سالمندی

سالمندی؛ دوران پیری و سالخوردگی انسان.
سالمندی به مرحله‌ای از زندگی اشاره دارد که فرد به سنین بالا می‌رسد و معمولاً با تغییرات جسمی، روانی و اجتماعی همراه است. این دوره از زندگی معمولاً پس از ۶۰ یا ۶۵ سالگی شروع می‌شود و با چالش‌ها و فرصت‌های خاص خود همراه است. سالمندی می‌تواند شامل کاهش توانایی‌های جسمی، تغییر در وضعیت سلامت، بازنشستگی و تغییر در نقش‌های اجتماعی باشد، اما در عین حال می‌تواند دوره‌ای از رشد شخصی، تجربه‌اندوزی و انتقال دانش به نسل‌های بعدی نیز باشد.

تعریف سالمندی

سالمند، در لغت به‌معنای بزرگ‌سال، پیر و سالخورده است. برخی سالمندی را از جنبه‌های مختلفی تعریف کرده‌اند:

1. سن زیستی: این جنبه از زندگی فردی، به کیفیت زندگی او بستگی داشته و با گذر زمان، بیماری‌ها و انواع فشارهای روحی- روانی، کفایت زیستی فرد کاهش می‌یابد.
2. سن روان‌شناختی (ظرفیت سازگاری فرد با محیط): سن روان‌شناختی به وضعیت مغزی فرد مرتبط بوده اما وضعیت مغزی ارتباطی به سن ندارد.
3. سن عملکردی: ظرفیت فرد برای کار در جامعه نسبت به همسالان خود.
4. سن اجتماعی: رفتار اجتماعی فرد نسبت به سن تقویمی.
5. سن تقویمی: بر اساس سن تقویمی، افراد بین 45-64 سال «میانسال»، 65 تا 74 سال «مسن یا سالمند جوان»، 75-84 سال «سالمند پیر سال» و 85 سال به بالا «کهن‌سال» خوانده می‌شوند.

نشانه‌های سالمندی

سالمندی دوره‌ای از زندگی افراد است که مانند سن بلوغ تغییرات زیادی را در افراد ایجاد می‌کند. عوامل متعددی در سرعت ایجاد سالمندی در انسان مؤثر است مانند ژنتیک، تغذیه و بهداشت. از جمله نشانه‌های مهم سالمندی، تغییرات جسمی مانند کاهش قدرت بینایی، شنوایی، بویایی، چشایی و کاهش قدرت بدنی است. کارشناسان معتقدند ظهور واکنش‌های دیگری در افراد مانند نازک‌ و سفید‌شدن موی سر، کاهش زمان خواب، حساسیت به دما، کاهش حجم چربی و عضله بدن و هویدا شدن چین و چروک از نشانه‌های ورود افراد به سن سالمندی است.

چالش سالمندی

سالمندی در فرهنگ‌ها و جوامع مختلف به شکل‌های متفاوتی دیده می‌شود. در برخی جوامع، سالمندان به عنوان منبع خرد و تجربه مورد احترام قرار می‌گیرند، در حالی که در جوامع دیگر ممکن است با چالش‌هایی مانند انزوا یا کاهش توجه مواجه شوند. مراقبت از سالمندان، حفظ سلامت جسمی و روانی آنان و ایجاد محیطی حمایت‌کننده از جمله مسائلی است که در این مرحله از زندگی اهمیت زیادی دارد. سالمندی، فرآیندی است که تمامی موجودات از جمله انسان را در بر گرفته و به‌صورت سیری طبیعی در بدن، با تغییرات فیزیولوژیکی و روانی همراه است. جمعیت‌شناسان، شروع این دوره در زندگی انسان را از سن 60 یا 65 سالگی می‌دانند.

افراد سالمند، قابلیت‌های تجدید قوای محدودی داشته و بیش از دیگران، در معرض بیماری‌ها، سندرم‌ها و کسالت قرار دارند؛ اما بهبود شرایط زندگی موجب افزایش طول عمر و امید به زندگی در انسان‌ها شده و پدیدۀ «سالمندی» را در جهان گسترش داده است. این پدیده، در دنیای مدرن به‌عنوان یک چالش‌ شناخته می‌شود. براساس گزارش سازمان بهداشت جهانی، تا سال ۲۰۵۰م جمعیت سالمندان جهان به ۲.۱ میلیارد نفر خواهد رسید.

در ایران، سرشماری سال 1395ش نشان داد که حدود 7 میلیون و 450 هزار نفر از جمعیت ایران را سالمندان تشکیل می‌دهند. این آمار در سال 13998ش به‌ 8 میلیون و 231 هزار نفر افزایش یافته که حدود 10 درصد از کل جمعیت ایران را در بر می‌گیرد. براساس برآوردها، کشور ایران در سال‌های آینده در اثر افزایش نسبت سالمندان، با بحران سالمندی جمعیت مواجه خواهد شد، به‌طوری که در سال ۱۴۳۰ش، بیش از یک‌سوم جمعیت کشور را سالمندان تشکیل خواهند داد.

سالمندی سالم

بر اساس تعریف سازمان جهانی بهداشت سالمندی سالم به‌معنای فرآیند توسعه و حفظ توانایی عملکردی فرد است که موجب بهزیستی در سالمندی می‌شود.

عناصر

بر اساس همین دیدگاه، چهار عنصر سالمندی سالم معرفی شده‌اند:

1. توانایی‌های عملکردی: ویژگی‌های مرتبط با سلامتی که به فرد امکان انجام هر آنچه که ارزشمند است، را بدهد.
2. ظرفیت‌های ذاتی: تمام توانایی‌های جسمی و روانی که فرد امکان دستیابی به آنها را دارد.
3. محیط: همۀ عوامل موجود در دنیای بیرونی که شکل‌دهندۀ زمینۀ زندگی فرد هستند.
4. بهزیستی: خوشبختی، امنیت و تحقق خواسته‌ها.

عوامل

گروهی از محققان، عوامل مؤثر بر سالمندی سالم را به‌صورت زیر دسته‌بندی کرده‌اند:

1. عوامل فیزیولوژیکی: مانند شاخص تودۀ بدنی، ناتوانی‌های جسمی، درد، سلامت دندان، اختلالات شنوایی و بینایی، کم‌خونی و عملکرد کلیه.
2. عوامل بیولوژیکی: عوامل بیوشیمیایی.
3. عوامل رونی: مانند استرس، افسردگی، الگوهای خواب، عزت نفس، رضایت از زندگی، عملکرد شناختی.
4. عوامل رفتاری: مانند فعالیت‌های فیزیکی، ورزش، پیاده‌روی، مصرف الکل، سیگار و چند دارویی.
5. عوامل تغذیه‌ای: مانند کمبود ویتامین D، ویتامین C و درجۀ رژیم غذایی.
6. عوامل اجتماعی: مانند نظم زندگی، فعالیت اجتماعی، حمایت اجتماعی، بیمه درمانی، سطح تحصیلات، فعالیت اقتصادی، درآمد و مستمری‌های ماهانه.

سلامت روان

گروهی از متخصصان حوزۀ روان‌شناسی بر این باورند که به موازات ورود انسان به دوران سالمندی، ظرفیت‌های روانی انسان نیز به‌صورت طبیعی، کاهش خواهد یافت. سالمند، در این دوره، در معرض انواع بیماری‌های جسمی و روانی قرار می‌گیرد. بنابراین، باید با افراد سالمند به‌گونه‌ای رفتار شود که آنها احساس ارزشمندی را در خود حفظ کرده و خود را محور خانواده بدانند. استفاده از تجربه و خردمندی سالمندان نیز در سلامت روانی آنها تأثیرگذار است. بسیاری از آیات و روایات دین اسلام، سالمندان را منشأ خیر و برکت خانه و خانواده معرفی کرده و از این طریق، زمینه را برای توجه و احترام بیشتر و نیز تلاش در راستای تأمین نیازهای آنها فراهم کرده‌اند؛ برای مثال، در روایتی از پیامبر خدا آمده که او، احترام به سالمندان را بسیار سفارش کرده است و امام صادق، احترام به سالمند را همسان احترام به خدا معرفی کرده است.

در فرهنگ ایرانیان نیز افراد پیر، همواره از نوعی قداست برخوردار بوده و حفظ جایگاه و ارزش آنها، سنتی نیکو به شمار رفته است. احترام به سالمندان، علاوه بر زنده نگه داشتن احساس خودارزشمندی و عزت‌نفس در افراد سالمند، زمینه را برای حضور مفید آنها در جامعه و بهره‌مندی از تجربه‌های سودمند آنها فراهم می‌کند. برخلاف فرهنگ غربی که نگرش منفی نسبت به پیری دارد، در فرهنگ ایرانی، جملۀ «الهی پیر شوی» دعای خیر مردم در حق دیگران بوده است.

تأثیر سالمندی بر اقتصاد

گسترش پدیدۀ سالمندی، امروزه به یکی از معضلات مهم در جهان، تبدیل شده است. فشار ناشی از این پیری جمعیت، کشورها را مجبور به تجدیدنظر در برخی سیاست‌های جمعیتی خود کرده است؛ برای مثال، کشور ژاپن که از محافظه‌کارترین کشورها در زمینۀ جذب مهاجر شناخته می‌شود، در راستای جذب نیروی کار اقدام به اصلاح برخی از قوانین مهاجرتی خود کرده است.

سالمندی، در کنار آثار جمعیتی، کشورها را با تبعات بلندمدت اقتصادی مواجه می‌کند. صندوق‌های بازنشستگی و تأمین اجتماعی در سراسر جهان، تحت تأثیر مستقیم هزینه‌های ناشی از پیری جمعیت قرار می‌گیرند. علاوه بر آن، افزایش نسبت جمعیت کهن‌سال در اقتصاد با افزایش نرخ وابستگی (تکفل) تأثیرات منفی چشمگیری را بر اقتصاد می‌گذارد.

کاهش عرضۀ نیروی کار، علاوه بر تأثیر منفی بر رشد اقتصادی کشورها، منجر به کاهش درآمدهای مالیاتی دولت و محدود شدن منابع بودجه می‌شود. از دیگر آثار اقتصادی سالمندی، تأثیر آن بر بازار سرمایه، سرمایۀ انسانی، توازن بودجۀ دولت و تغییر در نرخ‌های پس‌انداز و مصرف و نیز رشد اقتصادی در جوامع مختلف است.

منابع

• باسخا، مهدی و دیگران، «نگاهی بر آثار اقتصادی پدیدۀ سالمندی»، نشریۀ سالمند، دوره 10، شماره 1، 1394ش.
• «بررسی وضعیت سالمندی در ایران آینده و چالش‌های آن»، وب‌سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، تاریخ انتشار: 12 تیر 1402ش.
• پاینده، ابوالقاسم، نهج‌الفصاحة، تهران، دنیای دانش، 1382ش.
• «جمعیت سالمندان 3 برابر رشد جمعیت افزایش یافته است»، وب‌سایت فارسی العربیه، تاریخ بازدید: 16 آذر 1401ش.
• خادم، هاجر و عقدایی، تورج، «پیرانه سری(نگاه روان‌شناختی سعدی و عنصرالمعالی به دوره کهنسالی)»، کنگره بین‌المللی علوم اسلامی انسانی، 1395ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، ذیل واژۀ سالمند، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 16 آذر 1401ش.
• «سالمندی چیست؟ تعریف سالمندی»، وب‌سایت بنیاد فرهنگ سالمندی، تاریخ بازدید: 16 آذر 1401ش.
• شمسعلی نیا، عباس و دیگران، «سالمندی سالم چیست؟ تعاریف و عوامل مؤثر»، دو فصلنامۀ سلامت و سالمندی خزر، دانشکده پرستاری مامایی فاطمه زهرا، رامسر، دورۀ 5، شماره 1، 1399ش.
• فانی، مهدی، «سالمندی و سلامت روان»، مجلۀ پژوهش در دین و سلامت، دورۀ 2، شمارۀ 3، 1395ش.
• کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1407ق.
• معین، محمد، فرهنگ فارسی، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 16 آذر 1401ش
• «همه چیز در مورد سالمندان (مشکلات و راهکارها)»، وب‌سایت atefenurse. تاریخ بازدید: 14 آذر 1401ش.
• Hosseini A, Mjdy A, Hassani GH, “Investigating the role of social support on the quality of life of the elderly in mashhad in 2014”, 2016.
• Mansouri F, Pourghane p, Mansour Ghanaei R, “Investigating the factors affecting the promotion of self-concept in the elderly”, 2019-2020.
• Pac A, Tobiasz-Adamczyk B, Błędowski P, Skalska A, Szybalska A, Zdrojewski T, et al, “Influence of sociodemographic, behavioral and other health-related factors on healthy ageing based on three operative definitions”, J Nutr Health Aging, 2019.
• World Health Organization. Ageing and health.