تکریم سالمندان
تکریم سالمندان؛ توجه، خدمت‌گزاری، احترام و رفع نیازهای سالمندان.
تکریم سالمندان به‌معنای گذران وقت باکیفیت با آنها و نیز توجه و احترام به آنان است. اختصاص دادن وقت و توجه کافی به سالمندان از طرف خانواده و جامعه، تأثیراتی شگرف بر سلامتی آنها داشته و بهره‌گیری از آنها به‌مثابه ذخایر فرهنگ و تجربه، به نفع تمامی اعضای خانواده و جامعه است.
مفهوم‌شناسی
سالمند در جهان امروزی به فردی اطلاق می‌شود که بیش از 60 سال سن داشته و به‌دلیل پیامدها و عوارض ناشی از کهولت سن، نیاز به مراقبت و توان‌بخشی دارد. در اصطلاح فقهی نیز سالمند به فردی گفته می‌شود که به‌دلیل بالا رفتن سن، توانایی نگهداری و خدمت به خود را ندارد.[۱]
موقعیت سالمندان و تحول اجتماعی
کارشناسان، بر این باورند که در جوامع سنتی، اهمیت سالمندان به‌مثابه ذخایر فرهنگ، دانش، تجربه و عقل، همواره مورد توجه بوده و امور جتماعی توسط شورایی از بزرگان و ریش‌سفیدان، مدیریت و کنترل می‌شد. افراد سالمند، به امور درون خانواده نیز مسلط بودند. همچنین، سالمندان گنجینۀ ارزشمندی از دانش و تجربه به‌شمار می‌آمدند. به موازات تحولات اجتماعی و دگرگونی‌های فرهنگی، جایگاه سالمندان در جوامع معاصر دست‌خوش تغییراتی چشمگیر شد. کاهش اقتدار و ارزش سالمندان در خانواده و نیز جامعه، منجر به کم‌شدن اثر آنها در فعالیت‌های اجتماعی و اقتصادی شده و آنها را به انواع مشکلات جسمی، روانی، فقر عاطفی و ارتباطی دچار کرده است. در جوامع دگرگون‌شدۀ امروزی، انباشتگی تجربه و دانش افراد سالمند، دیگر ارزشمند و مهم تلقی نمی‌شود و سالمندان موقعیت اجتماعی نازل و متزلزلی دارند.[۲]
تکریم سالمندان در فرهنگ ایرانیان
نوع نگاه به دورۀ سالمندی در زندگی انسان‌ها، متأثر از فرهنگ جوامع است. نوع نگاه به سالمندان در جامعۀ ایرانی، از فرهنگ کهن ایرانی و اسلامی سرچشمه می‌گیرد که احترام به ریش‌سفیدان و بزرگان را سفارش می‌کند.[۳] ایرانیان در عهد باستان، برای بزرگداشت جایگاه و ارزش سالخوردگان روز مشخصی را تعیین کرده بودند. این روز مصادف با 25ام شهریور به‌نام «اشیش وانگ»[۴] معروف بوده است.[۵] بسیاری از کارشناسان غیرایرانی بر این باورند که فرهنگ ایرانیِ تکریم سالمندان می‌بایست به سیاست، طرح و برنامه تبدیل شده و به‌عنوان الگویی در منطقه و جهان مورد استفاده قرار گیرد.[۶] این فرهنگ غنی، در ادبیات نیز اثرگذار بوده و در ضرب‌المثل‌های بسیاری به آن اشاره شده است: «تدبیر از پیر، جنگ از جوان»، «ز سودای بزرگان هیچ‌کس نقصان نمی‌بیند» و «سخن بزرگان شنیدن، ادب است».[۷]
تکریم سالمندان در آموزه‌های دینی
کارشناسان، تکریم سالمندان در آموزه‌های دینی را از دو جهت بررسی می‌کنند: منظر عام تکریم به انسان و منظر خاص تکریم به انسانِ سالمند.
تکریم سالمندان در قرآن
رعایت کرامت انسانی و احترام به‌عموم انسان‌ها مبنای تکریم سالمندان به‌صورت عمومی است.[۸] در عین حال از مهم‌ترین آموزه‌های قرآن کریم، تکریم و احترام ویژه نسبت به والدین و سالمندان است. افراد سالمند، چه در خانه و به‌عنوان بزرگ‌تر خانواده و چه در جامعه، باید محترم شمرده شوند. از جمله مواردی که در آیات قرآن نسبت به تکریم سالمندان تأکید شده، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- در برخی آیات قرآنی، نیکی به پدر و مادر، در کنار اصل توحید قرار گرفته است؛
- اطلاق واژۀ «احسان» به والدین به‌خصوص در سنین پیری بالاتر از انفاق بوده و شامل محبت، ادب، آموزش، مشورت، اطاعت، تشکر و مراقبت از آنها می‌شود؛
- سفارش به تکریم سالمندان به‌ویژه والدین، به‌صورت بدون واسطه؛
- نداشتن هیچ‌گونه حدومرز برای احسان به والدین و تکریم سالمندان؛
- مطلق بودن واژۀ والدین در قرآن و شامل شدن تمامی والدین اعم از مسلمان و کافر.
مفسران با بررسی آیات قرآن دریافته‌اند که خداوند تأکید کرده تا فرزندان، در دوران پیری که افراد به بیشترین توجه، حمایت و محبت نیاز دارند، باید سالمندان را نزد خود نگه داشته و آنها را تا حد امکان از خود دور نکنند. همچنین، قرآن به انسان‌ها تأکید می‌کند که فرزندان، کم‌ترین سخن اهانت‌آمیزی به والدین نگفته و بلکه با گفتاری کریمانه با آنها سخن بگویند.[۹]
تکریم سالمندان در روایات
در احادیث و روایات بسیاری به تکریم بزرگ‌ترها به‌خصوص سالمندان اشاره شده است؛ برای مثال، در روایتی از پیامبر خدا آمده که هرگاه کوچک‌ترهای خانواده به بزرگ‌ترها احترام کنند، خداوند به آن خانواده نظر خیر می‌کند.[۱۰] امام علی نیز بزرگداشت سالمندان را زمینه‌ساز احترام به خود دانسته و سفارش کرده تا به بزرگترهای خود احترام کنید تا افراد کوچک‌تر شما را محترم شمارند.[۱۱]
شیوه‌های تکریم سالمندان
از جمله راه‌های تکریم سالمندان می‌توان به دو گروه شیوه‌های عمومی و رسمی (دولتی) اشاره کرد:
شیوه‌های عمومی
- بهره‌مندی از تجارب سالمندان و نگاه به آنها به‌عنوان سرمایه‌های ارزشمند و گران‌قیمت؛ همان‌طور که در شعری از محمد بلخی آمده است: (آنچه بیند آن جوان در آینه *** پیر اندر خشت می‌بیند همه)[۱۲]
- گذراندن وقت با سالمندان: کارشناسان معتقدند که بیشتر سالمندان به دلایلی همچون «بازنشستگی»، «عدم ارتباطات اجتماعی»، «عدم حضور در محیط کاری» و «از دست دادن همسر و نزدیکان» احساس تنهایی می‌کنند و گذران وقت با آنها، این احساس را رفع می‌کند.
- برخورد مؤدبانه با سالمندان: مانند گوش دادن به حرف‌های آنها، نپریدن میان سخن آنها، خطاب نکردن سالمندان با نام کوچک، برخاستن از جای خود به‌احترام سالمندان و راه نرفتن جلوتر از سالمندان؛
- سخن گفتن دربارۀ گذشته با سالمندان: کارشناسان معتقدند که صحبت دربارۀ گذشته می‌تواند نسل‌های مختلف یک خانواده را به‌هم نزدیک کرده و روابط بین‌نسلی را تقویت کند. همچنین، کودکانی که دربارۀ تاریخچۀ خانوادگی خود اطلاعات دارند، در برابر هیجانات منعطف‌تر بوده و در مقابله با چالش‌های زندگی، روشی مؤثرتر را انتخاب می‌کنند.
- تماس با سالمندان: سر زدن به آنها و تماس گرفتن با سالمندان؛
- برآورده کردن نیازهای سالمندان پیش از به زبان آوردن توسط خود آنها؛
- مراقبت از سالمندان و خدمت‌گزاری به آنها؛[۱۳]
- غذا خوردن با آنها؛
- قدردانی کردن از سالمندان؛
- سر زدن به مراکز سالمندان، نگاه به جایگاه سالمندان در کانون گرم خانواده نه سرای سالمندان؛
- داوطلب شدن برای خدمت کردن در مراکز نگهداری سالمندان.[۱۴]
شیوه‌های رسمی یا دولتی
- بها دادن به سالمندان با اجرای برنامه‌های حمایتی در زمینه‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی، روانی، بهداشتی و پزشکی؛
- حمایت از سالمندان در راستای استقلال مالی به‌منظور عدم احساس سربار بودن در زندگی؛ ایجاد مشاغل سبک و مناسب با توانایی‌های جسمی و روحی سالمندان به‌منظور تقویت اعتماد به نفس، بازیابی استعدادها و بهبود اوضاع مالی؛
- نیکی کردن به سالمندان و مراقبت از آنها به‌منظور ایجاد جامعه‌ای شاد و صمیمی؛[۱۵]
- ارائۀ تعریفی نوین از ارزش نقش و منزلت سالمندان در جامعه به‌منظور ارتقای جایگاه اجتماعی شایسته برای آنها در خانواده و جامعه؛
- تغییر نگرش‌های منفی موجود در رابطه با سالمندان از طریق تضعیف عقاید قالبی و کلیشه‌ای رایج دربارۀ سالمندان؛
- بازتوزیع عادلانۀ منابع ارزشمند جامعه به‌خصوص قدرت و اعتبار در بین جوانان و سالمندان؛
- آموزش به جوانان برای درک فرآیند پیری و شناخت ویژگی‌های روحی سالمندان؛
- آموزش نحوۀ برخورد با سالمندان در خانواده و جامعه؛
- فراهم کردن شرایط حضور سالمندان در مراکز و مکان‌های آموزشی، فرهنگی و تفریحی برای ایجاد و تقویت ارتباط میان‌نسلی؛
- فراهم کردن شرایط فیزیکی و فرهنگی مناسب برای نگهداری از سالمندان در اطراف خانواده‌ها.[۱۶]
هفتۀ تکریم سالمندان
در ایران، از هفتم تا سیزدهم مهر را هفتۀ تکریم و بزرگداشت سالمندان نام‌گذاری کرده‌اند. این هفته، هر سال با شعاری خاص و روزشماری متناسب، برگزار می‌شود؛ برای مثال، شعار ملی روز سالمند در سال 1401ش «تاب‌آوری و مشارکت زنان سالمند» بود. در این هفته، روز اول را «روز رسانه، آگاهی‌بخشی و فرهنگ‌سازی»، روز دوم را «روز آموزش و توانمندسازی»، روز سوم را «روز خانواده و جامعۀ دوست‌دار سالمند»، روز چهارم که همزمان با روز جهانی سالمند بود «روز تاب‌آوری و مشارکت زنان سالمند»، روز پنجم را «روز مراقبت و سلامت جسمی، روانی، اجتماعی و معنوی»، روز ششم را «روز حمایت‌های اجتماعی، رفاهی و اقتصادی» و روز هفتم را «روز قانون‌گذاری، سیاست‌گذاری و راهبری امور سالمندان» نام‌گذاری کردند.[۱۷]
طرح تکریم سالمندان
در ایران، در سال‌های اخیر و در چارچوب طرح تکریم سالمندان، کارت‌هایی با عنوان منزلت سالمندان در اختیار آنها قرار می‌گیرد که با استفاده از آن می‌توانند خدمات رفاهی، حمایتی و ورزشی را به‌صورت رایگان یا نیم‌بها دریافت کنند. همچنین، سالمندان با ارائۀ این کارت‌ها می‌توانند از خدمات گردشگری، بهداشت جسم و روان، تفریحی، خدمات رایگان مترو، خدمات فرهنگی و آموزشی نیز به‌صورت رایگان استفاده کنند. در این طرح، ادارات کل ورزش و جوانان، فرهنگ و ارشاد اسلامی، میراث فرهنگی و گردشگری، بهزیستی، حوزۀ هنری، دانشگاه‌های علوم پزشکی و شهرداری‌ها مشارکت دارند.[۱۸]
تکریم سالمندان از سوی کودکان
کارشناسان معتقدند که کودکان، تکریم سالمندان را از والدین خود می‌آموزند. به‌همین دلیل، کارشناسان، والدین را به حفظ احترام نسبت به کودکان و آموزش آن به فرزندان سفارش می‌کنند؛ برای مثال، آنها بر این باورند که برخی رفتارها به‌شرح زیر می‌تواند کودکان را در درک رفتار محترمانه یاری کند:
- صرف زمان برای کودک؛
- گفت‌وگو با کودکان و بازگو کردن پیامدهای رفتارهای مختلف (مناسب و نامناسب) به آنها؛
- سخن گفتن از تأثیر رفتارهای کودک با دیگران با زبانی ساده و قابل‌فهم؛
- تحقیر یا سرزنش کردن کودکان؛
- تشویق کودک به پذیرایی و خوشامدگویی در حضور جمع، اما عدم اصرار به انجام آن؛
- قدردانی کردن از کارهای مثبت کودک؛
- محبت کردن به کودکان.[۱۹]
وضعیت امروزی تکریم سالمندان
امروزه، با پیشرفت روزافزون جوامع، خانواده‌های گسترده به خانواده‌های کوچک و هسته‌ای تبدیل شده و در این نوع از خانواده‌ها، بزرگ شدن فرزندان و مستقل شدن آنها، منجر به تنهایی بیشتر والدین می‌شود. روابط گرم خانوادگی که در گذشته اساس مناسبات خانوادگی به‌شمار می‌رفتند، امروزه، به‌دلایلی مانند پیچیدگی مناسبات کاری و اجتماعی و دغدغه‌های روزمرۀ زندگی، سرد شده‌اند. در این میان، سالمندانی که به‌دلیل وضعیت سنی و فراغت بیشتر، به توجه و محبت بیشتری نیاز دارند، احساس تنهایی بیشتری را تجربه می‌کنند. این انتظارات، در میان برخی از سالمندان تا حدی پیش می‌رود که منجر به بروز رفتارهای کودکانه و بهانه‌گیری‌های بی‌دلیل از سمت سالمندان می‌شود. این در حالی است که سالمندان در سنین سالمندی نیاز دارند تا در کانون توجه بوده، در زندگی سهم داشته، در تصمیم‌گیری‌ها شرکت کرده، جوانان را پند داده و تجارب خود را به آنها انتقال دهند.[۲۰]
آسیب‌شناسی عدم تکریم سالمندان
در صورت عدم تکریم سالمندان توسط افراد جوان، رشته‌های عاطفی پیوندهای انسانی از هم گسسته و جوانان، علاوه بر محروم ماندن از رأفت، عاطفه و تجربۀ سالمندان، نشانه‌های بی‌توجهی خود نسبت به ارزش‌ها را تثبیت می‌کنند.[۲۱] از دیگر آسیب‌های بی‌توجهی به سالمندان می‌توان به وظایف و هزینه‌های سنگین دولت‌ها در مراقبت از سالمندان که در گذشته از جمله وظایف خانواده‌ها محسوب می‌شده، خارج بودن گروه سالمند از عرصۀ تولید و تعداد روزافزون آنها اشاره کرد.[۲۲]
پانویس
- ↑ «مفهوم سالمندی و موقعیت آن در اسلام»، وب‌سایت ویستا.
- ↑ «جایگاه سالمندان از دیروز تا امروز»، وب‌سایت ویستا.
- ↑ «جایگاه و تصویر سالمندان در ضرب‌المثل‌های فارسی»، وب‌سایت ویستا.
- ↑ Asis vang.
- ↑ «جایگاه و تصویر سالمندان در ضرب‌المثل‌های فارسی»، وب‌سایت ویستا.
- ↑ «فرهنگ احترام به سالمندان در ایران بعنوان الگو در دنیا استفاده شود»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
- ↑ «جایگاه و تصویر سالمندان در ضرب‌المثل‌های فارسی»، وب‌سایت ویستا.
- ↑ خلیلی و دیگران، «مروری بر کرامت سالمندی و عوامل مرتبط با آن»، 1397ش، ص11.
- ↑ مکارم شیرازی و دیگران، تفسیر نمونه، ج12، چ1، 1374ش، ص74-76 و ج7، ص40-42.
- ↑ کلینی، الکافی، 1407ق، ج2، ص158.
- ↑ لیثی واسطی، عیون‌الحکم و المواعظ، 1376ش، ص504، حدیث 9244.
- ↑ بلخی، مثنوی معنوی، دفتر پنجم، 1397ش، بیت 3275.
- ↑ طوسی، الأمالی، 1414ش، ص311.
- ↑ عطاری، «احترام به سالمندان: 9 روش تکریم سالمندان و لزوم حفظ احترام سالمندان»، بی‌تا، ص1-3.
- ↑ «تکریم سالمندان در آموزه‌های دینی»، وب‌سایت بلاغ.
- ↑ «جایگاه سالمندان از دیروز تا امروز»، وب‌سایت ویستا.
- ↑ «دربارۀ روز جهانی سالمند و هفتۀ ملی سالمند»، وب‌سایت دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی، درمانی کرمانشاه.
- ↑ «شتاب شیراز در رسیدن به سالمندی/ اجرای طرح تکریم سالمندان در شیراز»، خبرگزاری فارس.
- ↑ «روش صحیح احترام به سالمندان و آموزش آن به کودکان»، وب‌سایت نمناک.
- ↑ «جایگاه و تصویر سالمندان در ضرب‌المثل‌های فارسی»، وب‌سایت ویستا.
- ↑ «سالمندان؛ محور وحدت خانواده/ آداب تکریم سالمندان در اسلام»، خبرگزاری مهر.
- ↑ «جایگاه سالمندان از دیروز تا امروز»، وب‌سایت ویستا.
منابع
- بلخی، جلال‌الدین محمد، مثنوی معنوی، تهران، اطلاعات، 1397ش.
- «تکریم سالمندان در آموزه‌های دینی»، وب‌سایت بلاغ، تاریخ بارگذاری: 14 فروردین 1401ش.
- «جایگاه سالمندان از دیروز تا امروز»، وب‌سایت ویستا، تاریخ بازدید: 8 خرداد 1402ش.
- «جایگاه و تصویر سالمندان در ضرب‌المثل‌های فارسی»، وب‌سایت ویستا، تاریخ بازدید: 7 خرداد 1402ش.
- خلیلی، زهرا و دیگران، «مروری بر کرامت سالمندی و عوامل مرتبط با آن»، مجلۀ علمی پژوهشی تعالی بالینی، دورۀ 8، شمارۀ 3، 1397ش.
- «دربارۀ روز جهانی سالمند و هفتۀ ملی سالمند»، وب‌سایت دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی، درمانی کرمانشاه، تاریخ بازدید: 7 خرداد 1402ش.
- «روش صحیح احترام به سالمندان و آموزش آن به کودکان»، وب‌سایت نمناک، تاریخ بازدید: 7 خرداد 1402ش.
- «سالمندان؛ محور وحدت خانواده/ آداب تکریم سالمندان در اسلام»، خبرگزاری مهر، تاریخ بارگذاری: 18 فروردین 1391ش.
- «شتاب شیراز در رسیدن به سالمندی/ اجرای طرح تکریم سالمندان در شیراز»، خبرگزاری فارس: تاریخ بارگذاری: 10 مهر 1399ش.
- طوسی، محمد بن حسن، الأمالی، چ1، قم، دارالثقافه، 1414ش.
- عطاری، روناک، «احترام به سالمندان: 9 روش تکریم سالمندان و لزوم حفظ احترام سالمندان»، مرکز بهداشت شهرستان کرمانشاه، بی‌تا.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی،چ4، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1407ق.
- «فرهنگ احترام به سالمندان در ایران بعنوان الگو در دنیا استفاده شود»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ بارگذاری: 4 آذر 1400ش.
- لیثی واسطی، علی بن محمد، عیون‌الحکم و المواعظ، چ1، قم، دارالحدیث، 1376ش.
- مکارم شیرازی، ناصر و دیگران، تفسیر نمونه، چ1، تهران، دارالکتب اسلامیه، 1374ش.
- «مفهوم سالمندی و موقعیت آن در اسلام»، وب‌سایت ویستا، تاریخ بازدید: 8 خرداد 1402ش.