جمعیت
جمعیت؛ مجموعه افراد یک سرزمین.
جمعیت، دارای ابعاد مختلف فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و امنیتی است. ساختار جمعیت و مسایل گوناگون آن ریشه در باورها، ارزش‌ها و رفتار جوامع دارد. عناصر مختلف سبک زندگی مانند ازدواج به‌هنگام، احسان به والدین، استقلال اقتصادی فرزندان، صلۀ رحم و سیاست‌گذاری‌های هم‌راستا با تکثیر یا کاهش نسل، مهم‌ترین عوامل اثرگذار در کمیت و کیفیت جمعیت است. در سبک زندگی اسلامی، جمعیت به‌عنوان رکن اصلی ماندگاری و بالندگی جامعه و امت اسلامی از اهمیت و جایگاه بالایی برخوردار است و به‌همین دلیل فرزندآوری، تکثیر نسل و تربیت دینی یک ارزش و منزلت دینی محسوب می‌شود.
مفهوم‌شناسی
واژۀ جمعیت (Population) در لغت به‌معنی تمام افرادی است که در یک ناحیۀ جغرافیایی زندگی می‌کنند.[۱] در رشتۀ «جمعیت‌شناسی» نیز تمام یا بخشی از ساکنان یک ناحیه را جمعیت می‌گویند[۲] و در اصطلاح به کلیه کسانی که به‌طور مستمر در یک واحد جغرافیایی (کشور، استان، شهرستان، شهر یا روستا) به‌صورت خانوار و خانواده زندگی می‌کنند، جمعیت گفته می‌شود.[۳] بدین ترتیب، افرادی که برای منظوری خاص، در زمانی مشخص و مکانی معین دور هم گرد می‌آیند، جمعیت به‌معنای مورد نظر در علم جمعیت‌شناسی، گفته نمی‌شود.[۴] در رشتۀ «جمعیت‌شناسی» نیز تمام یا بخشی از ساکنان یک ناحیه را جمعیت می‌گویند[۵]
زمینه‌های اثرگذار بر جمعیت
جامعه‌شناسان معتقدند که تغییر سبک زندگی انسان‌ها با شروع دوران مدرنیته، بر میزان جمعیت کشورها اثرگذار بوده است. با پیشرفت علم و بالارفتن سطح بهداشت، بسیاری از بیماری‌ها قابل پیشگیری یا درمان‌پذیر شدند و از میزان مرگ‌ومیر کاسته شد. همچنین پیشرفت علم، امکان پیشگیری از بارداری را آسان‌تر کرد و از سوی دیگر، با صنعتی‌شدن کشورها، افزایش تولید و حضور زنان در بازار کار، به گرایش کمتر آنها به فرزندآوری انجامید. در دوران پسامدرن، ظهور فناوری‌های ارتباطی، باعث سرگرم‌شدن انسان‌ها شده و فرصت کمتری برای پرداختن به فرزند باقی گذاشته است. امروزه بسیاری کشورها به‌ویژه در اروپا، با مسئلۀ کاهش شدید فرزندآوری مواجه‌اند و برای جبران آن، به سیاست‌های مهاجرپذیری متوسل شده‌اند. پژوهشگران یکی از دلایل کاهش تمایل به فرزندآوری در ایران را نیز نفوذ مدرنیته و رواج سبک زندگی غربی و اندیشه‌های فیمینستی می‌دانند که میزان باروری را در سال‌های اخیر کاهش داده است. از آنجا که ایران کشوری در حال توسعه بوده و کاهش جمعیت را نمی‌تواند با بهره‌گیری از تعداد زیاد مهاجرین خارجی حل کند، صاحب‌نظران تدوین و اجرای سیاست‌های جمعیتی کارآمد برای مقابله با کاهش جمعیت در کشور را ضروری می‌دانند.[۶]
اهمیت و جایگاه
جامعه‌شناسان جمعیت را اساس بقای هر جامعه می‌دانند. کمبود اعضای جامعه موجب می‌شود، بسیاری از فعالیت‌های اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی، بر زمین بماند و میزان جمعیت از نظر کمی و کیفی بر ثروت، امنیت، قدرت و منزلت آن جامعه در میان سایر جوامع تأثیر دارد. هدف اسلام، تأسیس جهان اجتماعی توحیدی بوده و لازمۀ تحقق این هدف، داشتنِ جمعیت مناسب است.[۷] به‌همین دلیل آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر انقلاب اسلامی ایران، نسبت به روند کاهشی باروری در ایران و آثار منقی آن بر قدرت ملی و توسعۀ کشور، هشدارهای متعددی را از اواخر دهۀ هشتاد و ابتدای دهۀ نود به مسئولین و جامعه گوشزد کرده‌اند.[۸]
دیدگاه‌های نظری
توماس مالتوس، اقتصاددان انگلیسی در سال 1798م با اشاره به ناترازی جمعیت و وسایل معیشت،[۹] این دیدگاه را مطرح کرد که با توجه به محدودیت منابع طبيعي و محصولات کشاورزی، افزایش جمعيت موجب تنگدستي افراد جامعه مي‌شود. وی با راه‌حل‌های اجتماعی مانند کمک به فقرا و تأمین مسکن به‌ویژه برای طبقات کم‌درآمد مخالف بود و عقیده داشت که این راهبردها جوانان را به ازدواج ترغیب می‌کند و فقرا را به زیاده‌خواهی مي‌کشاند. [۱۰] او بر کاهش جمعیت و تحدید ارادی زادوولد از طریق ازدواج دیرهنگام و پرهیزگاری جنسی قبل و بعد از ازدواج، تأکید می‌کرد. وی معتقد بود که از طریق کنترل جمعیت، جامعه‌ای مرفه به وجود خواهد آمد و فقر ریشه‌کن خواهد شد.[۱۱]
رویکرد دیگری به افزایش جمعیت توجه دارد و معتقد است که تراکم جمعیت، انسان را به کار، رقابت و تولید بیشتر وامی‌دارد که نتیجۀ آن تولید ثروت است.[۱۲] از این منظر، زمین دارای امکانات لازم برای زندگی جمعیت بسیار بیشتری از انسان‌ها است و باتوجه به کارکردهای جمعیت مانند پیشرفت جامعه و افزایش قدرت حکومت، باید از آن استقبال کرد. برخى اقتصاددانان، افزایش و تراکم جمعیت را علت اساسى فنون تولیدى و در نتیجه، رشد و پیشرفت اقتصادى می‌دانند.[۱۳] در متون دین اسلام فرزندآوری و تکثیر نسل براي مسلمانان دارای ارزش ذاتی است و ريشه در جنبۀ معنوی زندگی انسان دارد. آموزه‌های اسلامی تجرد را مذموم دانسته و بر ازدواج به‌هنگام و آسان و توجه به تمايل فطری انسان به فرزندآوری، تأکید کرده است.[۱۴]
ارزش جمعیت در سبک زندگی اسلامی-ایرانی
جامعۀ ایران همواره یک جامعۀ خانواده‌مدار بوده و فرزندآوری و افزایش جمعیت خانواده و کشور را ارزش تلقی می‌کرده است.[۱۵] در متون دینی نیز جمعیت اهمیت بسیار بالایی دارد؛ در قرآن کریم یکی از حکمت‌های مهم آفرینش انسان در قالب زن و مرد و تشکیل خانواده، تولید و بقای نسل[۱۶] معرفی شده[۱۷] و فرزند را برای انسان مایۀ امید،[۱۸] نور چشم،[۱۹] نعمت الهی، هدیۀ الهی، باعث آسودگی خاطر و شادی،[۲۰] باعث قوت قلب[۲۱] و شگفتی[۲۲] می‌داند. در آموزه‌های روایی نیز از فرزند با تعبیرهایی مانند صدقۀ جاری[۲۳] ثمرۀ زندگی و ثمرۀ وجود انسان، گلی از گل‌های بهشت، بهترین نعمت و باعث خیر و برکت یاد شده که همگی دلالت بر ارزش جمعیت در سبک زندگی اسلامی-ایرانی دارد.[۲۴]
جمعیت جهان
جمعیت جهان در 1950م دو و نیم میلیارد نفر بود و بر اساس برآورد رسمی سازمان ملل متحد، جمعیت جهان در ۲۰۲۲م از مرز ۸ میلیارد نفر فراتر رفت. کارشناسان سازمان ملل متحد، این موضوع را نقطۀ عطف توسعۀ انسانی می‌دانند که یادآور «مسئولیت مشترک جمعی برای محافظت از سیارۀ زمین» است. کارشناسان این رشد بی‌سابقه را نتیجۀ افزایش تدریجی طول عمر انسان به‌دلیل پیشرفت‌های به‌دست آمده در زمینۀ سلامت، تغذیه، بهداشت شخصی و پزشکی می‌دانند. البته رشد جمعیت در حال‌حاضر کند شده و برای رسیدن جمعیت جهان به 9 میلیارد نفر، حدود پانزده سال زمان نیاز خواهد بود.[۲۵]
جمعیت ایران
بر اساس منابع آماری، جمعیت ایران در ۱۳۳۵ش که اولین سرشماری نفوس به‌طور رسمی اجرا شد، حدود ۱۹ میلیون نفر بود. در سرشماری ۱۳۹۵ش حدود ۸۰ میلیون نفر شمارش شد. در بین ۲۲۴ کشور جهان، ایران نوزدهمین کشور پرجمعیت جهان بوده و یک‌درصد از جمعیت جهان را در خود جای داده است. همچنین در بین ۲۶ کشوری که در سند چشم‌انداز مورد توجه قرار گرفته است، جمهوری اسلامی ایران رتبۀ سوم جمعیت، رتبۀ بیست‌ویکم تراکم جمعیت، رتبۀ بیست‌ویکم میزان باروری کل، رتبۀ هفدهم میزان خام مرگ‌ومیر و رتبۀ یازدهم امید به زندگی را دارد.[۲۶] رشد جمعیت کشور از نخستین سرشماری تا شروع انقلاب اسلامی ایران روند کاهشی داشته، اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی افزایش یافته و در دهۀ ۱۳۶۵-۱۳۵۵ش یک‌باره به رشدی حدود ۴درصد رسیده که در تاریخ کشور بی‌سابقه بوده است.[۲۷] بعد از انتشار نتایج سرشماری ۱۳۶۵ش و مشاهدۀ رشد بالای جمعیت، دولت متوجه سنگینی بار افزایش جمعیت و نگران تأمین نیازهای مختلف آن در سال‌های آینده شد و به فکر احیای سیاست قدیمی کنترل جمعیت افتاد که برای اولین بار در دهۀ ۱۳۵۵-۱۳۴۵ش به‌طور رسمی اجرا شده بود. به‌همین دلیل در خرداد ماه ۱۳۶۷ش، سیاست تحدید موالید را اعلام کرد و به دنبال آن برنامه‌های تنظیم خانواده را به اجرا درآورد.[۲۸] در دهه‌های بعد سیاست‌های تنظیم خانواده به موفقیت چشمگیری دست‌یافت و سرعت کاهش باروری در نیمۀ دوم دهه ۱۳۶۰ش و اوایل دهۀ ۱۳۷۰ش به اندازه‌ای چشمگیر بود که تعبیر «انقلاب باروری» در مورد آن مصداق پیدا کرد و متوسط رشد سالانۀ جمعیت ایران را، از 3،9 درصد در 1365ش به 1،24 درصد در دورۀ ۱۳۹۵-۱۳۹۰ش رسانید.[۲۹] در حال‌حاضر جمعیت ایران جمعیتی جوان و میان‌سال است و بیش از دو سوم این جمعیت در سن فعالیت و کار به سر می‌برند.[۳۰]
رابطۀ جمعیت و سبک زندگی
صاحب‌نظران سبک زندگی را از مهم‌ترین عوامل مؤثر بر شکل‌گیری و تحول ساختار جمعیتی جوامع می‌دانند. این تأثیرات از طریق جنبه‌های مختلفی نمود پیدا می‌کنند، از جمله:
الف) الگوهای ازدواج و تشکیل خانواده
1. سن ازدواج
در برخی فرهنگ‌ها، ازدواج در سنین پایین‌تر تشویق می‌شود، در حالی که در فرهنگ‌های دیگر، ازدواج در سنین بالاتر ترجیح داده می‌شود. این تفاوت‌ها می‌توانند بر نرخ زادوولد و ساختار جمعیت تأثیر بگذارند. برای مثال بالا رفتن سن ازدواج در کشورهاى غربى با رشد هم‌خانگى یا زندگى مشترک زنان و مردان ازدواج‌نکرده و عدم فرزندآوری، باعث کاهش جمعیت در کشورهای غربی شده است. نفوذ فرهنگ بیگانه در سال‌های اخیر الگوی ازدواج جوانان ایرانی را نیز تحت تأثیر قرار داده است و عده‌ای دوران میان‌سالی را زمان مناسب برای ازدواج می‌انگارند. این در حالی است که در فرهنگ اصیل ایرانی، مهم‌ترین برنامۀ جوانان در اولین فرصت، ازدواج و تشکیل خانواده بوده است.[۳۱] بر اساس شواهد، طی نیم‌قرن اخیر در ایران الگوی سنی ازدواج به‌ویژه در زنان تغییرات چشمگیری داشته است؛ میانگین سن در اولین ازدواج زنان از ۱۸.۴ سال در ۱۳۴۵ش به ۲۳ سال در ۱۳۹۵ش و برای مردان از ۲۵ به ۲۷.۴ سال رسیده است.[۳۲]
2. باروری
در کشورهای غربی بسیاری از جوانان خودشکوفایی و توسعۀ شغلی را بر تشکیل خانواده و داشتن فرزند ترجیح می‌دهند و فرزندآوری را مانع تحصیلات بالاتر، وضعیت اقتصادی بهتر و آزادی نامحدود می‌انگارند. این عوامل موجب شده است که امروزه نرخ باروری در کشورهای غربی به کمتر از 6/1درصد برسد. در سبک زندگی اسلامی-ایرانی اما باروری از طریق ازدواج شرعی، مورد تأکید بسیار است و پیرامون آن احکام گوناگونی مانند عفت، زناشویی، طلاق، ارث و مانند آن وضع شده است.[۳۳] در قرآن کریم شکل‌گیری، علقه، نطفه، بارداری و زایمان انسان‌ها از نشانه‌های قدرت خداوند ذکر شده[۳۴] که به ارادۀ خداوند محقق می‌شود.[۳۵] جوانی و تندرستی از عوامل مهم باروری است، اما بر اساس آیات قرآن این امر در سالخوردگی نیز محقق شود.[۳۶]
3. اندازۀ خانواده
باورها و ارزش‌های فرهنگی تعداد فرزندان در خانواده را تحت تأثیر قرار می‌دهد. فرهنگ‌هایی که خانواده‌های بزرگ‌تر را تشویق می‌کنند، نرخ زادوولد بالاتری دارند. برای مثال در گذشته تعداد فرزند در خانواده‌های ایرانی یک ارزش تلقی می‌شد و اندازۀ خانواده بزرگ بود، اما امروزه به‌دلیل تغییر نگرش‌ها و نگاه مردم به فرزندآوری، خانواده کوچک شده است، به‌طوری که در سرشماری 1395ش معلوم شد بعد خانوار ایرانی به ٣,٣ نفر کاهش یافته است[۳۷] در حالیکه متوسط تعداد افراد یک خانواده در ۱۳۷۰ش ۴.۹ نفر بود.[۳۸] کارشناسان نفوذ فرهنگ بیگانه از جمله رواج اندیشۀ فمینیستی را از عوامل مهم کوچک‌شدن اندازۀ خانواده در ایران می‌دانند.[۳۹]
ب) نقش جنسیت و تقسیم کار
در برخی فرهنگ‌ها، نقش زنان به‌عنوان مادر و خانه‌دار برجسته‌تر بوده و فعالیت آنها به‌عنوان نیروی کار محدودتر است. این موضوع می‌تواند بر نرخ زادوولد و توزیع جنسیتی جمعیت تأثیر بگذارد. طی سال‌های اخیر در ایران به‌دلیل تغییرات فرهنگی و اجتماعی از جمله رواج سبک زندگی غربی، تمایل زنان به کار بیرون از منزل، بیشتر است. صرف وقت زیاد در بیرون از منزل، سبب خستگی و عدم کارآیی در انجام نقش‌های همسری و مادری و نیز ایجاد آسیب‌ها و فشارهای جسمی و روحی برای زنان می‌شود و زنان ترجیح می‌دهند برای مدیریت زمان خود، به فکر فرزندآوری نباشند یا تعداد فرزندان را محدود کنند.[۴۰] این در حالی است که اسلام با تقسیم کار متناسب با جنسیت مرد و زن و واگذارى تربیت فرزندان به زنان و ملزم‌کردن مردان به تأمین هزینه‌های اقتصادى همسر و فرزندان، هرگونه اجبار را از دوش زنان برداشته تا آنان بدون نگرانى به تربیت فرزندان به‌عنوان وظیفۀ مقدس و اصلى خود بپردازند.[۴۱]
ج) ارزش‌ها و نگرش‌های اجتماعی
1. نگرش به تحصیلات و کار
نگرش یک جامعه به تحصیلات و کار به‌طور مستقیم بر تصمیمات فردی و خانوادگی تأثیر می‌گذارند؛ در سبک‌های زندگی غربی، اهمیت تحصیلات و پیشرفت شغلی بیش از ازدواج و تشکیل خانواده است و این امر به کاهش نرخ زادوولد منجر می‌شود. در ایران نیز جوان‌های امروزی تمایل بیشتری به سرمایه‌گذاری در تحصیل و پیشرفت شغلی دارد و آنجایی که تحصیلات طولانی باعث طولانی‌ترشدن دورۀ مجردی جوانان می‌شود این موضوع باعث پیامدهایی مانند کاهش ازدواج، کاهش میزان باروری و در نهایت رشد سالخوردگی جمعیت شده است.[۴۲]
2. نگرش به جمعیت و منابع
امروزه بسیاری از خانواده‌ها و کشورها به‌دلیل ترس از فقر و کمبود منابع غذایی مخالف رشد باروری و افزایش جمعیت هستند؛ اما صاحب‌نظران معتقدند که جمعیت زیاد لزوماً به فقر نمی‌انجامد. به‌طور مثال کشورهای چین و هند با وجود این‌که پرجمعیت‌ترین کشورهای جهان هستند، دارای دو وضعیت متفاوت هستند. همچنین خانواده‌های پرجمعیت زیادی وجود دارند که به اتکای فراوانی و جوانی افراد، فعال‌تر و بانشاط بوده و به سلامت زندگی می‌کنند.[۴۳] به گواهی آیات قرآن کریم عرب‌هاى دوران جاهلى نیز فرزندان خود را از ترس فقر می‌کشتند[۴۴]اما در اندیشۀ اسلامی رزق از سوی خداوند تعیین می‌شود و برایند عوامل مادی و معنوی به‌گونه‌ای بوده که افزایش جمعیت ضامن افزایش رزق است.[۴۵]
د) مهاجرت
جابه‌جایی جمعیت یکی از عوامل مهم کاهش یا افزایش جمعیت است که تحت تأثیر فرهنگ‌ها و سبک زندگی می‌تواند بر کمیت و کیفیت جمعیت کشور اثرگذار باشد. در ایران طی سه دهۀ اخیر، سالانه به‌طور متوسط حدود یک میلیون نفر در داخل مرزهای کشور جابه‌جا شده‌اند. مهاجرت به‌طور عمده از مناطق کمتر توسعه‌یافته به مناطق بیشتر توسعه‌یافته اتفاق افتاده که موجب افزایش رشد جمعیت در مناطق مهاجرپذیر و کاهش آن در مناطق مهاجرفرست شده است. در دهه‌های گذشته، بر نسبت مهاجرت‌های شهر به شهر به‌طور چشمگیری اضافه شده و برعکس، از نسبت مهاجرت‌های روستا به روستا کاسته شده است. بیشتر مهاجرت‌ها در دامنۀ سنی 20-34 سالگی اتفاق افتاده است که سن فعالیت و اشتغال، تحصیل، ازدواج و خدمت سربازی محسوب می‌شود. در 1335ش کمتر از یک‌سوم جمعیت در مناطق شهری زندگی می‌کردند، در حالیکه در 1390ش بیشتر از 70 درصد جمعیت کشور در شهرها ساکن بودند. نابرابری مناطق از نظر امکانات اقتصادی و اجتماعی، نابودی مناطق روستایی، آلودگی زیست-محیطی در شهرهای بزرگ، حاشیه‌نشینی، نبود امکانات رفاهی مناسب برای مهاجران در مقصد، افزایش بی‌کاری در شهرهای مقصد و به دنبال آن آسیب‌های اجتماعی مانند سرقت، گرایش به مواد مخدر و آسیب‌پذیری افراد به جامانده در مناطق روستایی از مهم‌ترین چالش‌های مرتبط جابه‌جایی جمعیت دانسته شده است.[۴۶]
سالخوردگی جمعیت ایران
به نظر کارشناسان روند تغییرات جمعیتی ایران به گونه‌ای است که در آیندۀ نزدیک، یک دورۀ سالخوردگی جمعیت فشرده را تجربه خواهد کرد. تعداد سالمندان به‌گونۀ قابل توجهی رشد خواهد یافت و تعداد افراد بالای 60 سال به حدود 30 میلیون نفر خواهد رسید.[۴۷] طبق آمارهای سازمان ملل در 2012م کشور ایران در 2050م جزء پیرترین کشورها و از میانگین سنی جهان، آسیا، آمریکا، کانادا وآمریکای لاتین نیز پیرتر خواهد بود که پیامدهای مختلف اقتصادی و اجتماعی و امنیتی برای کشور خواهد داشت. کارشناسان برای کاهش آثار منفی سالخوردگی سریع جمعیت ایران، سیاست‌گذاری‌های فوری جمعیتی را مطابق با اتکاء به الگوی ایرانی-اسلامی، ضروری می‌دانند.[۴۸]
پانویس
- ↑ امینی یخدانی، «جمعیت و انواع جمعیت»، وبسایت پژوهه.
- ↑ تقوی، مبانی جمعیت‌شناسی، 1378ش، ص3.
- ↑ کاظمی‌پور، مبانی جمعیت‌شناسی، 1383ش، ص13.
- ↑ امینی یخدانی، «جمعیت و انواع جمعیت»، وبسایت پژوهه.
- ↑ تقوی، مبانی جمعیت‌شناسی، 1378ش، ص3.
- ↑ «نگاهی به سیاست افزایش جمعیتی اخیر ایران»، وبسایت تجزیه و تحلیل سیاست‌گزاری‌های عمومی.
- ↑ فولادی، «بازکاوی و نقد نظریه‌ها و سیاست‌های جمعیتی، با تأکید بر سیاست جمعیتی ایران»، 1392ش، ص146-149.
- ↑ «چرا مساله جمعیت از نظر رهبر انقلاب اهمیت راهبردی دارد؟»، وب‌سایت‌دیگران.
- ↑ ح‍ل‍م‌س‍رش‍ت، جمعیت و تنظیم خانواده، 1378ش، ص38 ـ 39.
- ↑ كتابي، درآمدي بر انديشه و نظريه‌هاي جمعيت‌شناسي، ١٣٧٧ش، ص2.
- ↑ نجانی و دیگران، جمعیت، توسعه و بهداشت باروری، 1378ش، ص19.
- ↑ ح‍ل‍م‌س‍رش‍ت، جمعیت و تنظیم خانواده، 1378ش، ص11.
- ↑ کلانترى و صادقى دهچشمه، «برآورد و مقایسۀ چند شاخص جمعیتی در ایران و برخی کشورهای توسعه‌یافته و درحال توسعه»، 1385ش، ص153.
- ↑ میرهاشمی و جلیلی کلهری، «تبيين و بررسي ديدگاه‌های مستنبط از آيات و روايات دربارة سياست راهبردي تكثير مواليد و افزايش جمعيت در اسلام»، 1396ش، ص186.
- ↑ مدیری و رازقی نصرآبدای، «بررسی رابطۀ دینداری و قصد باورری در شهر تهران»، 1394ش، ص128.
- ↑ سورۀ شورا، آیۀ 11.
- ↑ طباطبایی، تفسیر المیزان، 1417ق، ج4، ص134
- ↑ سورۀ نحل، آیۀ 73.
- ↑ سورۀ فرقان، آیۀ 74.
- ↑ سورۀ قصص، آیۀ 13.
- ↑ سورۀ نوح، آیۀ 12.
- ↑ سورۀ ابراهیم، آیۀ 40
- ↑ نوری مستدرک الوسائل، 1408ق، ج5، ص150.
- ↑ مدیری و رازقی نصرآبادای، «بررسی رابطۀ دینداری و قصد باروری در شهر تهران»، 1394ش، ص128.
- ↑ «جمعیت جهان از مرز ۸ میلیارد نفر گذشت»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ فتحی، الهام، «روند گذشته، وضعیت فعلی و آینده نگری جمعیت ایران»، وبسایت جامعۀ اندیشکده‌ها.
- ↑ میرزایی، نوسانات تحدید موالید در ایران، 1384ش، ص124.
- ↑ زنجانی و دیگران، جمعیت‌شناسی ایران، 1395ش، ص11.
- ↑ فتحی، «نگاهی به گذشته، حال و آینده جمعیت ایران»، 1399ش، ص4.
- ↑ حسین‌زاده، «پنجره جمعیتی، مدیریت سرمایه انسانی و رشد اقتصادی پایدار در گام دوم انقلاب اسلامی ایران»، وبسایت پژوهشکدۀ آمار.
- ↑ رجبی، «سن ازدواج؛ عوامل افزایش و راهبردهاى کاهش آن »، 1386ش، ص148
- ↑ فتحی، الهام، «روند گذشته، وضعیت فعلی و آینده نگری جمعیت ایران»، وبسایت جامعۀ اندیشکده‌ها.
- ↑ طباطبایى، تفسیر المیزان، 1417ق، ج2، ص27.
- ↑ سورۀ طارق، آیۀ 4-6؛ سورۀ قیامت، آیۀ 37-40.
- ↑ سورۀ واقعه، آیۀ 57-58؛ سورۀ فاطر، آیۀ 11.
- ↑ سورۀ آل عمران، آیۀ 40-39.
- ↑ «گزارشی از علل و عوامل کوچک شدن خانواده در ایران»، وبسایت دیدبان ایرانی.
- ↑ «کوچک شدن خانواده ایرانی؛ تعداد افراد در خانوارهای ایرانی از متوسط ۴.۸ به ۳.۸ نفر کاهش پیدا کرد»، خبر آنلاین.
- ↑ سبحانى‌نیا، «تحدید خانواده، تهدید جامعه»، 1391ش، ص25ـ50.
- ↑ رضایی و مهدوی‌نیا، «تأثیر اشتغال زنان بر کاهش جمعیت در سبک زندگی غربی و راه‌های برون‌رفت از آن»، 1400ش، ص44.
- ↑ «بررسی و تببین موانع افزایش جمعیت با تأکید بر آموزه‌های اسلام»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ «تحصیلات طولانی به رشد سالخوردگی جمعیت کمک کرده است»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ سیاست‌های کنترل جمعیت، اهداف و نتایج»، 1386ش، ص10.
- ↑ سورۀ انعام، آیۀ 151؛ سورۀ إسراء، آیۀ 31.
- ↑ سورۀ ذاریات، آیۀ 22-23؛ سورۀ هود، آیۀ 6؛ سورۀ طلاق، آیۀ 2-3؛ سورۀ عنکبوت، آیۀ60؛ سورۀ سبأ، آیۀ 39؛ سورۀ شورا، آیۀ19.
- ↑ محمودیان، بررسی مسائل نوظهور جمعیتی ایران، 1395ش، ص38.
- ↑ ضرغامی و میرزایی، «سالخوردگی جمعیت ایران در چهاردهه پیشرو»، 1396ش، ص131.
- ↑ ضرغامی و میرزایی، «سالخوردگی جمعیت ایران در چهاردهه پیشرو»، 1396ش، ص156.
منابع
- امینی یخدانی، مریم، «جمعیت و انواع جمعیت»، وبسایت پژوهه، تاریخ درج مطلب: 24 آبان 1393ش.
- «ایران و بحران سالمندی»، وبسایت پژوهشکدۀ آمار، تاریخ بازدید: 7 شهریور 1403ش.
- «بررسی و تببین موانع افزایش جمعیت با تأکید بر آموزه‌های اسلام»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 15 اسفند 1397ش.
- «تحصیلات طولانی به رشد سالخوردگی جمعیت کمک کرده است»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۱۳ مرداد ۱۴۰۰ش.
- تقوی، نعمت‌الله، مبانی جمعیت‌شناسی، تبریز، جامعه‌پژوه و دانیال، 1378ش.
- «جمعیت جهان از مرز ۸ میلیارد نفر گذشت»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۲۴ آبان ۱۴۰۱ش.
- «چرا مساله جمعیت از نظر رهبر انقلاب اهمیت راهبردی دارد؟»، وب‌سایت‌دیگران، تاریخ درج مطلب: 30 اردیبهشت 1403ش.
- حسین‌زاده، جواد، «پنجره جمعیتی، مدیریت سرمایه انسانی و رشد اقتصادی پایدار در گام دوم انقلاب اسلامی ایران»، تاریخ بازدید: 7 شهریور 1403ش.
- ح‍ل‍م‌س‍رش‍ت، پریوش، جمعیت و تنظیم خانواده، تهران، نشر چهره، 1378ش.
- رجبی، عباس، «سن ازدواج؛ عوامل افزایش و راهبردهاى کاهش آن»، مجلۀ معرفت، شمارۀ 112، 1386ش.
- رضایی، مائده و مهدوی‌نیا، نرگس، «تأثیر اشتغال زنان بر کاهش جمعیت در سبک زندگی غربی و راه‌های برون‌رفت از آن»، مجلۀ پژوهش های نوين در گسترۀ تاريخ، فرهنگ و تمدن شيعه، شمارۀ 9، پاییز و زمستان 1400ش.
- زنجانی، حبیب‌الله و دیگران، جمعیت‌شناسی ایران، تهران، پژوهشکدۀ آمار، 1395ش.
- سبحانى‌نیا، محمد، «تحدید خانواده، تهدید جامعه»، ره‌توشه راهیان نور، شماره1، 1391ش.
- سیاست‌های کنترل جمعیت، اهداف و نتایج»، مجلۀ حورا، شمارۀ ۲۴، فروردین و اردیبهشت 1386ش.
- ضرغامی، حسین و میرزایی، محمد، «سالخوردگی جمعیت ایران در چهار دهه پیشرو»، مجلۀ مطالعات الگوی پیشرفت اسلامی-ایران، سال سوم، شمارۀ 6، پاییز و زمستان 1396ش.
- طباطبایى، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1417ق.
- فتحی، الهام، «روند گذشته، وضعیت فعلی و آینده نگری جمعیت ایران»، وبسایت جامعۀ اندیشکده‌ها، تاریخ درج مطلب: ۱۲ فروردین ۱۴۰۲ش.
- فتحی، الهام، «نگاهی به گذشته، حال و آینده جمعیت ایران»، مجلۀ پژوهکدۀ آمار، اردوبهشت 1399ش.
- فولادی، محمد، «بازکاوی و نقد نظریه‌ها و سیاست‌های جمعیتی، با تأکید بر سیاست جمعیتی ایران»، مجلۀ معرفت فرهنگی-اجتماعی، سال چهارم، شمارۀ 2، 1392ش.
- کاظمی‌پور، شهلا، مبانی جمعیت‌شناسی، تهران، مرکز مطالعات و پژوهش‌های جمعیتی آسیا و اقیانوسیه، 1383ش.
- کتابی، احمد، درآمدی بر اندیشه و نظریه‌های جمعیت‌شناسی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ١٣٧٧ش.
- کلانتری، صمد و صادقی دهچشمه، ستار، «برآورد و مقایسه چند شاخص جمعیتی در ایران و برخی کشورهای توسعه‌یافته و درحال توسعه»،فصلنامه جمعیت، شمارۀ 55-56، 1385ش.
- «کوچک‌شدن خانوادۀ ایرانی؛ تعداد افراد در خانوارهای ایرانی از متوسط ۴.۸ به ۳.۸ نفر کاهش پیدا کرد»، خبر آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۴ آبان ۱۴۰۰ش.
- «گزارشی از علل و عوامل کوچک شدن خانواده در ایران»، وبسایت دیدبان ایرانی، تاریخ درج مطلب: 26 فروردین 1396ش.
- محمودیان، حسین، بررسی مسائل نوظهور جمعیتی ایران (مجموعه مقاالت سیاستی)، تهران، دانشگاه تهران، 1395ش.
- مدیری، فاطمه و رازقی نصرآبادای، حجیه بی‌بی، «بررسی رابطۀ دینداری و قصد باورری در شهر تهران»، مجلۀ نامۀ انجمن جمعیت‌شناسی ایران،سال دهم، شمارۀ 20، 1394ش.
- میرزایی، محمد، نوسانات تحدید موالید در ایران، خلاصه مقالات سومین سمینار ملی آمارهای حیاتی، بی‌جا، بی‌نا، 1384ش.
- میرهاشمی، زهرا سادات و جلیلی کلهری، طاهره، «تبيين و بررسي ديدگاه‌های مستنبط از آيات و روايات دربارة سياست راهبردي تكثير مواليد و افزايش جمعيت در اسلام»، مجلۀ مطالعات زن و خانواده، دورۀ پنجم، شمارۀ 2، پاییز و زمستان 1396ش.
- «نگاهی به سیاست افزایش جمعیتی اخیر ایران»، وبسایت تجزیه و تحلیل سیاست‌گزاری‌های عمومی، تاریخ بازدید: 7 شهریور 1403ش.
- نوری طبرسی، حسین، مستدرک الوسائل، بیروت، مؤسسۀ آل‌البیت الاحیاء التراث، 1408ق.