خشونت علیه سالمندان

خشونت علیه سالمندان؛ تحمیل درد، رنج و آزار به سالمندان به‌صورت عمدی یا غیرعمدی.

خشونت علیه سالمندان، از جمله پدیده‌های مذموم، شایع و مخفی اجتماعی است که در بیشتر موارد از سوی افرادی که مسؤلیت مراقبت آنان را به‌عهده دارند، انجام می‌شود. خشونت علیه سالمندان از عوامل متعددی ناشی شده و آسیب‌های فروانی به دنبال دارد. این در حالی است که فرهنگ مسلمانان با اثرپذیری از آموزه‌های اسلام، سرشار از عناصر مهرورزی به سالمندان و به‌ویژه فروتنی کامل در برابر پدر و مادری است که به دوران سالمندی رسیده‌اند.

مفهوم‌شناسی

جمعیت‌شناسان، آغاز دوران سالمندی را ۶۰ تا ۶۵ سال دانسته‌اند. از نظر سازمان بهداشت جهانی، خشونت علیه سالمند به انجام یا ترک یک رفتار یا تکرار آن از سوی افراد مورد اعتماد گفته می‌شود که موجب اذیت، آسیب یا اضطراب سالمند شود.

آمار خشونت علیه سالمندان

با پیشرفت علوم پزشکی و بهبود کیفیت تغذیه و پیشگیری از بسیاری بیماری‌ها، جمعیت دنیا به‌سرعت در حال سالمند شدن است. سالمندان ایران در سال ۱۳۹۷ش معادل ۷ میلیون نفر اعلام شده است. براساس پیش‌بینی‌ها، سال 1405ش، سهم سالمندان به 7/8 درصد از کل جمعیت خواهد رسید. درسال 2050م، بیش از 30 درصد جمعیت ایران بیشتر از 65 سال خواهد داشت. برخی ادعا کرده‌اند سالمند آزاری در ایران پس از کودک‌آزاری و همسر آزاری رتبه سوم خشونت‌های خانگی در کشور را دارد که نشان‌دهندۀ نفوذ فرهنگ بیگانه و کم‌رنگ شدن ارزش‌های اجتماعیِ کهن جامعۀ ایرانی همچون تکریم سالمندان است. بر اساس یک تحقیق، ۸۷ درصد از سالمندان حداقل یک‌بار سوءرفتار را تجربه و مطابق تحقیق دیگر در سال 13۹۶ش، ۹/۷۷ درصد از سالمندان، سوءرفتار را در طول حیات سالمندی خود تجربه کرده‌اند.

انواع خشونت علیه سالمندان

خشونت علیه سالمندان در قالب یکی از انواع ذیل انجام می‌شود:

الف) خشونت جسمی

به هرگونه عمل خشونت‌آمیزی گفته می‌شود که منجر به وارد شدن صدمات جسمی به سالمندان شود. مانند سیلی‌زدن، حمله‌ورشدن، نیشگون‌گرفتن، لگدزدن، مشت‌زدن، هل‌دادن، پرتاب اشیاء، کتک‌زدن، کشیدن ‌مو، سوزاندن با اجسام داغ، فشاردادن گلو و دادن داروهای بی‌مورد.

ب) خشونت عاطفی و روانی

این نوع خشونت موجب درد و رنج روحی، روانی و عاطفی و فشارهای عصبی بر سالمندان و همچنین خدشه‌دار شدن عزت نفس و هویت آنها می‌شود که در قالب اعمال ذیل انجام می‌شود:

۱. بی‌احترامی، توهین کلامی یا غیرکلامی و رفتار عاطفی ‌آزاردهنده؛ مانند فحاشی‌، تحقیر، غرزدن، هتک حرمت‌، غیبت، تهدید و سرزنش‌کردن، تمسخر، اتهام، بی‌اعتنایی فرزندان به احساس دلتنگی آنان، صحبت‌نکردن، جواب‌ندادن به سؤال و درخواست سالمندان، ارزش قایل‌نشدن به نصایح و سخنان آنان.

۲. سلب اختیار؛ مانند نداشتن حق انتخاب برای تعیین محل زندگی، شغل و خدمات داوطلبانه، طرد کردن از منزل و فرستادن به خانه سالمندان با اجبار، فقدان خلوت شخصی، نداشتن حق ازدواج مجدد پس از فوت همسر، منع یا ایجاد محدودیت در برقراری ارتباط با دیگران و تحمیل نظرات و تصمیم‌گیری به جای سالمند.

ج) خشونت جنسی

خشونت جنسی به سخنان‌آزاردهندۀ جنسی، تماس و فعالیت جنسی اجباری و بدون رضایت گفته می‌شود. این نوع خشونت بیشتر از سوی شوهران سالمندان با توسل به اجبار و تهدید انجام می‌شود و زنان سالمند با عذاب، زجر و نفرت آن را به‌دلیل حفظ آبروی خود تحمل می‌کنند. سالمندان زن هر دو نوع خشونت لفظی جنسی و رفتاری را و سالمندان مرد تنها توهین جنسی لفظی را تجربه می‌کنند.

د) خشونت مالی

هرگونه رفتاری است که به نوعی سبب زیان مالی سالمند شود و با رفتارهای ذیل انجام می‌شود: ۱. تملک اموال سالمند برخلاف رضایت؛ مانند تصاحب مسکن، ماشین، پول، اموال و حقوق ماهیانه یا مستمری سالمند و فروش اموال غیرمنقول. ۲. استفاده بدون اجازه از اموال سالمند مانند ماشین و خانه. ۳. محدود کردن دسترسی سالمند به پول و دارایی او.

ه) غفلت

عبارت است از کوتاهی عمدی و یا غیرعمدی در مراقبت و برآورده کردن نیازهای ضروری سالمندان و در قالب ترک فعل‌های عمدی یا غیرعمدی ذیل انجام می‌شود:

۱. کوتاهی در تأمین نیازهای مراقبتی، بهداشتی، توانبخشی، خدمات پزشکی و نیازهای حیاتی اولیه سالمندان؛ مانند مراقبت‌نکردن، عدم تأمین بهداشت، مواد غذایی، نوشیدنی و پوشاک سالمند، درمان‌نکردن بیماری‌ها، عدم انجام اقدامات احتیاطی ایمنی و عدم تأمین زندگی آبرومندانه و در شأن سالمند با وجود امکانات مالی.

۲. تأمین‌نکردن نیازهای عاطفی سالمندان؛ مانند کم‌محبتی، عدم همدلی، همدردی، عدم ابراز علاقه، عدم تماس تلفنی به موقع.

با توجه به ضعف و برخوردار نبودن سالمندان از منابع تسهیلات حمایتی و مالی، اعضای خانواده اصلی‌ترین منبع حمایتی برای آنان هستند. خشونت‌ورزی از طریق قصور و غفلت علیه سالمندان بسیار شدید و کمرشکن است.

و) طرد از منزل و رهاسازی

این نوع خشونت به رانده‌شدن سالمندان درمانده از خانه و رها کردن آنها در بیمارستان‌ یا محیط‌های عمومی گفته می‌شود.

ز) خشونت اجتماعی

خشونت اجتماعی در قالب رفتارهای ذیل انجام می‌شود:‌ انزوای اجتماعی، ایجاد محدودیت یا ممانعت از برقراری روابط با دیگران، عدم حمایت اجتماعی، نگرش منفی به سالمند، بی‌عدالتی، تبعیض اجتماعی، فقدان مراکز فرهنگی، تفریحی و ورزشی برای سالمند، محدودیت تردد در سطح شهر و معابر.

عوامل خشونت‌ورزی علیه سالمندان

خشونت علیه سالمندان ناشی از یک یا چند عوامل ذیل است:

الف) عوامل مربوط به آزاردهنده

۱. مشکلات اقتصادی، کاهش درآمد یا کمبود وقت بر اثر چندپیشگی، وجود مشکلات مرتبط با شهرنشینی نظیر ترافیک و فشارهای روانی ناشی از آن.

۲.عدم توانایی اعضای خانواده در مراقبت و نگهداری سالمند؛ مانند زمین‌گیر شدن سالمند و مهاجرت اعضای خانواده به شهرهای دیگر یا محل دیگر با فاصله زیاد به‌خاطر اشتغال.

۳. تحصیلات پایین و ناآگاهی مراقبان از حقوق سالمندان.

۴. خستگی و فشار روانی مراقبان؛ وابستگی سالمندان به مراقبان سبب می‌شود که آنان زمان کمتری برای رفع نیازهای فیزیکی، عاطفی و اجتماعی خود داشته باشند و این امر موجب خستگی، انزوا، درماندگی، پریشانی، خشم و سوءرفتار آنان نسبت به سالمندان می‌شود.

ب) عوامل مربوط به سالمند

۱. ناتوانی جسمی، اختلال روانی، بیماری‌های مزمن و افزایش نیازهای مراقبت بهداشتی سالمندان.

۲. فقر سالمند، نداشتن درآمد و سرپناه برای زندگی و احتیاج و وابستگی سالمند به اعضای خانواده.

۳. هزینه‌های بالای خدمات مراقبتی، سلامتی و اجتماعی سالمندان در منزل، به‌خصوص سالمندان بیمار و دارای مشکل.

۴. عدم دادخواهی سالمندان به‌عنوان یکی از عوامل زمینه خشونت علیه آنان؛ سالمندان به دلیل نیاز و وابستگی به اعضای خانواده و ترس از طردشدن و سپردن اجباری آنان به خانه‌های سالمندان از خشونت ارتکابی علیه خود شکایت نمی‌کنند.

ج) فرهنگ بیگانه

فرهنگ غرب در رشد روحیۀ فردگرایی، تضعیف سبک زندگی دینی و افول ارزش‌های اخلاقی و فرهنگی چون تکریم والدین، احسان به آنان، احترام به سالمند و اجتناب از عاق والدین و خشونت ورزی علیه آنان، نقش مهمی دارد.

جامعه‌شناسان نیز نظریه‌های مختلفی در بارۀ عوامل سالمند آزاری بیان داشته‌اند از جمله:

۱. نظریۀ تبادل اجتماعی؛‌ سالمندان نمی‌توانند پاداش مادی یا معنوی در إزاء حمایت مراقبان ارائه دهند و این امر موجب خشم و خشونت آنان علیه سالمندان می‌شود.

۲. نظریۀ فمنیست‌ها: زنان سالمند به‌دلیل قدرت کمتر در مقایسه با مردان، قربانی خشونت از سوی همسران خود می‌شوند.

۳. نظریۀ اقتصادی سیاسی؛ سالمندان به‌دلیل از دست دادن نقش خود در جامعه و وابستگی به دیگران، مورد خشونت واقع می‌شوند.

۴. نظریۀ تجمعی؛ اعضای خانواده قادر به کنترل و مدیریت استرس خود نیستند، برای کنارآمدن با این استرس، سالمند را آزار می‌دهند.

۵. نظریۀ موقعیتی؛ خواسته‌های بیش از حد و ارائه مراقبت‌های طولانی‌مدت به سالمند، موجب خستگی و فشار بیش از حد به مراقبان و در نتیجه آزار سالمند می‌شود.

۶. نظریۀ یادگیری اجتماعی؛ آزار سالمند از نسلی به نسل دیگر به‌عنوان رفتار یادگیری‌‌شده منتقل می‌شود.

۷. نظریۀ اجتماعی اکولوژیکی؛ عواملی چون مشکلات اقتصادی، کاهش ارزش‌ها و هنجارهای احترام به بزرگان، بدتر شدن شرایط اقتصادی سالمند و غیره موجب آزار سالمندان می‌شود.

پیامدهای خشونت علیه سالمندان

خشونت علیه سالمندان آسیب‌های فردی و جمعی ذیل را به دنبال دارد: ۱. آسیب به جسم، روان و حقوق سالمندان؛ چون بی‌میلی به زندگی، سرزنش خود، نداشتن اعتمادبه‌نفس و نگرش مثبت، إحساس تنهایی، یاس، ناامیدی، درماندگی، ترس از مردم، اضطراب، حقارت، احساس عدم شایستگی و خودارزشمندی، انزوای سالمند، از دست دادن حیات، کاهش کیفیت زندگی، از دست‌دادن سلامتی و کارایی. ۲. آسیب به عموم افراد جامعه؛ مانند صدمه به ارزش‌‌های اخلاقی و انسانی مربوط به سالمندان و آسیب به سبک زندگی مطلوب یک خانوادۀ مسلمان و از بین بردن احساس وابستگی و مسؤلیت‌پذیری اعضای خانواده‌ها در برابر یکدیگر.

حمایت کیفری

در حقوق ایران، قانون خاصی برای مبارزه با خشونت علیه سالمندان وجود ندارد. برخی انواع سالمندآزاری مانند قتل یا ضرب‌وجرح سالمند یا توهین به وی در قالب مقررات کلی در قانون مجازات اسلامی جرم‌انگاری شده است که سالمندان و غیرسالمندان را شامل می‌شود. تنها در دو مورد از سالمندان به‌صورت خاص حمایت کیفری شده است: ۱. عمدی بودن جنایت، حتی بدون قصد ارتکاب، در صورتی که عملی تنها، به‌دلیل ضعف و وضعیت جسمی سالمند نوعا موجب ‌آن جنایت شود، اگرچه نسبت به دیگران فاقد چنین اثر باشد. ۲. جرم‌انگاری پرداخت نکردن نفقۀ سالمندان از سوی فرزندان با وجود استطاعت مالی.

حمایت حقوقی

قوانین ایران در برخی موارد از سالمندان حمایت حقوقی غیرکیفری کرده است. مانند موظف کردن دولت به بیمه کردن زنان سال خورده و بهره‌مندی سالخوردگان از تأمین اجتماعی بازنشستگی و درمانی.

حمایت اسلام از سالمندان

در قرآن، احسان و فروتنی رفتاری و زبانی در برابر پدر و مادر بخصوص در ایام سالمندی، هم‌تراز اعتقاد به توحید دانسته شده است و در مقابل، هر نوع خشونت‌ورزی و بی‌احترامی به والدین حتی به اندازه گفتن «اف»، گناهی بزرگ معرفی شده است. در سبک زندگی دینی رابطۀ عاطفی میان والدین و فرزندان از مهم‌ترین روابط اجتماعی است که اساس زندگی اجتماعی را تشکیل می‌دهد.

منابع

• قرآن‌کریم.
• ایران‌فر، منیژه، «تجارب خشونت علیه سالمندان شهر تهران در سال ۱۳۹۷»، مجلۀ ارتقای ایمنی و پیشگیری از مصدومیت‌ها، دورۀ ۶، شماره ۴، زمستان ۱۳۹۷ش.
• حسینی ‌مقدم، فاطمه و دیگران، «شیوع سوءرفتار و عوامل مرتبط با آن در سالمندان شهرستان گناباد در سال ۱۳۹۹»، مجلۀ سالمندان ایران، دورۀ ۱۷، شمارۀ ۳، پاییز ۱۴۰۱ش.
• «خشونت پنهان علیه سالخوردگان»، وب‌سایت روزنامۀ رسالت، تاریخ درج مطلب: ۱۲ اسفند ۱۴۰۰ش.
• «خشونت علیه سالمندان»، وب‌سایت تبیان، تاریخ درج مطلب: ۱۱ آذر ۱۳۹۷ش.
• ستودن‌حق، حبیبه و دیگران، ‌«فراوانی سالمندآزاری و الگوی جنسیتی آن در جمعیت سالمند ساکن در مناطق شهری تبریز»، مجلۀ سالمندان ایران، دورۀ ۱۵، شمارۀ ۴، زمستان ۱۳۹۹ش.
• طباطبایی، محمدحسین، ترجمه تفسیر المیزان، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چ۵، ۱۳۷۴ش.
• عباسیان، مهدی و دیگران، «علل اقامت زنان در سرای سالمندان شهر تبریز: تحلیل محتوا»، مجلۀ سالمندان ایران، دورۀ ۱۳، شمارۀ ۴، زمستان ۱۳۹۷ش.
• قانون اساسی جمهومی اسلامی ایران.
• قانون حمایت از خانواده.
• قانون مجازات اسلامی جمهوری اسلامی ایران.
• مولایی، مازیار و دیگران، «بررسی میزان شیوع سوءرفتار با سالمندان در ایران از سال ۱۳۸۴ تا ۱۳۹۴ با استفاده از مرور ساختاریافته و متاآنالیز»، مجلۀ سالمندان ایران، دورۀ ۱۲، شمارۀ ۲، تابستان ۱۳۹۶ش.
• «نگرانی از افزایش خشونت علیه سالمندان»، وب‌سایت انجمن مددکاران اجتماعی ایران، تاریخ درج مطلب: ۴ دی‌۱۳۹۲ش.
• نوذرپور، جاسم و دیگران، «تبیین مفهوم خشونت با سالمندان: یک مطالعه هیبرید»، مجلۀ سالمندان ایران، دورۀ ۱۷، شماره ۱، بهار ۱۴۰۱ش.
• هروی‌ کریموی، مجید‌ه و دیگران، «تبیین پدیدارشناختی مفهوم سوءرفتار نسبت به سالمندان»، دوماهنامۀ علمی-پژوهشی دانشور پزشکی/ دانشگاه شاهد، سال هفدهم، شمارۀ ۸۵، اسفند ۱۳۸۸ش.