی

گرچه عاطفه در انسان‌ها، به صورت فطرى وجود دارد اما رشد، شدت و ضعف آن دستوری نبوده و به شرایط تربیتى و محیط و سبک زندگی بستگی دارد. سبک زندگی انسان می‌تواند به‌گونه‌ای باشد که عاطفۀ انسان کمتر و یا بیشتر شود. شرایط تربیتى غلط، می‌تواند انسان را به موجودی تبدیل کند که نه تنها از آزار دیگران ناراحت نشود بلكه از آن لذت ببرد. یک خانواده در صورتی می‌تواند نیازهای عاطفی یکدیگر را به‌درستی پاسخ دهد با الگوهای رفتاری و گفتاری محبت‌آمیز و عاطفی، موجب تداوم و رشد عاطفه‌ها شود.

منابع تأمین نیازهای عاطفی

۱- خانواده

خانواده، مهمترین منبع تأمین نیازهای عاطفی از کودکی تا سالمندی است. والدین مهمترین منبع حمایت عاطفی و فرزندان دریافت‌کنندۀ اصلی محبت و توجه در خانواده هستند. والدین نه‌تنها وظیفۀ تأمین نیازهای عاطفی فرزندان را داشته بلکه برای آماده‌کردن ورود فرزندان به جامعه، وظیفۀ آموزش مهارت معاشرت با مردم و محبت‌ورزی به دیگران را نیز دارند. بعضی راهکارها که به خانواده در تأمین نیازهای عاطفی کمک می‌کند عبارت است از: چهرۀ بشاش، تبسم، همنشینی، صمیمیت بدنی و بصری همسران با یکدیگر، هدیه دادن، استقبال از همسر، تفریح و مسافرت با یکدیگر، کمک در کارهای خانه، گوش‌دادن فعال، آراستگی و کنترل خشم.

۲- روابط اجتماعی

قرآن کریم، مؤمنان را با صفاتی مانند محبت، یاری‌گری، همدلی و اتحاد توصیف می‌کند. در جامعۀ دینی همه افراد نسبت به یکدیگر وظیفه دارند که علاوه‌بر اجتناب از کارهایی مانند غیبت و سوء‌ظن که موجب کدورت و از بین بردن عاطفه‌ها می‌شود به یکدیگر محبت ورزیده، با دیگران اُنس بگیرند، به دیدار یکدیگر بروند، گشاده‌رو باشند و موجب شادمانی و زدودن غم‌ها از یکدیگر شوند.

۳- حاکمان و مسؤولان

بر اساس روایات، یکی از الزامات زمامداری آن است که حاکم همچون پدری مهربان برای مردم باشد. یک مسئول درجامعه دینی، خود را میان مردم و در دسترس آنها قرار داده، به خانه‌های آنها رفته و جویای احوال آنها می‌شود. امام علی هنگام مسؤلیت‌دادن به منصوبان خود آنها را به رحمت، محبّت و لطف نسبت به مردم توصیه می‌کرد.

۴- خداوند و اولیای الهی

خداوند در قرآن کریم رحمت خود را شامل تمام موجودات بیان می‌کند، همچنانکه پیامبر اسلام را نیز رحمتی برای تمام جهانیان معرفی می‌کند. از منظر آموزه‌های دینی، نیاز عاطفی انسان‌ها به پروردگار بسیار بیشتر و شدیدتر از نیاز عاطفی به مادر است و منشا محبت انسان‌ها به اولیای الهی نیز به‌خاطر محبت به پروردگار است. قرآن کریم بالاترین نعمت‌ها در بهشت را توجه و رضایت الهی از مؤمنان بیان می‌کند. از سوی دیگر یکی از عذاب‌های جهنمیان نیز این است که خداوند به آنها توجه و نظر لطف و رحمت ندارد.

۵- خویشاوندان

ارحام انسان یا همان خویشاوندان، گروهی هستند که از طریق صله رحم موجب عاطفه‌ورزی و احسان به یکدیگر می‌شوند. بعضی گفته‌اند نامگذاری خویشاوندان به رحم نیز به‌خاطر همین است که رحمت خویشاوندان به یکدیگر بیش از سایر افراد جامعه است.

۶- مناسک و مراسم ملی و مذهبی

برنامه ها و مناسک مذهبی یا ملی از جمله عوامل تأمین نیازهای عاطفی افراد در یک جامعه است. مناسک و مراسم‌های ملی موجب اجتماع افراد و برقراری روابط عاطفی مثبت مانند دوستی، محبت و استحکام پیوند برادری می‌شود.

چالش‌ها

1- کاهش‌یافتن اهمیت خانه و خانواده

از منظر جامعه‌شناسی، کمرنگ‌شدن ارتباطات خانوادگی در دوران معاصر، موجب غفلت از پاسخ‌گویی به نیازهای عاطفی در کانون خانواده شده است و افراد برای جبران این کمبود، به شبکه‌های غیر خانوادگی روی می‌آورند.

2- افراط و تفریط در محبت‌ورزی

عواطف نیروی حرکت‌دهندۀ انسان‌ها است، اما هنگامی این کارکرد برقرار است که عواطف زیر نظر عقل، راهنمایی و هدایت شود. عواطف بدون راهنمایی عقل، زیان‌بار بوده و سرانجام آن افراط و تفریط است.

3- برچسب زدن به رفتارهای شایسته

بعضی برچسب‌ها موجب انحراف در کارکرد رفتارهایی می‌شود که تأمین‌کنندۀ نیازهای عاطفی در جامعه است؛ برای مثال، برخی به حضور مؤثر مسؤلان در جامعه و میان مردم، برچسب «رفتار پوپولیستی» می‌زنند.

4- ابراز نکردن عاطفه

نیازهای عاطفی انسان در زندگی جمعی و با تبادل و تعامل عاطفی محقق می‌شود. انسان همچنانکه محبت می‌ورزد خود نیز به محبوبیت نزد دیگران نیازمند است. بعضی به دلایل مختلف مانند کم‌رویی، گوشه‌گیری، عدم اعتماد به نفس و یا نداشتن خانواده، از تبادل عاطفی و دریافت محبت محروم می‌شوند.

نیازهای عاطفی در آموزه‌های دینی

آموزه‌های دینی علاوه‌بر تشویق افراد به ابراز و تأمین نیازهای عاطفی یکدیگر، آن را یک ارزش دانسته که پاداش‌ آن رحمت الهی است. در آموزه‌های دینی به تأمين نيازهاى عاطفى همۀ اقشار جامعه، مانند کودکان، سالمندان، فقرا و حتی اسيران و بردگان توجه شده است. در چارچوب آموزه‌های دینی، انسان‌ها به‌گونه‌ای تربیت می‌شوند که حتی به حیوانات نگاه ترحم‌آمیز و به طبیعت توجه محبت‌آمیز داشته باشند. از سوی دیگر قرآن کریم محبت و مودت به اهل‌بیت را بر همۀ مسلمانان لازم می‌داند و این محبت را به سود خود مسلمانان دانسته است. قرآن کریم به مؤمنان دستور می‌دهد علاوه‌بر آن‌که از دشمنان خدا تبری و بیزاری می‌جویند، عواطف و محبت خود را در راه خدا قرار دهند. هنگامی عواطف در جهت محبت خدا قرار می‌گیرد که محبت به پروردگار بسیار بیشتر از دیگر محبت‌ها باشد. قرآن کریم بر مسلمانان لازم می‌داند که عاطفه و محبت آنها به خداوند بالاتر از محبت و عاطفۀ آنها به پدر، همسر، فرزند، برادر، کار و تجارت باشد. آموزه‌های دینی با این‌که پیامبر اسلام را برای تمام مردم جهان رحمت معرفی می‌کند، اما در عین حال از مسلمانان می‌خواهد با غیر مسلمانان حتی در روابط دوستی و عاطفی مرزبندی داشته باشند. به‌عبارت دیگر مسلمانان همدیگر را عضو یک پیکر می‌دانند اما نسبت به غیر مسلمان گرچه دوستی و محبت دارند اما آنها را تا وقتی که مسلمان نشده‌اند عضو پیکر خود محسوب نمی‌کنند.

نیازهای عاطفی در فرهنگ ایرانی

جامعۀ ایرانی از دیرباز به‌عنوان جامعه‌ای با عواطف قوی شناخته شده می‌شود. بعضی اندیشمندان، وقوع دو انقلاب در یک قرن و ایستادگی در برابر تجاوز بیگانگان در هشت سال جنگ تحمیلی را نیز به عواطف غنی و سرشار ایرانیان نسبت داده‌اند. عواطف جامعۀ ایرانی، عواطفی دینی بوده و ظهور آن در مواردی مانند صلۀ رحم، رسیدگی به نیازمندان در هنگام زلزله، جنگ، قحطی، دفاع از مظلوم، بخشش، نذری، ایثار، قربانی کردن‌ها، خیرات و مانند آن معلوم می‌شود. عواطف ایرانیان در سبک معماری گذشته نیز نمود یافته و بعضی محققان یکی از علت‌های جذابیت و گیرایی محله‌های قدیمی را به عامل نیازهای عاطفی نسبت می‌دهند. خانواده، مهمترین کانون عاطفه و تعلقات عاطفی در فرهنگ ایرانیان است. عشق مادرانه، مهر پدرانه و روابط عاطفی خواهر و برادر قالب‌های رفتاری آشکاری را در روابط عاطفی خانواده شکل می‌دهد. اشکال گوناگون تشریفات و رسوم خانوادگی در تولد، ازدواج، سوگ و دیگر رویدادهای زندگی، نشانگر این عواطف خانوادگی است که نیازهای عاطفی را تأمین می‌کند.

منابع

• قرآن کریم.
• «اظهار محبت و دوست در اسلام»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: ۲۰ مرداد ۱۳۹۷ش.
• اعرافی، علی‌رضا، تربیت فرزند با رویکرد فقهی، قم، مؤسسه اشراق و عرفان، چ۳، 1400ش.
• امینی، ابراهیم، ‌اسلام و تعليم و تربيت، قم، بوستان کتاب، چ۳، ۱۳۸۷ش.
• بدیع‌نیا، فریبا و بشردوست، سیمین، «رابطه الگوی اضطراب مرگ با همدلی عاطفی در افراد میانسال: نقش میانجی معنویت»، مجله دانش و پژوهش در روان‌شناسی کاربردی، دورۀ 22، شمارۀ 4، 1400ش.
• بهشتی، احمد، تربیت از دیدگاه اسلام، قم، دفتر نشر پيام، بی‌تا.
• پاک‌‌نیا، عبدالکریم، تربیت در سیره و سخن امام حسن مجتبی، قم، هجرت، ۱۳۸۲ش.
• پسندیده، عباس، الگوی اسلامی شادکامی، قم، مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، ۱۳۹۲ش.
• پناهیان، علی‌رضا، «محبت سلطان است و معرفت وزیر او»، وب‌سایت پناهیان، تاریخ درج مطلب: 30 آبان 1392ش.
• پناهیان، علی‌رضا، «چگونه مهربانی خدا را باور کنیم؟»، وب‌سایت پناهیان، تاریخ درج مطلب: 27 اردیبهشت 1397ش.
• «حقوق اخلاقی و اجتماعی»، وب‌سایت دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، تاریخ بازدید: ۱۰ تیر ۱۴۰۳ش.
• خاکساری، علی، محله‌های شهری در ايران، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگى‏، ۱۳۸۵ش.
• خامنه‌ای، سیدعلی، تفسیر سوره برائت، تهران، انقلاب اسلامی، چ7، 1401ش.
• خامنه‌ای، سیدعلی، مطلع عشق، تهران، مؤسسه انقلاب اسلامی، 1398ش.
• خامنه‌ای، سیدعلی، «بیانات در دیدار ائمه جمعه سراسر کشور»، پايگاه اطلاع‌رسانی آثار آيت‌الله‌ خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 5 مرداد 1401ش.
• دشتی، محمد و دیگران، فرهنگ سخنان پیامبر اکرم، قم، انتشارات امیرالمؤمنین، چ۲، ۱۳۹۲ش.
• رضایی، مهدیه، قرآن و تربیت اجتماعی کودک، قم، پژوهش‌های تفسیر و علوم قرآن، ۱۳۹۳ش.
• رمضانی، ریحانه، «انسان‌ها در همه زمان‌ها به مهر و محبت نیاز دارند»، خبرگزاری حوزه، تاریخ درج مطلب: ۱۸ اسفند 1399ش.
• سبحانی‌نیا، محمدتقی، سر دلبری، قم، دارالحدیث، ۱۳۹۲ش.
• شرف‌الدین، سیدحسین، «جایگاه صله رحم در سبک زندگی دینی»، پژوهشنامه اخلاق، دورۀ 8، شمارۀ 27، ۱۳۹۴ش.
• عباسی، مهدی، الگوی تنظیم رفتار جنسی با رویکرد اسلامی، قم، مؤسسه دارالحدیث، ۱۳۹۶ش.
• عمید، حسن، فرهنگ فارسی عمید، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 1 تیر 1403ش.
• فاضلی، نعمت‌الله، تاریخ فرهنگی ایران مدرن، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۹۳ش.
• فاضلی، نعمت‌الله، صورت‌بندی مسئله احساسات در ایران معاصر نظریه‌ای درباره پویایی الگوهای عاطفی در ایران، مطالعات فرهنگ – ارتباطات، سال نوزدهم، شمارۀ 43، ۱۳۹۷ش.
• فرهادیان، والدین و مربیان مسؤل، قم، بوستان کتاب، چ۴، ۱۳۹۰ش.
• رایس، فیلیپ، رشد انسان: روانشناسی رشد از تولد تا مرگ، ترجمه مهشید فروغان، تهران، ارجمند، چ۸، ۱۳۹۲ش.
• قبادی، علیرضا و علیپور، پروین، «تحلیل کارکردی مراسم و مناسک دینی»، اسلام و علوم اجتماعی، سال چهارم، شمارۀ 8، ۱۳۹۱ش.
• قائمی، علی، نقش پدر در تربیت، تهران، امیری، چ۶، ۱۳۷۵ش.
• گیلز، بریجت و دیگران، روانشناسی رشد، ترجمه سیدابوالقاسم مهری‌نژاد و پریسا پورجهان، تهران، علمی فرهنگی، چ۳، ۱۳۹۶ش.
• مجلسي‌، محمدباقر، بحارالانوار، لبنان، دار احیاء التراث، چ3، 1403ق.
• مجلسي‌، محمدتقی، روضة المتقين في شرح من لايحضره الفقيه، قم، مؤسسه فرهنگى اسلامى كوشانپور، چ۲، ۱۴۰۶ق.
• محبی، محمدعارف، «خانواده و فرایند تأمین نیازهای عاطفی از دیدگاه اسلام»، دوفصلنامه یافته‌های فقهی معارفی، شمارۀ ۱، ۱۴۰۰ش.
• مصباح یزدی، محمدتقی، اخلاق در قرآن، قم، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى، چ۵، ۱۳۹۱ش.
• مظاهری، حسین، حق الناس، اصفهان، مؤسسه فرهنگی مطالعاتی الزهراء، ۱۳۹۸ش.
• معین، محمد، فرهنگ فارسی، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 1 تیر 1403ش.
• مطهری، مرتضی، ولاءها و ولایت‌ها، تهران، صدرا، چ45، ۱۴۰۲ش.
• مكارم شيرازى، ناصر، پيام امام اميرالمؤمنين، تهران، دارالكتب ‌الاسلاميه‌، ۱۳۸۶ش.
• مولوی، محمدحسین و دیگران، «راهکارهای غیرکلامی در تامین نیازهای عاطفی همسران با توجه به منابع اسلامی»، مجله اسلام و پژوهش‌های روانشناختی، سال پنجم، شمارۀ ۲، ۱۳۹۸ش.
• پرینگل، میالی لی‌کلمر، نيازهای کودکان، ترجمه نیره ایجادی و جواد شافعی مقدم، تهران، رشد، چ۲، ۱۳۸۶ش.
• هاشمى شاهرودى، سیدمحمود، فرهنگ فقه فارسي، قم، موسسه دائرة المعارف فقه اسلامي، کتابخانه فقاهت، تاریخ بازدید: ۱۰تیر ۱۴۰۳ش.