سالمندآزاری

سالمندآزاری؛ هر نوع اقدام عمدی یا غیرعمدی در راستای آسیب و آزار سالمندان.

سالمندآزاری (Elder abuse)، به‌معنای وارد کردن هر نوع آسیب جسمی، عاطفی یا جنسی به فرد سالمند و سوء‌استفاده از او است. همچنین، بهره‌برداری مالی یا بی‌توجهی به وضعیت رفاهی آنها توسط اطرافیان و مراقبین، از دیگر جنبه‌های سالمندآزاری به‌شمار می‌رود. امروزه، شرایط خاص اجتماعی مانند شهرنشینی، تجددگرایی، کمرنگ شدن ارزش‌ها و باورهای دینی، تغییر در ارزش‌های سنتی، تضاد نظام ارزشی جدید و قدیم، عدم آمادگی برای پذیرش مراقبت از سالمند، فرسایش بین نسلی در خانواده‌ها و کمبودهای مالی، از جمله دلایل سوء‌رفتار با سالمندان معرفی شده‌اند.

مفهوم‌شناسی

سالمندان در سراسر جهان، به‌دلیل تغییرات فیزیولوژیکی و آناتومی ناشی از افزایش سن زیستی، بازنشستگی و کاهش فعالیت‌های اجتماعی، مرگ خویشاوندان، دوری از فرزندان به‌دلیل کار، ازدواج یا مهاجرت، بیشتر از سایر گروه‌های سنی آسیب‌پذیر بوده و در معرض انواع خطر قرار می‌گیرند. از جمله عوامل خطر برای آنها، معضل سالمندآزاری است. سالمندآزاری، به‌معنای فعالیتی است که یک مرتبه یا به‌صورت مداوم، توسط هر فردی در زمانی‌که مورد اعتماد و اطمینان است، صورت گرفته و منجر به انتقال استرس یا آزار به سالمند می‌شود.

انواع

سالمندآزاری، از جمله اعمال خلاف حقوق انسانی محسوب شده و دلیلی عمده برای بیماری، جراحت، انزوا و یأس در میان سالمندان به‌شمار می‌رود. از جمله انواع سالمندآزاری می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. آزارهای روانی و عاطفی: شایع‌ترین نوع سالمند آزاری است که شامل بی‌اعتنایی، ترساندن، تهدید و هر عملی است که موجب ترس، فشار روانی و دردهای عاطفی می‌شود.
2. آزار مالی: آزار سالمندان از نظر مالی نیز در ردۀ دوم سالمندآزاری در ایران قرار دارد که شامل استفادۀ نادرست از اموال سالمند، تغییر مالکیت دارایی سالمند به زور، خرید کالاهای گران‌بها با پول افراد سالمند بدون اطلاع آنها و نیز جلوگیری از دسترسی سالمند به خانه یا سرمایۀ او می‌شود.
3. آزار جسمی: این نوع از آزار تنها به دردهای جسمی، آسیب‌دیدگی یا جراحت منتهی نشده و استفاده از داروهای آرام‌بخش و حبس در خانه را نیز شامل می‌شود.
4. آزار جنسی: شامل برقراری هرگونه ارتباط جنسی با سالمند، بدون رضایت او است. کارشناسان، توصیه می‌کنند که پیش از تعویض پوشینه برای سالمندان، باید با آنها صحبت کرده و رضایت آنها را جلب کرد. این موضوع، منجر به حفظ حریم خصوصی سالمندان و احترام به آنها می‌شود. دین اسلام نیز همواره بر اصول اخلاقی تأکید داشته و پس از توحید و یکتاپرستی، به احترام به والدین، به خصوص سالمندان، نیکو سخن گفتن و رفتار شایسته با آنها تأکید جدی کرده است.

برخی از سازمان‌های مرتبط با سالمندان نیز انواع سوء‌رفتار با آنها را به دو دستۀ کلی تقسیم کرده‌اند:

1. خانگی: که در خانه و توسط اعضای خانواده یا افراد آشنا با سالمند رخ می‌دهد.
2. سازمانی: که در خانه‌های سالمندان یا سایر مراکز نگهداری طولانی‌مدت از آنها رخ داده و مرتکبین چنین سوء‌رفتارهایی، کارکنان این مراکز یا مراقبان غریبه هستند.

عوامل

کارشناسان معتقدند که سالمندآزاری به دلایل مختلفی در ایران و سایر نقاط جهان صورت می‌گیرد؛ مانند:

1. عوامل شخصی: شامل ریسک‌ها و عواملی است که در سطح شخصی قرار دارند مانند ضعف سلامت جسمی و روانی قربانی و نیز به‌هم‌ریختگی‌های ذهنی فرد آزاردهنده.
2. جنسیت: هرچند، سالمندآزاری برای هر دو گروه سالمندان زن و مرد صورت می‌گیرد اما در بسیاری از کشورها، به‌دلیل فرهنگ‌های متفاوت، سالمندان زن بیشتر از سالمندان مرد مورد آزار و اذیت قرار می‌گیرند.
3. روابط: کارشناسان بر این باورند که معمولا میزان وابستگی یک آزاردهنده به سالمند، ریسک آزار او را افزایش می‌دهد.
4. عوامل مالی: بر اساس پژوهش‌های صورت‌گرفته، در خانواده‌های فقیر، زمانی‌که سالمند نیاز به مراقبت دارد، از طرف خانوادۀ خود بیشتر مورد آزار قرار می‌گیرد. هرچند، در میان خانواده‌های ثروتمند نیز مسائل مالی، منجر به بروز برخی اختلافات در خانواده‌ها و در نتیجه و آزاررسانی به سالمندان می‌شود.
5. عوامل شغلی: امروزه در زندگی‌های شهری، نداشتن زمان کافی برای نگهداری والدین، احتمال آزار رساندن به سالمندان را افزایش داده است.
6. عوامل اجتماعی: کمبود کمک‌های اجتماعی (خدمات محدود بهزیستی) و انزوای اجتماعی فرد نگهدارندۀ سالمند نیز از جمله عوامل افزایش سالمندآزاری شناخته شده است.
7. عوامل فرهنگی: کلیشه‌های سنی و معرفی شدن سالمندان به‌عنوان افراد ضعیف و ناتوان؛ رو به کاهش بودن کیفیت ارتباط بین نسلی خانواده‌ها؛ تأثیرگذاری نظام‌های مالکیتی بر توزیع قدرت و کالا در بین خانواده‌ها؛ ترک وطن توسط زوج‌های جوان و کمبود منابع مالی برای هزینه‌های نگهداری سالمندان از جمله عوامل اجتماعی و فرهنگی تأثیرگذار بر افزایش سالمندآزاری هستند.
8. غفلت: بالاترین میزان شیوع سوء‌رفتار با سالمندان، مربوط به غفلت از آنها است. کارشناسان، فراوانی غفلت از سالمندان را به‌دلایل مختلفی ازجمله پررنگ شدن مشکلات فردی در زندگی فرزندان و در نتیجه کمبود وقت و تمرکز آنها می‌دانند. همچنین فشارها و معضلات اقتصادی، مانع از حمایت‌های مالی فرزندان برای والدین خود شده و بروز سوء‌رفتارهای مالی از سوی آنها را شکل می‌دهد.
9. تضاد نظام ارزشی بین نسلی: فرهنگ ایرانی و باورهای سنتی حاکم بر مردم، نقش برجسته‌ای در زندگی ایرانیان ایفا می‌کند؛ اما ایران نیز متأثر از روند جهانی صنعتی‌شدن است و سالمندان، توانایی کمتری برای تطبیق با آن دارند و نمی‌توانند همگام با جوانان در جامعه، حرکت کنند. این موضوع، سالمندان و فرزندان آنها را در وضعیتی متضاد قرار داده است.

سالمندآزاری در ایران

براساس پژوهش‌های صورت‌گرفته در ایران، در سال‌های اخیر، سالمندآزاری شیوع بیشتری داشته است. برخی از گزارش‌ها، حکایت از افزایش سالمندآزاری در خانواده‌ها در حدود 5.28% دارند. امروزه، سالمندآزاری در ایران، پس از کودک‌آزاری و همسرآزاری، در رتبۀ سوم خشونت‌های خانگی قرار گرفته و نیاز به برنامه‌ریزی‌های مناسب و دقیقی دارد. کارشناسان بر این باورند که سالمندآزاری حتی در سطح کلان توسط جامعه یا متخصصین، بیشتر به‌صورت پنهان نگه داشته شده و به‌همین دلیل، به اندازۀ سایر اشکال خشونت‌، مورد توجه قرار نگرفته‌اند. با وجود تأکید فرهنگ و دین ایرانیان بر ارتباط و احترام سالمندان، آمار نگران‌کننده‌ای از سوء‌رفتار با آنها در سال‌های اخیر ارائه شده است؛ برای مثال، براساس آمار ثبت شده در ایران، شایع‌ترین شکل سالمندآزاری در ایران، سالمندآزاری عاطفی (30.7%)، سالمندآزاری روانی (25.4%)، غفلت از سالمندان (25.1%)، سالمندآزاری مالی (19.7%)، سالمندآزاری جسمی (13.1%) و طردشدگی (11.7%) است. به این ترتیب، سالمندان ایرانی نیز همچون سایر کشورها، با شرایط نامساعدی از نظر کیفیت زندگی مواجه بوده و نارضایتی‌هایی را در محیط خانواده تجربه می‌کنند.

این در حالی است که تکریم و احترام به سالمندان در میان ایرانیان، ریشه‌ای دیرینه دارد. براساس منابع موجود، در دوران ایران باستان، علاوه بر تمامی ایام سال، روزهای خاصی را به جشن و خدمت به سالمندان اختصاص می‌دادند؛ برای مثال، می‌توان به اَشی، بیست‌وپنجمین روز از ماه در گاه‌شمار ایرانیان اشاره کرد. ایرانیان، در این روز لباس‌های نو پوشیده، به سفر رفته و سالمندان را یاری می‌کرده‌اند. در فرهنگ ایرانیان، بیشتر سالمندان تا لحظۀ مرگ در جمع خانواده و مورد احترام بوده‌اند. در سال‌های نه‌چندان دور، سالمندان همواره در رأس امور و برنامه‌ها بوده و در جایگاه ناظر یا مدیر در برنامه‌های خانوادگی و اجتماعی شرکت داشتند؛ برای مثال، می‌توان به برنامه‌های گلریزان اشاره کرد که در طی آن، سالمندان به کمک دولت‌ها آمده و برنامه‌های کمکی ویژه‌ای را برای آزادی زندانیان و تهیۀ جهیزیه برای دختران تدارک می‌دیدند. حضور اجتماعی سالمندان و تکریم آنها، امکان سالمندآزاری را نیز در حد زیادی کاهش می‌داده است. امروزه، در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته در سراسر جهان، بر گذار از مراقبت رسمی مؤسسه‌محور، به مراقبت رسمی خانواده‌محور و جامعه‌محور تأکید و اقداماتی عملیاتی در این زمینه اجرایی شده است. جمهوری اسلامی نیز با پشتوانۀ اعتقادی و فرهنگی غنی خود و نیز الگوبرداری از برنامه‌های موفق جهانی در کشورهایی همچون ژاپن، چین، ترکیه، فرانسه و برزیل، تلاش کرده تا با کاهش اثرات منفی اجتماعی و اقتصادی ناشی از گذار جمعیتی و پیری جمعیت، ترویج دوبارۀ مراقبت از سالمندان در منزل را صورت داده و به دوران سالمندی به‌عنوان دورانی طلایی زندگی نگاه کرده و از این طریق، پدیدۀ سالمندآزاری را کاهش دهد. جمهوری اسلامی ایران، راهکارها و برنامه‌های بسیاری را در زمینۀ سالمندان ارائه کرده‌ تا با توانمندسازی آنها، سالمندآزاری در ایران کاهش یابد. از جملۀ این برنامه‌ها می‌توان به برنامه‌های حمایتی در زمینه‌های پزشکی، بهداشتی، روانی، اقتصادی، اجتماعی و نیز بها دادن به سالمندان که در گذشته همواره موجب تحول و پویایی کشور بوده‌اند، اشاره کرد. کارشناسان امیدوارند که با اجرای دقیق این برنامه‌ها، پویایی سالمندان در جمع خانواده و جامعه، احیا شود.

نشانه‌های سالمندآزاری

کارشناسان معتقدند که بسیاری از نشانه‌های سالمندآزاری با زوال عقل مشابهت دارد. از جمله علائم سالمندآزاری، دعوا و بحث‌های مکرر بین مراقب و سالمند بوده که به تغییر در رفتار یا شخصیت سالمند منجر می‌شود. از دیگر علائم سالمندآزاری می‌توان به کاهش وزن و سوء‌تغذیه، کم‌آبی، مشکلات جسمانی درمان‌نشده مانند زخم بستر، محیط زندگی آلوده، لباس‌های نامرتب و کثیف، استحمام نکردن یا عدم پوشیدن لباس مناسب در هوای سرد و گرم، محیط زندگی ناامن از نظر سرما و گرما، خوراندن داروهای زیاد یا کم به آنها، ناسزاگویی و بی‌احترامی به آنها و نیز تهدید سالمندان به فرستادن به خانۀ سالمندان اشاره کرد.

آسیب‌های ناشی از سالمندآزاری

آزار سالمندان می‌تواند به آسیب‌های شدید جسمی و پیامدهای روان‌شناختی طولانی‌مدتی منجر شود. از جمله مهمترین خطرات ناشی از سالمندآزاری می‌توان به تهدید در انزوا قرار گرفتن آنها از سوی اطرافیان اشاره کرد. سالمندان، با افزایش سن، نقش خود را در جامعه از دست داده و دچار انزوای اجتماعی می‌شوند. در نتیجه، فردی که همیشه در زندگی، دارای قدرت و نفوذ بوده، یک‌باره احساس می‌کند اعتبار و قدرت خود را در جامعه و خانواده از دست داده و همین منجر به بروز اختلالات روانی متعددی برای او خواهد شد. بر اساس پژوهش‌های صورت‌گرفته، سالمندان در برابر آزار، همچون کودکان بوده و شرایط را تحمل می‌کنند. آنها مشکلات خود را به زبان نیاورده و نگران از دست دادن جایگاه خود در خانواده هستند. به‌همین دلیل نمی‌توان آمار دقیقی از سالمندآزاری به‌دست نمی‌آید. ایران در آینده‌ای نزدیک با پدیدۀ سالمندی مواجه شده و نزدیک به یک‌چهارم از جمعیت آن سالمند خواهند بود و جامعه باید برای این وضعیت، آماده شود.

پیشگیری از سالمندآزاری

امروزه، در سطح جهانی، رویکردی به‌نام «سالمندی پویا» مطرح شده که باور دارند سالمندان، همچون سایر گروه‌های سنی در جامعه و خانواده باید حضور داشته و هیچ محدودیتی در هیچ حوزه‌ای برای آنها ایجاد نشود. از جمله راهکارهای ارائه‌شده در راستای مقابله با سالمندآزاری می‌توان به توکل به خدا و صبر سالمندان، توان و سلامت جسمی، مدیریت روان‌شناختی، مدیریت مالی، همفکری و کمک گرفتن از دیگران به‌عنوان راهبردهای اصلی مقابله با سالمندآزاری اشاره کرد. همچنین، حضور در اجتماع، حفظ کارآیی، شادی و حفظ روحیه، بهره‌گرفتن از تجربیات، تغذیۀ صحیح، خودسازی و مبارزه در برابر سختی‌ها، در کنترل این پدیده تأثیرگذار هستند.

از دیگر راهکارهای مقابله با سالمندآزاری می‌توان به تنظیم قوانین، لوایح و طرح‌های حمایتی از سالمندان، اتخاذ سیاست‌های تشویقی و حمایتی برای ایجاد تشکل‌های غیردولتی حوزۀ سالمندی، پیش‌بینی سیاست‌های سلبی و آموزش‌های اجباری برای مرتکبین سالمندآزاری، طراحی سیاست‌های حمایتی مراقبت از مراقبت‌کنندگان، حمایت از ایجاد پناهگاه‌های اضطراری و مراکز نگهداری شبانه‌روزی، بهره‌گیری از ظرفیت‌های اطلاع‌رسانی و شبکه‌های ارتباطی برای حساس‌سازی جامعه و افکار عمومی در مواجهه با پدیدۀ سالمندآزاری، تشکیل گروه‌های خودیاری در سطح محلی و گسترش ظرفیت و قدرت مددکاران اجتماعی برای ورود جدی به مسئلۀ سالمندآزاری اشاره کرد.
پژوهش‌هایی که در ایران پیرامون پدیدۀ سالمندآزاری صورت گرفته نشان می‌دهد که غفلت عاطفی شایع‌ترین نوع سالمندآزاری یا بدرفتاری با سالمندان است. این در حالی است که بر اساس سنت‌های ایرانی و فرهنگ اسلامی، «موی سپید» حرمت دارد و احترام به بزرگ‌ترها در هر حالتی، مورد توجه بوده است. این سنت و رسم فرهنگی، امروزه کم‌رنگ شده و کارشناسان یکی از راه‌های مقابله با سالمندآزاری و به‌ویژه غفلت عاطفی را احیا و تقویت همین سنت ایرانی ـ اسلامی در جامعه می‌دانند. از این منظر، ضرورت دارد که نسل جدید ایرانی بازاجتماعی شود و بیاموزد که در چارچوب فرهنگ ایرانی و با تکیه بر آموزه‌های اسلامی، توجه کاملی را به سالمندان، معطوف کند و مثلا هرگاه انسان سالمندی به مترو و اتوبوس یا مسجد و مهمانی وارد می‌شود جوان‌ترها به احترام او برخیزند و جای خود را به او بدهند، تا جایی که او احساس توجه اجتماع را به‌خوبی لمس کند و تحسین و دعای خیر خود را با جملاتی مانند «خیر از جوانی‌ات ببینی» بدرقه راه جوانان کند.

نهی سالمندآزاری در دین اسلام

احترام به والدین، به‌خصوص سالمندان، ازجمله مهمترین اصول اخلاقی است که در دین اسلام بسیار بر آن تأکید شده است. در بسیاری از آیات قرآنی، به توجه و احترام به والدین، پس از توحید و یکتاپرستی اشاره شده است. برخی از آیات قرآن، شیوۀ صحیح رفتار با والدین در سنین پیری را به انسان‌ها یادآور شده و از آنها خواسته تا به والدین پرخاش نکرده و با لحنی شایسته با آنها سخن بگویند. علاوه بر آن، در روایات بسیاری از ائمۀ معصومین، به نیکی رفتار کردن با والدین و سالمندان اشاره شده است؛ برای مثال، در روایتی از حضرت علی آمده است که او بزرگ‌ترین و مهم‌ترین تکلیف الهی را نیکی به والدین دانسته است. کارشناسان حوزۀ دین بر این باورند که امروزه، در راستای کاهش و مقابله با سالمندآزاری در جامعۀ اسلامی ایران لازم است تا دعوت دینی و بازگشت به اسلام راستین را یادآوری کرد. آنها معتقدند که ثمرۀ دین اسلام، اخلاق حسنه بوده و تکریم و تعزیز والدین و محبت به سالمندان، چیزی جز اخلاق حسنه نیست.

منابع

• قرآن کریم.
• «ایزد ارد یا اشی ونگوهی، به چم توانگری، خواسته و دارایی»، تارنمای خبری زرتشتیان، تاریخ بازدید: 11 تیر 1402ش.
• «جامعۀ عاری از خشونت نیازمند آموزش و آگاه‌سازی»، خبرگزاری فارس، تاریخ بارگذاری: 16 مرداد 1398ش.
• حبیب‌پور گتابی، کرم و دیگران، «سالمندی و ناخشنودی در روابط خانوادگی (مطالعه‌ای پدیدارشناسانه در بین سالمندان تهرانی)»، پژوهشنامۀ مددکاری اجتماعی، سال 6، شمار ۀ19، 1398ش.
• حجازی، ناصر و دیگران، «تحلیل جامعه شناختی سالمندآزاری (با تأکید بر پدیدۀ سالمندی در شهر تهران)»، فصلنامۀ تغییرات اجتماعی- فرهنگی، دورۀ 18، شماره 2، پیاپی 69، 1400ش.
• «در مورد سالمندآزاری و راه‌های مقابله با آن بیشتر بدانیم»، وب‌سایت ایزی‌لایف، تاریخ بازدید: 7 خرداد 1402ش.
• درویش‌پور، آذر و دیگران، «ارتباط بین سالمندآزاری توسط خانواده با ویژگی‌های جمعیت‌شناختی سالمندان بستری در مراکز آموزشی درمانی»، مجلۀ سلامت و سالمندی خزر، شمارۀ 1، 1398ش.
• «دولت زمینۀ حضور مستمر سالمندان را در جامعه فراهم می‌کند»، پایگاه اطلاع‌رسانی دولت، تاریخ بارگذاری: 11 مهر 1389ش.
• رضایی خسروی، نسرین و یزدانیان، مریم، «سالمندآزاری»، وب‌سایت دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی، درمانی کرمانشاه، تاریخ بازدید: 7 خرداد 1402ش.
• ری شهری، محمد و فرزانگان، حسن، میزان‌الحکمه، قم، دارالحدیث، 1391ش.
• «سالمندآزاری چیست؟»، وب‌سایت راسخون، تاریخ بازدید: 10 خرداد 1402ش.
• «سالمندآزاری را همین امروز پایان دهیم»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ بارگذاری: 27 خرداد 1399ش.
• «سالمندآزاری رتبۀ سوم خشونت‌های خانگی در ایران»، اخرین خبر، تاریخ بارگذاری: 29 تیر 1398ش.
• شیرعلی، ابراهیم و شهبازی، مهدی، «ارائۀ خدمات رفاهی به سالمندان در کشورهای منتخب و درس‌هایی برای ایران»، فصلنامۀ تأمین اجتماعی، سال 14، شمارۀ 4، 1398ش.
• قاسمی، مرضیه و دیگران، «بررسی شیوع سالمندآزاری در ایران: مطالعۀ مروری narrative در مقالات فارسی»، مجلۀ دستاوردهای نوین در مطالعات علوم انسانی، سال سوم، شمارۀ 27، 1399ش.
• «گناهم سالمندی است؛ آزارم ندهید»، خبرگزاری فارس، تاریخ انتشار: 14 بهمن 1398ش.
• «نگرانی نسبت به افزایش سالمندآزاری در جامعه»، همشهری آنلاین، تاریخ بارگذاری: 29 اردیبهشت 1397ش.
• «هر آنچه دربارۀ سالمندآزاری باید بدانیم!»، وب‌سایت سازمان نظام پزشکی جمهوری اسلامی ایران، تاریخ بارگذاری: 26 خرداد 1399ش.
• Pritchard, Jacki, Male Victims of Elder Abuse: Their Experiences and Needs (Violence and Abuse), London, Jessica Kingsley Publishers, 2001.