حقوق سالمندان
حقوق سالمندان؛ حقوق افراد بالاتر از سن شصت‌وپنج سال در اجتماع.
حقوق سالمندان، از مسائل مهم اجتماعی است و از آنجا که با پیشرفت‌های فناوری و بهداشتی در قرن معاصر، افراد بیشتری این دوره را درک می‌کنند، اهمیت این مسئله نیز افزایش یافته است. از سوی دیگر به دلیل ضعف جسمی و توانایی ذهنی کمتر در دوران سالمندی، ممکن است به بعضی حقوق سالمندان بی‌توجهی شده یا از آن غفلت شود. از این‌رو آموزش حقوق سالمندان و فرهنگ‌سازی نسبت به آن ضرورت دارد.
مفهوم‌‌شناسی
حق در اصطلاح علم حقوق، اقتداري است كه قانون به افراد داده تا عملي را انجام دهند.[۱] سالمند نیز واژه‌ای برای توصیف افراد مسن بوده و به‌طور قراردادی به سال‌های پس از ۶۵ سالگی و در برخی متون، ۶۰ سالگی به بعد گفته می‌شود.[۲] یکی از ساحت‌های دورۀ سالمندی در هر جامعه‌ای، بُعد حقوقی زندگی سالمندان است که مسائلی مانند کار و تأمین اجتماعی سالمندان و همچنین تکالیف دولت‌ها، سازمان‌ها و شهروندان را در قبال سالمندان مورد بررسی قرار می‌دهد.[۳]
اهمیت
سرشماری‌های عمومی نفوس در ایران نشان‌دهندۀ افزایش تعداد جمعیت سالمند ایران در طول دهه‌های اخیر بوده و پیش‌بینی این است که مواجهۀ جمعیت جامعۀ ایران با پدیدۀ سالمندی در آینده[۴] و تمهید امکانات لازم برای تأمین حقوق سالمندان، پیش از بروز مشکلات، اجتناب‌ناپذیر است.[۵]
انواع حقوق
بعضی حقوقی که برای سالمندان برشمرده شده عبارت است از: حق حیات، حق سلامتی، حق ازدواج، حق مسکن، حق مراقبت و رسیدگی، حق استقلال اقتصادی، حق بازنشستگی و حق اکرام. علاوه‌بر این موارد، پدر و مادر سالمند دارای حقوق مضاعف هستند که بعضی از آنها عبارت است از: سپاسگزاری، احسان، برّ و نیکی، انفاق، تواضع و فروتنی، گفتار کریمانه و شاد کردن.[۶]
1- حقوق شهروندی
یکی از حقوق سالمندان، حقوق شهروندی مختص سالمندان است.[۷] سالمندان به دليل محدودیت‌های حرکتی، برای مشارکت و حضور بیشتر در فعالیت‌های اجتماعی نیاز دارند فضای شهری متناسب با وضعیت آنها طراحی شود.[۸] از این‌رو لازم است نیازها و محدودیت‌های افراد سالمند در نظر گرفته شده و خدمات عمومی، مانند حمل و نقل، امور اداری، معماری شهری، خدمات فرهنگی و بهداشتی به‌گونه‌ای باشد که افراد سالمند بتوانند بدون وابستگی یا با حداقل کمک از دیگران از خدمات بهره‌مند شوند.[۹] برای مثال در فروشگاه‌های بزرگ، نانوایی‌ها، اتوبوس‌های حمل و نقل عمومی و مترو، فضاهایی لحاظ شود تا سالمندان با کمترین قرارگیری در صف، امکان بهره‌مندی از خدمات را داشته باشند.[۱۰]
2- حق بازنشستگى
یکی از حقوق افراد در دورۀ سالمندی و از کارافتادگی، حق بازنشستگی است تا مخارج زندگى آنها از بیت‌المال يا كسانى كه براى آنها كار كرده، تأمين شود.[۱۱] امام علی، وقتی پيرمردى نصرانى و از کار افتاده را در حال گدایی مشاهده کرد، اطرافیان را به خاطر کارکشیدن از او در هنگام جوانی و سپس رها کردن در دوران سالمندی، توبیخ کرد و دستور داد هزینۀ زندگی او از بیت‌المال تأمین شود.[۱۲]
3- حق ازدواج
ازدواج مجدد برای سالمندانی که تنها هستند و همسر ندارند حقی مسلم است. با این حال ازدواج سالمندان خصوصا ازدواج زنان سالمند از نظر فرهنگی چندان پذیرفته نيست.[۱۳] درحالی که ازدواج مجدد، موجب کاهش آسیب‌ها و افزایش رفاه جسمی، روانی و عاطفی در سالمندان است.[۱۴]
4- حق استفاده از تجربۀ سالمندان
یکی از حقوق سالمندان، بهره‌بردن از علم و تجربۀ عمر آنها است.[۱۵] دورۀ سالمندی مرحلۀ کمال زندگی هر انسان بوده و انباشته از تجربیات فراوان است.[۱۶] امام علی در روایتی انديشۀ پير را از تلاش و دلاوری جوان خوشايندتر دانسته است.[۱۷] استفاده از خرد سالمندان، علاوه‌بر برطرف‌کردن تنهایی و احساس پوچی در آنها، منبعی ارزشمند از معلومات و تجربیات برای جوانان است.[۱۸]
5- حق احترام سن
امام سجاد یکی از حقوق سالمندان را احترام سن آنها دانسته است.[۱۹] احترام به سالمندان موجب احساس ارزشمندی در آنها شده، حضور و فعالیت آنها را در اجتماع افزایش می‌دهد. منظور از احترام، توجه کافی به شخص، برخورد دلسوزانه و رفتارهای شایستۀ آن فرد است.[۲۰]
6- حق سلامتی
سالمندان به دلیل ضعف جسمی و استعداد بیشتر در برابر بیماری‌ها، نیاز بیشتری به مراقبت‌های بهداشتی دارند، وظیفه حق‌شناسی نیز، نگهداری و مراقبت از سالمندان را ایجاب می‌کند.[۲۱] از این‌رو بهره‌مندی از امکانات درمانی و توان‌بخشی برای بهبودی، از حقوق سالمندان است.[۲۲]
7- حقوق اجتماعی سالمندان
از جمله حقوق سالمندان، حقوق اجتماعی بوده که در کوچکترین واحد اجتماع یعنی خانواده و سپس محیط اطراف و در نهایت در کل جامعه قابل تعریف است.[۲۳] این حمایت‌های اجتماعی عامل مهمی در سلامتی جسمی و شناختی سالمندان بوده و باعث افزایش مشارکت آنها در امور زندگی می‌شود.[۲۴] مشارکت دادن سالمندان در امور خانواده و اجتماع، مسئله‌ای لازم و حیاتی برای آنها محسوب شده، اما با سپردن سالمندان به آسایشگاه‌ها، نه تنها این حق نادیده گرفته می‌شود بلکه باعث طردشدن آنها از اجتماع، محرمیت از حقوق اجتماعی و بیشتر شدن مشکلات و بیماری‌ها می‌شود.[۲۵]
8- حقوق مضاعف والدین سالمند
والدین سالمند (پدر و پدر بزرگ یا مادر و مادر بزرگ) نسبت به فرزندان خود دارای حقوق مضاعف مادی و معنوی هستند. بعضی حقوق مادی و معنوی آنها عبارت است از: نگهداری شایستۀ والدین سالمند در منزل همراه با تکریم و احترام و اطاعت از آنها؛ توجه به تغذيه، لباس، مسکن و سلامتی و درمان آنها و نفقه دادن به والدین سالمند در صورتی که فقیر باشند.[۲۶]
حقوق سالمندان در فرهنگ دینی ایرانیان
سالمندی در فرهنگ ایرانی از جایگاه و حرمت خاصی برخوردار بوده و برخلاف فرهنگ غربی که نگرش منفی نسبت به پیری دارد جملۀ «الهی پیر شوی» دعای خیر مردم در فرهنگ عامیانه در حق دیگران بوده است.[۲۷] در آموزه‌های دین، نسبت به حقوق سالمندان به‌ویژه سالمندان مسلمان، در گفتار و رفتار تاکید بسیار شده است.[۲۸] پیامبر اسلام در روایتی تکریم و احترام سالمندان را تکریم و احترام خود و خداوند دانسته است.[۲۹] قرآن کریم نیز دوران سالمندی والدین را مورد توجه قرار داده و توصیه به رفتار پر از عطوفت و مهربانی نسبت به آنها کرده و به فرزندان هشدار می‌دهد از هر گفتار یا رفتاری که روان آنها را آزرده سازد خودداری کنند.[۳۰]
راهکارهای تحقق حقوق سالمندان
1- فرهنگ‌سازی؛
فرهنگ‌سازی مصادیق بسیاری دارد مانند احترام و تكريم سالمندان،[۳۱] فرهنگ استفاده از واژگان با بار معنایی مثبت برای سالمندان به‌جای استفاده از الفاظ دارای بار معنایی منفی،[۳۲] فرهنگ‌سازی برای دخالت‌دادن سالمندان در امور خانوادگی، شخصی و اجتماعی و مشورت گرفتن از آنها،[۳۳] ارزش قائل‌شدن برای سالمندان در مکان‌های عمومی و رفتار مؤدبانه با آنها، و فرهنگ‌سازی جهت بسترسازی ازدواج سالمندان و از بین‌بردن قبح آن، از طریق کارهایی مانند فیلم و سریال.[۳۴]
2-آموزش؛
آموزش حقوق شهروندی سالمندان به افراد جامعه، از کارهای لازم برای تحقق حقوق شهروندی به ویژه حقوق سالمندان است.[۳۵]
3- تقنین و سیاست‌گذاری؛[۳۶]
4- بهداشت و سلامتی؛
نیازهای بهداشتی و درمانی سالمندان متفاوت از سایر گروه‌های سنی است[۳۷] و بیمارستان‌ها نیازمند ایجاد بخش ویژۀ سالمندان به همراه امکانات متناسب با سن آنها هستند. همچنین تعریف دوره‌های پزشکی، پیراپزشکی و پرستاری، مراقبت‌های بهداشتی سالمندان، و تأسیس واحدهای طب سالمندی و تربیت پزشک متخصص سالمندی، می‌تواند راهگشا باشد.[۳۸]
5- توجه به وضعیت سالمندان در فضا و معماری شهری و ادارات؛
لازم است در برنامه‌ریزی و طراحی فضای شهری و ادارات شهر، وضعیت سالمندان لحاظ شود. برای مثال، فضاهایی برای استراحت و رفع خستگی سالمندان ایحاد شود و یا اینکه دسترسی به خدمات اداری برای آنها تسهیل گردد.[۳۹]
6- تأسیس مراکز فرهنگی خاص سالمندان؛
تأسیس مراکز فرهنگی خاص سالمندان علاوه‌بر اینکه مکانی برای گذران اوقات فراغت بوده و باعث تقویت روحی آنها می‌شود، همچنین باعث افزایش سرمایه فرهنگی سالمندان شده و عامل مؤثری در جلوگیری از محرومیت‌های اجتماعی خواهد بود.[۴۰]
7- تأسیس مراکز مددکاری اجتماعی برای سالمندان؛
تأسیس مراکز مددکاری اجتماعی مختص سالمندان و ارائۀ مشاوره به سالمندان و خانوادۀ آنها، باعث افزایش اعتماد به نفس و حضور سالمندان در اجتماع می‌شود.[۴۱]
پانویس
- ↑ رمضانی، « حق در لغت، قرآن و اصطلاح»، وب‌سایت مؤسسه اهل‌البیت.
- ↑ نیلفروشان، آسیب‌شناسی اجتماعی سالمندان، ۱۴۰۱ش، ص18.
- ↑ حبیب‌نژاد و تسخيرى، «حقوق کار سالمندان در نظام حقوقی ایران و اسناد بین المللی»، 1397ش، ص 91 و92.
- ↑ فتحی، «پدیده‌ی سالمندی جمعیت در ایران و آینده آن»، وب‌سایت پژوهشکده آمار.
- ↑ حبیب‌نژاد و تسخيرى، «حقوق کار سالمندان در نظام حقوقی ایران و اسناد بین المللی»، 1397ش، ص 92.
- ↑ رضایی بیرجندی، « کتاب «حقوق و منزلت سالمندان در متون و فرهنگ اسلامی»، خبرگزاری مهر.
- ↑ «حقوق شهروندی مختص سالمندان»، وب‌سایت مهرمندان.
- ↑ محمدی و دیگران، «پایش نظریه حق به شهر در بازتولید فضای شهر دوستدار سالمند (مطالعه موردی: بافت فرسوده بخش مرکزی شهر زنجان)»، ۱۴۰۰ش، ص207.
- ↑ رزاقی و دیگران، «ارزیابی شاخصه‌های فضایی کالبدی شهر مشهد در راستای تبدیل شدن به شهر دوستدار سالمند»، 1394ش، ص182.
- ↑ «حقوق شهروندی مختص سالمندان»، وب‌سایت مهرمندان.
- ↑ منتظری، رساله حقوق، 1394ش، ص 66.
- ↑ «حقوق کارگر»، وب‌سایت کتابخانه احادیث شیعه.
- ↑ «روانشناسی اهمیت ازدواج سالمندان و افراد پیر»، وب‌سایت ویکی‌روان.
- ↑ رضائی و دیگران، «مطالعه کیفی درک و تفسیر سالمندان از ازدواج مجدد در شهر سقز»، 1400ش، ص62.
- ↑ منتظری، رساله حقوق، 1394ش، ص130.
- ↑ « اقدامات دولت برای حقوق سالمندان در کشور»، وب‌سایت مهرمندان.
- ↑ «ترجمه و شرح حکمت 86 نهج البلاغه: برترى تجربه پيران بر قدرت جوانان»، وب‌سایت موسسه اهل‌البیت.
- ↑ خادم و عقدایی، پیرانه سری (نگاه روان‌شناختی سعدی و عنصرالمعالی به دوره کهنسالی)»، 1395ش، ص6.
- ↑ «حقوق اخلاقی و اجتماعی»، وب‌سایت دفتر آیت الله مکارم شیرازی.
- ↑ رزاقی و آهی‌اندی، «فرهنگ احترام و سالمندی موفق؛ زمینه ساز سبک زندگی مشارکت-محور برای سالمندان»، 1396ش، ص79-80.
- ↑ عرب و تاجور «بررسی وضعیت خدمات بهداشتی و درمانی سالمندان در ایران»، 1385ش، ص6.
- ↑ «متن منشور حقوق شهروندی»، وب‌سایت اطلاع رسانی ریاست جمهوری اسلامی ایران .
- ↑ کیااحمدي و حسینی، «مطالعه ادراک متخصصان حوزه سالمندی پیرامون پدیده سالمندی: یک پژوهش کیفی»، 1398ش، ص148.
- ↑ نظری و دیگران، «ارتباط بین حمایت اجتماعی و کیفیت فعالیت روزمره سالمندان جامعه روستایی»، 1399ش، ص354.
- ↑ تاج‌مزینانی و لاریجانی، «بررسی عوامل تاثیرگذار بر مطرودیت اجتماعی سالمندان (شهر ورامین)»، 1394ش، ص59.
- ↑ فخرزاده و سلطانی، «جایگاه سالمندان و مراقبت از سلامت آن ها در اسلام»، 1396ش، ص100.
- ↑ خادم و عقدایی، پیرانه سری (نگاه روان‌شناختی سعدی و عنصرالمعالی به دوره کهنسالی)»، 1395ش، ص4.
- ↑ «بزرگسال - هزار حدیث در یکصد موضوع»، وب‌سایت اطلاع‌‌رسانی حدیث شیعه.
- ↑ «احترام نهادن به سالخوردگان»، وب‌سایت اطلاع‌‌رسانی حدیث شیعه.
- ↑ سوره اسراء، آيه ۲۳ و ۲۴.
- ↑ «سالمندان و ضرورت آموزش‌هاي خودمراقبتي»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
- ↑ » ایجاد و رعایت حقوق شهروندی سالمندان»، وب‌سایت مهرمندان.
- ↑ رزاقی و آهی‌اندی، «فرهنگ احترام و سالمندی موفق؛ زمینه ساز سبک زندگی مشارکت-محور برای سالمندان»، 1396ش، ص80.
- ↑ هدایتی، «ازدواج سالمندان( ضرورت‌ها، جنبه‌های مثبت و منفی)»، خبرگزاری صدا و سیما.
- ↑ بخشی قولنجی و نوری، «حقوق شهروندی سالمندان»، 1394ش، ص2.
- ↑ عرب و تاجور «بررسی وضعیت خدمات بهداشتی و درمانی سالمندان در ایران»، 1385ش، ص7.
- ↑ «سالمندان و میانسالان»، وب‌سایت معاونت بهداشتی دانشگاه علوم پزشکی گلستان.
- ↑ عرب و تاجور «بررسی وضعیت خدمات بهداشتی و درمانی سالمندان در ایران»، 1385ش، ص7.
- ↑ نظم فر و دیگران، «امکان‌سنجی تحقق شهر دوستدار سالمند (مطالعه موردی: شهر بوکان)»،1397ش، ص70.
- ↑ تاج‌مزینانی و لاریجانی، «بررسی عوامل تاثیرگذار بر مطرودیت اجتماعی سالمندان (شهر ورامین)»، 1394ش، ص73.
- ↑ تاج‌مزینانی و لاریجانی، «بررسی عوامل تاثیرگذار بر مطرودیت اجتماعی سالمندان (شهر ورامین)»، 1394ش، ص73
منابع
- قرآن کریم.
- «احترام نهادن به سالخوردگان»، وب‌سایت اطلاع‌‌رسانی حدیث شیعه، تاریخ بازدید: 27 بهمن 1402ش.
- «اقدامات دولت برای حقوق سالمندان در کشور»، وب‌سایت مهرمندان، تاریخ درج مطلب: 25 بهمن 1398ش.
- «ایجاد و رعایت حقوق شهروندی سالمندان»، وب‌سایت مهرمندان، تاریخ درج مطلب: 22 تیر 1399ش.
- بخشی قولنجی، سمیه و نوری، صالح، «حقوق شهروندی سالمندان»، همایش ملی تبیین حقوق شهروندی، دورۀ 1، 1394ش.
- «بزرگسال - هزار حدیث در یکصد موضوع»، وب‌سایت اطلاع‌‌رسانی حدیث شیعه، تاریخ بازدید: 27 بهمن 1402ش.
- تاج‌مزینانی، علی‌اکبر و لاریجانی، مهدیه، «بررسی عوامل تاثیرگذار بر مطرودیت اجتماعی سالمندان (شهر ورامین)»، مجله جامعه شناسی کاربردی، دورۀ 26، شمارۀ 3، 1394ش.
- «ترجمه و شرح حکمت 86 نهج‌البلاغه: برترى تجربه پيران بر قدرت جوانان»، وب‌سایت موسسه اهل‌البیت، تاریخ درج مطلب: 18 مرداد 1396ش.
- حبیب‌نژاد، سید احمد و تسخيرى، محمدصالح، «حقوق کار سالمندان در نظام حقوقی ایران و اسناد بین المللی»، مجله حقوق تطبیقی، دورۀ 14، شمارۀ 1، 1397ش.
- «حقوق شهروندی مختص سالمندان»، وب‌سایت مهرمندان، تاریخ درج مطلب: 15 تیر 1399ش.
- «حقوق کارگر»، وب‌سایت کتابخانه احادیث شیعه، تاریخ بازدید: 24 بهمن 1402ش.
- «حقوق اخلاقی و اجتماعی»، وب‌سایت دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، تاریخ بازدید: 25 بهمن 1402ش.
- خادم، هاجر و عقدایی، تورج، «پیرانه سری(نگاه روان‌شناختی سعدی و عنصرالمعالی به دوره کهنسالی)»، کنگره بین‌المللی علوم اسلامی انسانی، 1395ش.
- رزاقی، محمد و آهی‌اندی، محسن، «فرهنگ احترام و سالمندی موفق؛ زمینه ساز سبک زندگی مشارکت-محور برای سالمندان»، مجله نامه هنرهای تجسمی و کاربردی، دورۀ 10، شمارۀ 19، 1396ش.
- رزاقی، سیدهادی و دیگران، «ارزیابی شاخصه‌های فضایی کالبدی شهر مشهد در راستای تبدیل شدن به شهر دوستدار سالمند»، مجله جغرافیا و آمایش شهری-منطقه‌ای، سال پنجم، شماره۱۵، ۱۳۹۴ش.
- رضایی بیرجندی، علی، « کتاب حقوق و منزلت سالمندان در متون و فرهنگ اسلامی»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 10 مهر 1402ش.
- رضائی، مهدی و دیگران، «مطالعۀ کیفی درک و تفسیر سالمندان از ازدواج مجدد در شهر سقز»، مجله نامه انجمن جمعیت‌شناسی ایران، دورۀ 16، شمارۀ 31، 1400ش.
- «روانشناسی اهمیت ازدواج سالمندان و افراد پیر»، وب‌سایت ویکی‌روان، تاریخ درج مطلب: 6 مهر 1401ش.
- «سالمندان و میانسالان»، وب‌سایت معاونت بهداشتی دانشگاه علوم پزشکی گلستان، تاریخ درج مطلب: 21 فروردین 1397ش.
- «سالمندان و ضرورت آموزش‌هاي خود مراقبتي»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 8 مهر 1397ش.
- سیدمیرزایی، سيدمحمد، «ملاحظاتی پیرامون ابعاد سالمندی با نگاهی به تجربه ژاپن»، پژوهشنامه علوم انسانی، شماره۵۳، ۱۳۸۶ش.
- عرب، محمد و تاجور، مریم، «بررسی وضعیت خدمات بهداشتی و درمانی سالمندان در ایران»، مجله فصلنامه بیمارستان، دورۀ ۶، شمارۀ ۱ و ۲، 1385ش.
- فتحی، الهام، «پدیده‌ی سالمندی جمعیت در ایران و آینده آن»، وب‌سایت پژوهشکده آمار، تاریخ بازدید: 23 بهمن 1402ش.
- فخرزاده، حسين و سلطانی مهاجر، حوریه، «جایگاه سالمندان و مراقبت از سلامت آنها در اسلام»، مجله طب و تزکیه، دورۀ 26، شمارۀ 2، 1396ش.
- کیااحمدي، عاطفه و حسینی، ابوالفضل، «مطالعه ادراك متخصصان حوزه سالمندي پیرامون پدیده سالمندي: یک پژوهش کیفی» پژوهشنامه مددکاري اجتماعی، دورۀ 6، شمارۀ 22، 1398ش.
- «متن منشور حقوق شهروندی»، وب‌سایت اطلاع رسانی ریاست جمهوری اسلامی ایران، تاریخ درج مطلب: 29 آذر 1395ش.
- محمدی، شهرام و دیگران، «پایش نظریه حق به شهر در بازتولید فضای شهر دوستدار سالمند (مطالعه موردی: بافت فرسوده بخش مرکزی شهر زنجان)»، مجله پژوهش‌های جغرافیای انسانی، دوره ۵۳، شماره۱، ۱۴۰۰ش.
- منتظری، حسینعلی، رساله حقوق، تهران، سرایی، چ7، 1394ش.
- نظری، مهین و دیگران، «ارتباط بین حمایت اجتماعی و کیفیت فعالیت روزمره سالمندان جامعه روستایی»، سالمند، دورۀ 15، شمارۀ 3، 1399ش.
- نظم‌فر، حسین و دیگران، «امکان‌سنجی تحقق شهر دوستدار سالمند (مطالعه موردی: شهر بوکان)»، فصلنامه مطالعات شهری، دورۀ 7، شمارۀ 27، 1397ش.
- نیلفروشان، سعید، آسیب‌شناسی اجتماعی سالمندان، تهران، فرزانگان دانشگاه، ۱۴۰۱ش.
- هدایتی، فریفته، «ازدواج سالمندان( ضرورت‌ها، جنبه‌های مثبت و منفی)»، خبرگزاری صدا و سیما، تاریخ درج مطلب: 10 آبان 1396ش.