انزوای اجتماعی

انزوای اجتماعی؛ وضعیت عدم ارتباط یا ارتباط ناقص بین فرد و جامعه.

انزوای اجتماعی (social isolation)، فرد را از حمایت عملی و عاطفی، بی‌بهره می‌سازد و با افزایش ناباوری نسبت به منابع و فرصت‌ها، او را مستعد بیماری‌های روحی و جسمی می‌کند. آگاهی از وضعیت انزوای اجتماعی افراد در یک جامعه، نقشی اثرگذار در شناخت چالش‌ها و راهکارهای توسعۀ یک جامعه داشته و به برنامه‌ریزی در راستای رسیدن به توسعۀ پایدار در جامعه منتهی می‌شود.

مفهوم‌شناسی

اندیشمندان، انزوای اجتماعی را به‌صورت‌های متفاوتی معنا کرده‌اند؛ برخی، انزوای اجتماعی را جدایی فیزیکی و اجتماعی افراد از دیگران می‌دانند. برخی، آن را واقعیتی فکری تعریف کرده‌اند که در آن، فرد، انفصال کاملی را نسبت به ارزش‌های مرسوم در جامعه احساس می‌کند. همچنین، انزوای اجتماعی، توسط برخی از کارشناسان، در دو مفهوم مجزا بیان شده است: 1. جدایی از گروه‌های اجتماعی مانند خانواده و دوستان؛ 2. جدایی از وابستگی‌های شخصی به دیگران.

ویژگی‌ها

افراد منزوی دارای ویژگی‌های زیر هستند:

1. زندگی بدون همراهی؛
2. سطح پایین تماس‌های اجتماعی؛
3. حمایت اجتماعی اندک؛
4. احساس جدایی از دیگران؛
5. رنج بردن از تنهایی.

ابعاد

کارشناسان، دسته‌بندی‌های مختلفی را برای انزوای اجتماعی تشکیل داده‌اند که به‌صورت کلی دارای دو بعد هستند:

1. بعد عینی: به‌معنای میزان ارتباطات اجتماعی و عضویت گروهی؛
2. بعد ذهنی: به‌معنای سنجش از روابط شخصی، میزان حمایت دریافتی و احساس تنهایی.

عوامل مؤثر بر انزوای اجتماعی

کارشناسان، عوامل بسیاری را بر انزوای اجتماعی اثرگذار دانسته‌اند؛ مانند:

1. شهرنشینی: بسیاری از متخصصان معتقدند که شهرنشینی، موجب کاهش اعتماد و روابط اجتماعی بین افراد می‌شود. بیشتر انسان‌های شهرنشین، افرادی خویشتن‌دار، غیرعاطفی و انزواطلب هستند.
2. اعتماد: انسان‌ها، کنشگرانی هدفمند هستند که در مورد تصمیم‌گیری‌های خود، به آن کاری دست می‌زنند که احتمال موفقیت در آن بیشتر و احتمال شکست در آن کمتر باشد. به‌همین دلیل، از جمله مسائل مهمی که احتمال شکست خوردن افراد را در تعاملات اجتماعی کاهش می‌دهد، اعتماد کردن به دیگران است و این موضوع که اعتماد آنها، از طرف مقابل، مورد سوء‌استفاده قرار نگیرد.
3. تکنولوژی‌های نوین ارتباطی: کارشناسان معتقدند که هر چند این تکنولوژی‌ها، می‌توانند مکمل روابط اجتماعی چهره به چهره باشند اما به‌دلیل استفادۀ انفرادی و راحت از آنها، می‌توانند موجب احساس عدم نیاز به روابط با دیگران شده و همچنین، زمان بودن در کنار خانواده و دوستان را کاهش دهند.

از دیگر عوامل مؤثر بر انزوای اجتماعی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. از دست دادن شریک زندگی یا دوست؛
2. تنها زندگی کردن؛
3. فقدان روابط نزدیک خانوادگی؛
4. مشکل در برقراری ارتباط با افراد جدید؛
5. سلامت جسمانی ضعیف و مشکلات حرکتی؛
6. داشتن بیماری‌های روانی مانند افسردگی و اضطراب؛
7. ترس از رد شدن از سوی دیگران یا بدنامی توسط جامعه؛
8. عدم امکان شرکت در فعالیت‌های مختلف اجتماعی؛
9. فقدان هدف در زندگی؛
10. زبان یا موانع فرهنگی؛
11. انزوای جغرافیایی؛
12. احساس گم شدن در جمع؛
13. احساس متفاوت و بی‌ارزش بودن؛
14. تأکید بر عیب‌ونقص‌های خانوادگی؛
15. حساس بودن نسبت به ظاهر خود.

مضرات

متخصصان، انزوای اجتماعی را از مسائل مهم جوامع امروزی می‌دانند که از نظر ذهنی در انسان، حس بی‌پناهی مضاعف، عدم امنیت و اعتماد، حس محرومیت و عدم رضایت‌مندی از زندگی را ایجاد می‌کند. همچنین، این مسئله، مشکلات متعددی را نیز برای جامعه فراهم می‌کند زیرا از یک طرف، فرد را از وارد شدن به روابط اجتماعی که از جمله نیازهای اساسی او است، محروم می‌سازد و از طرف دیگر، امکان فراهم آوردن زمینه‌های همبستگی اجتماعی را از بین می‌برد.

از دیگر آثار مخرب انزوای اجتماعی می‌توان به انواع آسیب‌های اجتماعی، افزایش امکان وقوع جرم و کاهش فرصت‌های مختلف زندگی مانند اشتغال و در نتیجه فقر و محرومیت اشاره کرد.

درمان

متخصصان، برخی از روش‌ها را برای نجات یک انسان منزوی پیشنهاد داده‌اند؛ مانند:

1. برقراری ارتباط یا ارتباط مجدد با دوستان و خانواده؛
2. گشتن و بیرون رفتن از خانه؛
3. درگیر شدن در جامعه و ایجاد سرگرمی‌های جدید مانند رفتن به باشگاه؛
4. داوطلب شدن برای انجام کارهایی که احساس خوبی در فرد ایجاد می‌کند؛
5. حمایت از حیوانات و پرورش گیاهان؛
6. کمک گرفتن از دیگران بدون ترس و خجالت؛
7. شناخت و درکِ تلۀ انزوای اجتماعی کودکی خود؛
8. تهیه کردن فهرستی از موقعیت‌های اجتماعی که فرد در آنها احساس اضطراب و ناراحتی می‌کند؛
9. ارزش‌گذاری مجدد برخی از کمبودهایی که امکان تغییر ندارند؛
10. دست برداشتن از تلاش برای جبران حس ناخوشایند؛
11. ورزش کردن؛
12. خوردن غذاهای سالم؛
13. خواب مناسب و کافی.

انزوای اجتماعی و دین‌داری

کارشناسان، بر اساس پژوهش‌های صورت گرفته بر این باورند که بین میزان دین‌داری و میزان انزوای اجتماعی، رابطه‌ای معکوس و معنادار وجود دارد. گروهی از جامعه‌شناسان معتقدند که علم، توانایی معنادار کردن وجود بشر را ندارد. افراد، توانایی هویت‌بخشی به خود را به شیوه‌های علمی نداشته و تنها خداوند را قادر به این معنادهی می‌دانند. این گروه از نظریه‌پردازان معتقدند که کارکرد اصلی دین، معنادهی به افراد است. آنها، بر این باورند که دین‌داری پایین در یک جامعه، منجر به افزایش بی‌معنایی و در نتیجه افزایش انزوای اجتماعی می‌شود.

برخی دیگر از جامعه‌شناسان نیز معتقدند که دین با تقدیس هنجارها، نظم اجتماعی را مشروعیت بخشیده و اهداف گروهی را بر خواسته‌های فردی، اولویت می‌بخشد. از همین طریق است که دین، مانعی برای افزایش انزوای اجتماعی به‌شمار می‌رود. بنابراین، هرچه روحیۀ مذهبی و اعتقادات دینی در افراد بالا برود، انزوای اجتماعی کمتری را احساس خواهند کرد.

انزوای اجتماعی و سلامت روحی و بدنی

انزوای اجتماعی، از جمله متغیرهای اجتماعی آسیب‌زا است که ممکن است افراد را مستعد بیماری‌ها و اختلالات روانی و جسمی کند. این نوع از انزوا، از طریق تأثیر بر هیجان‌ها، شناخت و رفتارها، بر آسیب‌پذیری روانی نیز تأثیر می‌گذارد.

انزوای اجتماعی، رفتارهایی را درگیر می‌کند که موجب سبک زندگی نامطلوب همچون رژیم غذایی ضعیف، مصرف سیگار و الکل و کاهش فعالیت‌های گروهی می‌شود. این گروه از رفتارها، منجر به آسیب‌پذیری بدنی نیز خواهند شد. همچنین انزوای اجتماعی می‌تواند اثراتی منفی بر خودکارآمدی، سازگاری مؤثر و اعتماد‌به‌نفس داشته باشد. از بُعد فیزیولوژیک نیز انزوای اجتماعی، بر سیستم ایمنی بدن تأثیرگذار است.

علاوه بر آن، افراد منزوی، از کیفیت خواب پایین، عملکرد قلبی- عروقی ضعیف‌تر، وضعیت التهابی و عوامل خطر سوخت‌وسازی برخودار هستند. پژوهش‌های صورت گرفته در سال‌های اخیر، تأثیر مستقیم و غیرمستقیم انزوای اجتماعی بر بیماری‌های روحی و جسمی همانند افسردگی، بی‌اشتهایی روانی، پراشتهایی روانی، بیماری‌های قلبی- عروقی و سرطان را ثابت کرده‌اند.

اینترنت و انزوای اجتماعی

استفادۀ کنترل‌نشده از رایانه، تکامل فیزیکی و رشد اجتماعی و نیز روان افراد را در معرض خطر قرار می‌دهد. استفاده از اینترنت، به‌عنوان یک فعالیت زمان‌بَر، بر روابط اجتماعی و خانوادگی و نیز مدت تعامل فرد با دیگران تأثیر گذاشته و آن را به‌صورت چشم‌گیری کاهش داده است. برخی از کارشناسان معتقدند که با توجه به سرعت تحول‌های پیش‌آمده پیرامون فضای مجازی، می‌توان پیش‌بینی کرد که اینترنت به‌تدریج، جایگزین روابط واقعی انسان‌ها در زندگی روزمره شده و همین موضوع، زندگی اجتماعی افراد، روابط و ارتباطات میان انسانی را با آسیب‌های متعددی روبه‌رو می‌کند.

منابع

• افشانی، سیدعلیرضا و عبا‌ نژاد، حسین، «دین‌داری و انزوای اجتماعی مورد مطالعه: شهروندان شهر مشهد»، مطالعات فرهنگی- اجتماعی خراسان، دوره 14، شماره 2، 1398ش.
• «انزوای اجتماعی و درمان آن»، وب‌سایت مجلۀ ای سنج، تاریخ بارگذاری: 17 آبان 1401ش.
• جوادی، علی‌محمد، «بررسی میزان و نوع استفاده از اینترنت و تأثیر آن بر ارزش‌های خانواده در بین دانش‌آموزان دبیرستان‌های مدارس ناحیۀ 3 مشهد»، پایان‌نامۀ دورۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه فردوسی، 1383ش.
• حقیقتیان، منصور، «عوامل اجتماعی مؤثر بر انزوای اجتماعی جوانان»، مجلۀ مطالعات توسعه اجتماعی ایران، سال 5، شماره 4، 1392ش.
• ذکایی، محمدسعید و خطیبی، فاخره، «اینترنت و تغییرات هویتی»، فصلنامۀ انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات، سال 2، شماره 7، 1385ش.
• «طرحوارۀ انزوای اجتماعی»، وب‌سایت علی میرصادقی، تاریخ بازدید: 23 بهمن 1401ش.
• مسعودی، مرضیه و بشارت، محمدعلی، «انزوای اجتماعی و آسیب‌پذیری‌های روانی و بدنی»، کنگرۀ انجمن روانشناسی ایران، دوره 5، 1394ش.
• مصطفوی کهنگی، فرحناز، «آسیب‌شناسی تأثیر استفاده از اینترنت بر انزوای اجتماعی دانشجویان»، نشریۀ جامعه‌شناسی مطالعات جوانان، دوره 5، شماره 15، 1393ش.
• Christina, V, Scrambler, S, & bond, J, “the social world of older people understanding loneliness and social isolation in later life”, the British journal of social work, 2009.
• Flanagan, William G., Urban Sociology: Images and Structure, Fifth edition. New York: Rowman and Littlefied Publications, 2010.
• Lindenberg, Siegwart., “Social Rationality versus Rational Egoism” in Handbook of Sociological theory, edited by Jonathan H. Turner. New York: Springer, 2002.
• Locher, J. L., et al, “social isolation, support and capital and nutritional risk in an older sample: Ethnic and gender differences”, social science and medicine, 2005.
• Nooteboom, Bart, and Frederique Six., The Trust Process in Organizations. Chaltenham, UK: Elgar Publications, 2003.
• Palen, John J., The Urban World, ninth edition. Oxford: Oxford University Press, 2011.
• Seeman, M, “alienation motifs in contemporary theorizing: the hidden continuity of classic themes”, social psychology quarterly, 1983.
• Yusoff, N, Luhmann, M, & Cacioppo, J. T, “explaining the link between loneliness and Self-rated health with hedonic regulation as a mediator”, social and beavioral sciences, 2013.