سالمندان

سالمندان؛ افرادی که با ظهور نشانه‌های پیری، توانایی جسمی و ذهنی آنها کاهش می‌یابد.

سالمندان به گروهی از افراد در جامعه گفته می‌شود که به سنین بالای زندگی رسیده‌اند؛ این دوره پس از ۶۰ یا ۶۵ سالگی آغاز می‌شود. این سن می‌تواند بسته به شرایط فردی، اجتماعی و فرهنگی تغییر کند. سالمندان در برهه‌ای از زندگی خود با کاهش توانایی جسمی و ذهنی، استقلال خود را از دست می‌دهند و نیازمند مراقبت‌های ویژه از طرف اعضای خانواده و اطرافیان می‌شوند. آموزه‌های اسلام بر تکریم سالمندان و توجه خاص به آنها به‌عنوان خاستگاه خیر و برکت در خانواده، تأکید دارد. امروزه برخی خانواده‌ها ترجیح می‌دهند که نگهداری از سالمندان را به مراکز ویژه‌ای مانند سرای سالمندان، بسپارند.

تعریف سالمند

برخی، بازنشستگی یا رسیدن به 60 سالگی را شاخص مهم برای تعریف افراد سالمند دانسته‌اند؛ برخی دیگر معتقدند سالمندی سن مشخصی ندارد؛ زیرا سن افراد نشان از نوع عملکرد و کفایت آنها در انجام امور زندگی نیست. از منظر سازمان بهداشت جهانی، سالمند، فردی است که سن 65 سال و بالاتر داشته باشد. جامعه‌شناسان به فردی سالمند می‌گویند که به‌دلیل پیری، نقش اجتماعی و مشارکت او در امور جامعه کاهش پیدا کرده است.

سالمندان با ورود به این دوره‌ از زندگی، تغییرات زیادی را تجربه می‌کنند. عوامل متعددی مانند ژنتیک، تغذیه و بهداشت، در سرعت سالمند شدن انسان‌ها مؤثر است. از جمله نشانه‌های مهم سالمندان، تغییرات جسمی مانند کاهش قدرت بینایی، شنوایی، بویایی، چشایی و کاهش قدرت بدنی است. کارشناسان معتقدند ظهور واکنش‌های دیگری در افراد مانند نازک‌ و سفید‌شدن موی سر، کاهش زمان خواب، حساسیت به دما، کاهش حجم چربی و عضله بدن و هویدا شدن چین و چروک از نشانه‌های ورود افراد به دورۀ سالمندی است.

جایگاه سالمندان در فرهنگ اسلامی

سالمندان در اسلام دارای جایگاه ارزشمندی هستند و آموزه‌های اسلامی همواره بر توجه به حرمت افراد مسن و تکریم آنها، تأکید کرده است. بر این اساس در فرهنگ اسلامی، حقوق سالمندان به‌صورت ویژه مورد توجه قرار گرفته و از خشونت علیه سالمندان، نهی شده است. قرآن‌ کریم پس از پرستش خداوند، احسان به پدر و مادر را به انسان خاطرنشان کرده و از او می‌خواهد که با والدین خود با بی‌احترامی یا فریاد‌زدن صحبت نکند. همچنین در روایات متعددی به اهمیت جایگاه سالمندان اشاره شده و از بی‌احترامی نسبت به آنها منع شده است.
بسیاری از آیات و روایات دین اسلام، سالمندان را منشأ خیر و برکت خانه و خانواده معرفی کرده و از این طریق، زمینه را برای توجه و احترام بیشتر و نیز تلاش در راستای تأمین نیازهای آنها فراهم کرده‌اند؛ برای مثال، در روایتی از پیامبر خدا آمده که او، احترام به سالمندان را بسیار سفارش کرده است و امام صادق، احترام به سالمند را همسان احترام به خدا معرفی کرده است.

در فرهنگ ایرانیان نیز با اثرپذیری از آموزه‌های اسلام، سالمندان همواره از نوعی قداست برخوردار بوده و حفظ جایگاه و ارزش آنها، سنتی نیکو به شمار رفته است. احترام به سالمندان، علاوه بر زنده نگه‌داشتن احساس خودارزشمندی و عزت‌نفس در افراد سالمند، زمینه را برای حضور مفید آنها در جامعه و بهره‌مندی از تجربه‌های سودمند آنها فراهم می‌کند.

نیازمندی‌های سالمندان

سالمندان به‌دلیل کاهش توان بدنی و بروز برخی عوارض جسمی و روحی، از فرزندان و اطرافیان خود برخی انتظارات را دارند، مانند احترام به شأن و جایگاه در خانواده، مراقبت جسمانی، تأمین نیاز‌های بهداشت فردی، حمایت اجتماعی و برآوردن نیازهای مالی. همچنین حمایت عاطفی و احساسی از سالمندان و حفظ استقلال و حریم شخصی آنها، سبب بروز حس امنیت و اهمیت در آنها می‌شود. این امر سبب افزایش امید به زندگی، بهبود شرایط جسمی و حالات روحی آنها خواهد شد.

آلزایمر، استرس (اضطراب) و ترس از مرگ و افسردگی، سلامت روانی سالمندان را تهدید می‌کند. در این شرایط سالمندان نیازمند توجه بیشتر و تأمین نیاز‌های عاطفی و احساسی از طرف جامعه، خانواده و فرزندان هستند.

تغذیه صحیح، تحرکات بدنی مناسب، مراقبت‌های جسمی، وسایل کمک‌کننده در بهبود و افزایش تحرک سالمندان مانند عصا، واکر و صندلی چرخ‌دار، مراقبت‌های پزشکی و درمان بیماری‌های مختلف چشمی، دهان و دندان، روانی و فیزیوتراپی، از نیازمندی‌های جسمی سالمندان است.

چالش‌های سالمندان

کارشناسان معتقدند در کنار نیازمندی‌، سالمندان در این دوره از زندگی با چالش‌های زیر رو‌به‌رو هستند:

1. افزایش مشکلات روحی و جسمی؛
2. کاهش قدرت بدنی و افزایش بی‌خوابی؛
3. فراموشی و ایجاد اختلال در حافظۀ کوتاه‌مدت؛
4. بروز حس تنهایی به‌دنبال مرگ همسر و ازدواج فرزندان؛
5. بیکاری و افزایش اوقات فراغت؛
6. سالمندآزاری به دلایل فرهنگی یا اجتماعی؛
7. از کار افتادگی و کاهش درآمد.

نگهداری سالمندان

نگهداری در خانواده

سالمندان به‌دلیل ناتوانی‌های جسمی و شرایط خاص روحی و روانی، نیازمند مراقبت‌های ویژه هستند. نگهداری سالمندان در محیط خانواده از مسائل ضروری و مهم اجتماعی است که همواره در فرهنگ ایرانی، مورد توجه بوده است؛ اما امروزه برخی خانواده‌ها به‌دلیل اشتغال فرزندان و کاهش زمان لازم برای نگهداری از سالمندان؛ با مشکلات و چالش‌های گوناگون در نگهداری والدین سالمند، روبرو هستند. در این حالت، مشارکت همۀ اعضای خانواده در رفع نیازهای اولیه سالمندان مانند نظافت، خرید مواد غذایی، پخت‌وپز و مدیریت داروها کمک شایانی به امکان نگهداری از سالمندان در خانه و محیط خانواده می‌کند.

نگهداری سالمندان در خانه و محیط خانواده آثار مختلفی را به‌دنبال دارد، ازجمله:

1. افزایش سلامت روحی و روانی سالمند: بر اساس مستندات تاریخی سالمندان غیر مقیم در سرای سالمندان، به‌دلیل حضور در بین اعضای خانواده و ایجاد حس ارزشمندی در آنها از سلامت روحی و روانی بیشتری برخوردارند.
2. افزایش نقش اجتماعی سالمند: حضور سالمندان در محیط خانواده، موجب ایجاد حس مفید‌بودن و حضور یافتن آنها در اجتماع خواهد شد. سالمندانی که در منزل شخصی و در کنار خانواده زندگی می‌کنند، فرصت بیشتری برای حضور در مجامع عمومی دارند. این امر سبب افزایش کیفیت زندگی آنها می‌شود.
3. کاهش هزینه نگهداری: امروزه نگهداری سالمندان در خانه سالمندان، هزینه‌های زیادی را برای خانواده ایجاد می‌کند؛ اما نگهداری سالمند در محیط خانواده سبب کاهش هزینه می‌شود.
4. کاهش ابتلا به آلزایمر: محققان با استناد به مطالعات علمی معتقدند مهم‌ترین عاملی که در کاهش روند آلزایمر در سالمندان تأثیر‌گذار است، زندگی در محیط خانواده و ارتباط با اطرافیان مانند اعضای خانواده و دوستان است. این امر سبب جلوگیری از انزوا و گوشه‌گیری سالمندان شده و روند ابتلا به آلزایمر را در آنها کُند می‌کند یا احتمال ابتلا به آن را کاهش می‌دهد.

نگهداری در خانه سالمندان

امروزه با افزایش دغدغه‌های اعضای خانواده، نگهداری از سالمندان به یک چالش مهم در برخی خانواده‌ها تبدیل شده است. برخی خانواده‌ها می‌کوشند با انتقال سالمندان به مراکز نگهداری، از مسئولیت‌های خود بکاهند. خانه سالمندان محلی برای نگهداری از افراد سالمند و رفع نیاز‌های جسمی و روانی آنها است. افزايش جمعيت سالمند و ناتوانی برخی خانواده‌ها در ایفای وظایف خویش در قبال والدین سالخورده، سبب شده است که آنها سالمندان را به این مراکز خاص منتقل کنند.

در سرای سالمندان، مراقبت‌ها بيشتر در جهت رفع نیاز‌های آنی و جسمانی سالمندان مانند تغذیه، تحرک، ساعت خواب منظم و درمان برخی بیماری‌ها است و توجه به مسائل روحی و روانی سالمند، در حاشیه قرار می‌گیرد. بی‌توجهی به این موضوع، موجب بروز مشکلات روحی، کاهش نقش اجتماعی و کاهش حس مطلوب بودن و ارزشمندی در سالمند می‌شود.

با هدف جبران آسیب‌های ناشی از نگهداری سالمندان در خارج از خانواده، سازمان بهزیستی در ایران، خانه‌هایی برای اسکان و نگهداری سالمندان با نام خانه حمایتی سالمندان در نظر گرفته است. خانه حمایتی سالمندان با آسایشگاه‌ها متفاوت بوده و ساختاری شبیه به خانواده دارند و حس زندگی در جمع خانواده، استقلال‌بخشی، ارتقای کیفیت زندگی و تکریم و احترام سالمندان را تأمین می‌کنند. سالمندان در خانۀ حمایتی نزدیک به محل زندگی خانوادۀ خود، نگهداری می‌شوند تا ملاقات با خانواده‌ و کمک خانواده‌ها در موارد خاص، آسان‌تر باشد.

منابع

• «با سالمند و خانه سالمندان آشنا شوید»، وب‌سایت پارسایان، تاریخ بازدید: 14 آذر 1401ش.
• پاینده، ابوالقاسم، نهج‌الفصاحة، تهران، دنیای دانش، 1382ش
• رحیمی، مجید و همکاران، «تبیین عملکرد مراقبتی در سرای سالمندان: یک مطالعۀ کیفی»، سالمند، شماره 36، 1394ش.
• فانی، مهدی، «سالمندی و سلامت روان»، مجلۀ پژوهش در دین و سلامت، دورۀ 2، شمارۀ 3، 1395ش.
• فخرزاده، حسین و سلطانی مهاجر، حوریه، «جایگاه سالمندان و مراقبت از سلامت آن‌ها در اسلام»، نشریه طب و تزکیه، شماره 2، 1396ش.
• «فعالیت 13 خانه حمایتی کوچک نگهداری از سالمندان و معلولان در تهران»، وب‌سایت سازمان بهزیستی کشور، استان تهران، تاریخ بارگذاری: 4 اسفند 1400ش.
• کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1407ق.
• مؤمنی، خدامراد و همکاران، «مقایسۀ سبک زندگی، حرمت خود و سلامت روانی سالمندان تنها، غیر تنها و مقیم خانۀ سالمندان»،روان‌شناسی تحولی روان‌شناسان ایرانی، شماره 38، 1392ش.
• «نگهداری و مراقبت از سالمند در منزل»، وب‌سایت آسانیسم، تاریخ بازدید: 14 آذر 1401ش.
• نوری، علی و فارسی، سهیلا، «انتظارات سالمندان مقیم سرای سالمندان از فرزندان خود»، سالمندان، شماره 2، 1396ش.
• نوحی، عصمت و همکاران، «مقایسه ترس از مرگ در سالمندان ساکن منزل با سالمندان ساکن در سرای سالمندان شهر اصفهان»، نشریه سالمند، ش31، 1392ش.
• «نیازهای سالمندان را به رسمیت بشناسیم»، وب‌سایت atefenurse، تاریخ بازدید: 14 آذر 1401ش.
• «همه چیز در مورد سالمندان (مشکلات و راهکارها)»، وب‌سایت atefenurse. تاریخ بازدید: 14 آذر 1401ش.