بهداشت بارداری
بهداشت بارداری؛ مراقبت‌های جسمی و روانی در دوران حاملگی به‌منظور حفظ سلامتی مادر و جنین.
بهداشت بارداری که شامل دوران قبل از بارداری تا دورۀ پس از زایمان است، از عوامل مهم در تأمین سلامت روانی و جسمی زن باردار و جنین است. زوجین باید نسبت به آن مسؤلانه و آگاهانه برخورد کنند تا علاوه‌بر تامین سلامت خود و فرزندان، بر نشاط و محبت خانواده نیز افزوده شود.
مفهوم‌شناسی
یکی از وظایف زوجین در هنگامی‌که قصد فرزندآوری دارند فراهم‌کردن شرایط مطلوب پیش از بارداری و در دوران بارداری و همچنین رعایت دستورات دینی و بهداشتی در این زمینه است. نتایج بعضی تحقیقات نشان داده که رعایت دستورات حداقل سه ماه قبل از بارداری لازم است.[۱]بهداشت بارداری به‌طور کلی به عوامل مؤثر بر سلامتی جنین در رحم مادر اشاره دارد، عواملی که می‌تواند قبل از بارداری، در دوران بارداری و پس از تولد بر سلامت جنین و آیندۀ نوزاد متولد شده اثرگذار باشد.[۲] سلامت مادر نه فقط از نظر جسمی بلکه از نظر روحی نیز مهم است. به‌ویژه اینکه بعد از چند هفته، روح در جنین دمیده می‌شود و روح جنین از ویژگی‌های روحی و روانی مادر متأثر می‌شود.[۳] از این رو سلامت روان از شاخص‌های مهم بهداشتی بوده که هم برای سلامتی مادر و هم برای رشد و سلامتی جنین در رحم مادر دارای اهمیت است.[۴]
سلامت جسمی مادر
تحقیقات نشان داده که وضعیت جسمی مادر، بر رشد جنین و سلامت و سازگاری کودک متولد شده تأثیر زیادی دارد.[۵]
الف. تغذیه
غذاهایی که مرد و زن در هفته‌‌های نزدیک به انعقاد نطفه مصرف می‌کنند در نطفه و فرزند متولد شده تأثیرگذار است و بهتر است از چهل روز قبل مراقبت غذایی داشته باشند.[۶] همچنین تغذیۀ جنین کاملا به تغذیۀ مادر وابسته است و نوع تغذیۀ مادر به‌ویژه در نزدیکی‌های تولد بر رشد جنین بسیار تأثیرگذار است. سوء‌تغذیۀ مادر موجب کاهش وزن نوزاد هنگام تولد و تغذیۀ خوب، موجب افزایش وزن نوزاد است. بنابر یک گزارش، هشتاد درصد نوزادان ناقص‌الخلقه در جهان، از مادرانی به دنیا آمده‌اند که تغذیۀ مناسب نداشته‌اند.[۷] همچنین استفاده از مکمل‌های غذایی در دوران بارداری، موجب کاهش مرگ‌و‌میر و بیماری نوزادان شده و آنها از رشد ذهنی بهتری نیز برخوردار می‌شوند.[۸] در سه‌ماهۀ اول بارداری مصرف روزانۀ مواد معدنی و ویتامین‌ها، در سه‌ماهۀ دوم مصرف مواد کلسیم‌دار و خون‌ساز و در سه‌ماهۀ سوم، مصرف مواد انرژی‌زا مثل نان، برنج و روغن، توصیه شده است.[۹] در برخی روایات نیز به تغذیه زنان باردار توجه شده و خوردن برخی میوه‌ها[۱۰] و گیاهان[۱۱] به‌ویژه خرما توصیه شده است.[۱۲] در قرآن به استفاده خرما توسط حضرت مریم هنگام زایمان اشاره شده است.[۱۳]
ب. ورزش
ورزش کردن قبل از دوران بارداری موجب کاهش استرس و آمادگی بیشتر و حفظ تناسب اندام در دوران بارداری می‌شود.[۱۴] انجام کارهای منزل در صورتی که سنگین نباشد بهترین ورزش است. ورزش‌های دیگر با شرایطی مانند اینکه ورزش شدید و پرتحرک و سنگین نباشد مثل شیرجه و اسب‌سواری، مفید است و اگر مادر در گذشته سابقۀ سقط جنین دارد باید برای هر نوع ورزشی خصوصا در سه‌ماهه اول احتیاط کند.[۱۵]
ج. سن بارداری
سن۲۰ تا ۳۵ سالگی را به‌عنوان بهترین سال‌ها برای حاملگی ذکر کرده‌اند، اما در صورت مراقبت‌های پزشکی و بهداشتی و تغذیۀ صحیح، در هر سنی زنان می‌توانند هم سلامتی خود را حفظ کرده و هم کودکان سالم به دنیا آورند.[۱۶]
د. روابط جنسی در دوران بارداری
نزدیکی با همسر در دوران بارداری منعی ندارد؛ البته علم پزشکی توصیه می‌کند که از هفته ۳۶ به بعد از مقاربت پرهیز شود.[۱۷] در روایت توصیه شده که مرد بدون وضو با زن باردار خود جماع نکند.[۱۸]
سلامت روان مادر
از منظر دانش روان‌‌شناسی، فردی سالم دانسته می‌شود که نشانه‌های بیماری مانند اضطراب و افسردگی در او دیده نشود.[۱۹] از منظر آموزه‌های دینی، بهداشت روانی به‌معنای تعادل میان نیازهای درونی و گرایش‌های فطری انسان است، به‌گونه‌ای که تمام اندیشه‌ها، گفتارها و رفتارهای انسان در مسیر رشد و تعالی مادی و معنوی قرار گیرد.[۲۰]
بهداشت روانی بر بارداری سالم اثر می‌گذارد.[۲۱] حالات عاطفی مادر مثل نفرت، ترس و اضطراب می‌تواند بر رشد جنین تأثیر بگذارد.[۲۲] یکی از مراقبت‌های زن باردار، پیشگیری از هيجاناتی مانند غم و غصه‌خوردن و عصبانیت است. همسر نیز باید مراقبت کند تا خانم باردار خود را ناراحت نکرده و از هیجانات او جلوگیری کند.[۲۳] حمایت همسر و اطرافیان از زن باردار، سلامت روان را افزایش و افسردگی او را به‌شدت کاهش می‌دهد.[۲۴] بعضی عوامل اثرگذار بر بهداشت روانی در دوران بارداری زنان عبارت است از: نگرش خانم باردار نسبت به خود به‌عنوان یک زن، نگرش به هویت جدید خود در نقش مادری، تغییرات فیزیکی و هورمونی، حمایت عاطفی مرد از همسر باردار و درک شرایط خانم باردار.[۲۵]
برخی پژوهش‌ها نشان می‌دهد که بیشترین شیوع اختلالات روانی مانند افسردگی و اضطراب، مربوط به سه‌ماهۀ سوم بارداری بوده و کمترین شیوع اختلالات در سۀ ماهه دوم بوده است.[۲۶] مطالعات نشان می‌دهد که حرکات بدنی جنين هنگامی که مادر تحت فشار عصبی است صدها بار بیشتر بوده و اگر ناراحتی چند هفته ادامه پیدا کند حرکات جنین به‌حد بسیار زیادی می‌رسد. فشار عاطفی مادر باردار در طولانی‌مدت موجب زایمان زودرس، کم‌وزنی، بیش‌فعالی، ناآرامی، بدغذایی و یا نیاز شدید کودک به فشردن در آغوش می‌شود.[۲۷]
تأثیر آموزه‌های دینی
صاحب‌نظران، یاد خدا[۲۸] و پرهیزگاری[۲۹] را در آرامش قلب مادر و رشد بهتر جنین، اثرگذار دانسته‌اند.[۳۰] همچنین توجه زن باردار به جایگاه مادری نزد خداوند، موجب القای حس معنوی به مادر و جنین می‌شود. در همین چارچوب، قرائت قرآن به زنان باردار توصیه شده است.[۳۱]
موارد ممنوع برای زن باردار
الف- غذا و نوشیدنی؛ خوردن جگر در دو ماه اول بارداری، پنیرهای غیر پاستوریزه، بستنی، نوشابه و دسرهای سرد بعد از غذا، ادویه‌های تند مانند فلفل، میخک و زنجبیل، گوشت مانده، سرکه خصوصا در زمان ویار، سوسیس، کالباس، کنسروماهی، خیارشور، ترشی‌های تولید شده از سرکه، شیرینی خامه‌ای، نمک زیاد، گوجه‌فرنگی، سیب‌زمینی، پیاز، بادمجان، حبوبات، باقالا، برنج پوست‌کنده، نوشابه‌های گازدار و کافئین (قهوه، چای و نوشابه)، برای زنان باردار منع شده است.[۳۲]
ب- داروها؛ مصرف هرگونه دارو بدون مشورت پزشک ممنوع است.[۳۳] بعضی داروها مانند بعضی آنتی‌بیوتیک‌ها، هورمون‌ها، استروئیدها، مواد ضد انعقاد خون، نارکوتیک‌ها، داروهای مخدر، آرام‌بخش‌ها[۳۴] و قرص آسپرین،[۳۵] بر رشد جنین تاثیر منفی دارند. همچنین اشعۀ رادیواکتیو (ایکس) باعث آسیب زیادی به جنین می‌شود.[۳۶]
ج- مواد اعتیادآور؛ مصرف الکل باعث عقب‌افتادن رشد پیش و پس از تولد، عقب‌ماندگی ذهنی، انحراف شکل فیزیکی، اختلالات خواب و بیماری قلبی مادرزادی خواهد بود. کوکائین باعث رفتار عصبی شدید و مداوم بر کودک می‌شود. مصرف سیگار علاوه‌بر اینکه باعث عقب‌افتادن رشد کودک می‌شود، وزن نوزاد و مقاومت او در مقابل بیماری‌ها را نیز کاهش می‌دهد. زنان باردار معتاد به نارکوتیک‌ها مثل هروئین، متادون و فنوباربیتال، این اعتیاد را به جنین نیز انتقال می‌دهند.[۳۷]
عارضه‌های جسمی در دوران بارداری
دوران بارداری معمولا با بعضی عارضه‌های جسمی همراه است که شناخت آن برای مواجهۀ صحیح با عارضه‌ها و حفظ آرامش و همچنین پرهیز از درمان‌های خودسرانه لازم است.[۳۸]
1- ویار؛ یکی از عوارض دوران بارداری حالت دل‌بهم‌خوردگی در زنان باردار است که به آن ویار می‌گویند و موجب تنفر یا علاقمندی زن باردار به بعضی خوراکی‌ها می‌شود. دل‌بهم‌خوردگی ناشی از ویار می‌تواند برای جنین ایجاد خطر کرده و در تغذیۀ مناسب و اصلی زن باردار خلل وارد کند. این تصور که زن باردار حتما دچار ویار می‌شود باعث شیوع بیشتر ویار است، از این‌رو بهترین راهکار، فکرنکردن به ویار است. بعضی خوردنی‌ها مانند سیراب‌شیردان، ماست، شیر، پنیر، میوه، سبزیجات و حبوبات برای جلوگیری از ویار مفید است و غذاهایی مانند سرکه و ماست ترش ضرر دارد.[۳۹]
2-تهوع و استفراغ؛ حالت تهوع در سه ماهۀ نخست بارداری بیشتر بوده و معمولاً در صبح‌ها شدیدتر است. تهوع خطری برای جنین ندارد، مگر اینکه شدید باشد.[۴۰]
3-کم‌خونی؛ کم‌خونی علاوه‌بر اینکه سبب تشدید خستگی، استرس و سایر مشکلات خانم باردار است، موجب می‌شود خونریزی‌های هنگام زایمان حتی به مقدار کم را هم تحمل نکند و نیاز به تزریق خون پیدا کند.[۴۱]
4-دهان و دندان؛ مشکلات دهان و دندان از جمله عارضه‌هایی است که احتمال آن در دوران بارداری زیاد می‌شود. لازم است که خانم‌های باردار مراقبت بیشتری نسبت به دهان و دندان خود داشته باشند. التهاب شدید لثه، خطر زایمان زودرس و تولد نوزادان کم‌وزن را به‌دنبال دارد.[۴۲]
5-کمردرد؛ کمردرد از رایج‌ترین مشکلات زنان باردار است و نیمی از زنان باردار آن را تجربه می‌کنند و این درد با پیشرفت بارداری افزایش می‌یابد. فعالیت ورزشی مناسب در دوران بارداری می‌تواند زمان اوج درد را به تأخیر اندازد و دورۀ درد را کوتاه‌تر کند[۴۳]
6-یبوست؛ یبوست در زنان باردار شیوع بالایی دارد و علاوه‌بر زنان باردار، برای جنین نیز ایجاد خطر می‌کند. زنان باردار برای رفع یبوست باید از راه‌های دیگری مانند ورزش، استحمام با آب گرم، تغذیه با سوپ و مانند آن استفاده کنند.[۴۴]
7-درد لگن؛ از دردهای شایع زنان باردار، درد در ناحیۀ لگن است که معمولا در نواحی نشیمن‌گاه، پایین کمر و در نواحی عانه احساس می‌شود.[۴۵] این درد برای نوزادان خطری ندارد، اما برای مادر باردار دردناک است و در سه‌ماهۀ سوم بیشتر می‌شود و چند هفته پس از تولد نوزاد برطرف می‌شود.[۴۶]
8-عفونت‌های ادراری؛ عفونت‌های ادراری دومین عارضۀ جسمی شایع بعد از کم‌خونی در زنان باردار است و موجب زایمان زودرس و کم‌وزنی نوزاد می‌شود. مطالعات نشان داده که نحوۀ لباس‌پوشیدن و نظافت و عادات غذایی، ادراری و رفتار جنسی، بر پیشگیری از عفونت‌های ادراری مؤثر است.[۴۷]
آداب دینی انعقاد نطفه
از آداب دینی انعقاد نطفه، آن است که نزدیکی با همسر با یاد خدا شروع شود و توصیه شده که با وضو باشد و دو رکعت نماز خواند شود و دعا کنند که خدا فرزند صالح و سالم عنایت کند.[۴۸] در روایت از اینکه زن و مرد هنگام مواقعه رو به قبله یا پشت به آن باشند نهی شده است. همچنین از اینکه مرد در حالت احتلام و غسل‌نکرده، با همسر خویش آمیزش کند، نهی شده است. جماع در حال خستگی، ناراحتی و عصبانیت نیز نکوهش شده است.[۴۹] برخی روایات، آمیزش در بعضی زمان‌ها را نهی کرده‌اند؛ مانند شب عید فطر، شب عید قربان، شب نیمۀ شعبان، شبی که فردای آن قصد سفر دارد، سه شب اول سفر، اول و وسط و آخر ماه قمری، بعدازظهر و ساعت اول شب. همچنین از سخن گفتن و نگاه به عورت زن در حین جماع و از اینکه مردی با شهوت زن دیگری با همسر خود آمیزش کند، نهی شده است.[۵۰]
پانویس
- ↑ فرىوسي، ازدواج و مبانی اسلامی، روابط عاطفی اجتماعی، روابط زناشویی، باروری سالم، ۱۳۹۴ش، ص۶۳.
- ↑ «بهداشت بارداری و اهمیت رعایت آن در ماه رمضان»، وب‌سایت دکتر سریتا.
- ↑ حقانی‌پور، بارداری شیرین‌تر از عسل، ۱۴۰۲ش، ص۴۳.
- ↑ «سلامت روان در بارداری»، وب‌سایت آزمایشگاه پاتوبیولوژی آرمین.
- ↑ هنری ماسن و دیگران، رشد و شخصیت کودک، 1393ش، ص78.
- ↑ اخوت، دوره‌های رشد تفکر اجتماعی، ج1، 1392ش، ص 267.
- ↑ دهقانی، سیر تا پیاز بارداری، 1400ش، ص122-۱۲۷.
- ↑ هنری ماسن و دیگران، رشد و شخصیت کودک، 1393ش، ص80.
- ↑ دهقانی، سیر تا پیاز بارداری، 1400ش، ص179-180.
- ↑ «هيچ زن باردارى نيست كه خربزه بخورد»، وب‌سایت کتابخانه احادیث شیعه.
- ↑ کتابچی، «دقت در امر تغذیه برای زنان باردار»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ اخوت، دوره‌های رشد تفکر اجتماعی، ج1، 1392ش، ص136.
- ↑ سورۀ مریم؛ آیۀ 25.
- ↑ دهقانی، سیر تا پیاز بارداری، 1400ش، ص48.
- ↑ دهقانی، سیر تا پیاز بارداری، 1400ش، ص259.
- ↑ هنری ماسن و دیگران، رشد و شخصیت کودک، 1393ش، ص79.
- ↑ «بهداشت فردی دوران بارداری»، وب‌سایت بیبی بوم.
- ↑ صمدی آملی، شرح مراتب طهارت، ج۲، ۱۳۸۵ش، ص۹۵.
- ↑ مروج‌نیا، مولفه‌های سلامت و بهداشت روانی در قرآن و روایات، ۱۳۹۹ش، ص۱۷.
- ↑ مروج‌نیا، مولفه‌های سلامت و بهداشت روانی در قرآن و روایات، ۱۳۹۹ش، ص24.
- ↑ دهقانی، سیر تا پیاز بارداری، 1400ش، ص41.
- ↑ هنری ماسن و دیگران، رشد و شخصیت کودک، 1393ش، ص88.
- ↑ مظاهرى، تربيت فرزند از نظر اسلام، 1386ش، ص73.
- ↑ زارعی‌پور و دیگران، «سلامت روان و عوامل مرتبط با آن در زنان باردار مراکز بهداشتی درمانی شهرستان کوهدشت»، ۱۳۹۱ش، ص162.
- ↑ رییسی و ناصحی، «بهداشت روانی دوران بارداری»، 1379ش، ص 108.
- ↑ زارعی‌پور و دیگران، «سلامت روان و عوامل مرتبط با آن در زنان باردار مراکز بهداشتی درمانی شهرستان کوهدشت»، ۱۳۹۱ش، ص162.
- ↑ هنری ماسن و دیگران، رشد و شخصیت کودک، 1393ش، ص89.
- ↑ سورۀ رعد، آیۀ 28.
- ↑ مظاهرى، تربيت فرزند از نظر اسلام، 1386ش، ص66.
- ↑ دهقانی، سیر تا پیاز بارداری، 1400ش، ص141.
- ↑ اخوت، دوره‌های رشد تفکر اجتماعی، ج1، 1392ش، ص191-201.
- ↑ دهقانی، سیر تا پیاز بارداری، 1400ش، ص187-192.
- ↑ دهقانی، سیر تا پیاز بارداری، 1400ش، ص190.
- ↑ هنری ماسن و دیگران، رشد و شخصیت کودک، 1393ش، ص83.
- ↑ دهقانی، سیر تا پیاز بارداری، 1400ش، ص190.
- ↑ هنری ماسن و دیگران، رشد و شخصیت کودک، 1393ش، ص86.
- ↑ هنری ماسن و دیگران، رشد و شخصیت کودک، 1393ش، ص84-85.
- ↑ دهقانی، سیر تا پیاز بارداری، 1400ش، ص295.
- ↑ دهقانی، سیر تا پیاز بارداری، 1400ش، ص297-298.
- ↑ دهقانی، سیر تا پیاز بارداری، 1400ش، ص302 و 307.
- ↑ نکویی، «مشاوره قبل از بارداری»، 1384ش، ص49.
- ↑ شمسی و دیگران، «بررسی وضعیت سلامت دهان و دندان مادران باردار»، 1392ش، ص356.
- ↑ عالم‌زاده و دیگران، «نقش تمرینات ویژه دوران بارداری در کاهش درد کمر ناشی از بارداری در زنان فاقد سابقۀ ورزشی»، 1384ش، ص58-59.
- ↑ تن‌ساز و دیگران، «یبوست در بارداری از دیدگاه طب سنتی ایران»، 1396ش، ص17.
- ↑ زارع کابدول، «همه چیز درباره درد لگن در بارداری»، وب‌سایت راسخون.
- ↑ حسین‌زاده، «درد لگن در دوران بارداری»، وب‌سایت دکتر حسین‌زاده.
- ↑ تقدیسی و نژادصادقی، «ارزیابی تعدیل رفتار زنان باردار در زمینه عفونت‌های ادراری بر اساس مدل اعتقاد بهداشتی»، 1391ش، ص127.
- ↑ اخوت، دوره‌های رشد تفکر اجتماعی، ج1، 1392ش، ص249.
- ↑ صمدی آملی، شرح مراتب طهارت، ج۲، ۱۳۸۵ش، ص97-100.
- ↑ صمدی آملی، شرح مراتب طهارت، ج۲، ۱۳۸۵ش، ص۹۴-95.
منابع
- قرآن کریم
- اخوت، احمدرضا، دوره‌های رشد تفکر اجتماعی، تهران، قرآن و اهل‌بیت نبوت، چ1، 1392ش.
- «بهداشت بارداری و اهمیت رعایت آن در ماه رمضان»، وب‌سایت دکتر سریتا، تاریخ درج مطلب: 4 اردیبهشت 1400ش.
- «بهداشت فردی دوران بارداری»، وب‌سایت بیبی‌‌بوم، تاریخ بازدید: 25 آذر 1402ش.
- تقدیسی، محمدحسین و نژادصادقی، الهام، «ارزیابی تعدیل رفتار زنان باردار در زمینه عفونت‌های ادراری بر اساس مدل اعتقاد بهداشتی»، پژوهش و سلامت، دورۀ 2، شمارۀ 1، 1391ش.
- تن‌ساز، مژگان و دیگران، «یبوست در بارداری از دیدگاه طب سنتی ایران»، تاریخ پزشکی، شمارۀ 30، 1396ش.
- حسین‌زاده، نوید، «درد لگن در دوران بارداری»، وب‌سایت دکتر حسین‌زاده، تاریخ درج مطلب: 2 مرداد 1398ش.
- حقانی‌پور، فریال، بارداری شیرین‌تر از عسل، تهران، هورین، چ۲، ۱۴۰۲ش.
- دهقانی، محسن، سیر تا پیاز بارداری، اصفهان، مهرستان، چ1، 1400ش.
- زارع کابدول، نیر، «همه چیز درباره درد لگن در بارداری»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 24 آذر 1399ش.
- زارعی‌پور، مرادعلی و دیگران، «سلامت‌روان و عوامل مرتبط با آن در زنان باردار مراکز بهداشتی درمانی شهرستان کوهدشت»، مجله بهداشت و توسعه، سال ۱، شمارۀ ۲، ۱۳۹۱ش.
- «سلامت روان در بارداری»، وب‌سایت آزمایشگاه پاتوبیولوژی آرمین، تاریخ بازدید: 24 آذر 1402ش.
- شمسی، محسن و دیگران، «بررسی وضعيت سلامت دهان و دندان مادران باردار»، نشریه پایش، دورۀ 12، شمارۀ 4، 1392ش.
- صمدی آملی، داود، شرح مراتب طهارت، قم، نورالسجاد، چ۴، ۱۳85ش.
- عالم‌زاده، محبوبه و دیگران، «نقش تمرینات ویژه دوران بارداری در کاهش درد کمر ناشی از بارداری در زنان فاقد سابقۀ ورزشی»، نشریه حرکت، شمارۀ پیاپی 25، 1384ش.
- فردوسی، سیما، ازدواج و مبانی اسلامی، روابط عاطفی اجتماعی، روابط زناشویی، باروری سالم، تهران، آرویج ایرانیان، چ۴، 1394ش.
- کتابچی، محسن، «دقت در امر تغذیه برای زنان باردار»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 30 تیر 1397ش.
- مروج‌نیا، زهرا، مؤلفه‌های سلامت و بهداشت روانی در قرآن و روایات، تهران، راز نهان، ۱۳۹۹ش.
- مظاهرى، حسین، تربيت فرزند از نظر اسلام، تهران، بين‌الملل، چ7، 1386ش.
- نکویی، نفیسه‌سادات، «مشاوره قبل از بارداری»، پیوند مهر، شماره 312 ، 1384ش.
- هنری ماسن، پاول و دیگران، رشد و شخصیت کودک، ترجمه مهشید یاسایی، تهران، مرکز، چ۱۹، 1393ش.