مدیریت خشم
مدیریت خشم؛ مجموعه مهارت‌های اکتسابی برای کنترل خشم.
خشم به‌معنای عصبانی شدن،[۱] در دانش روانشناسی، به نوعی احساس منفی گفته می‌شود که معمولاً با تحریکات فیزیولوژیک، افکار خصمانه و رفتارهای آسیب‌زا و ناسازگار همراه است. خشم، خطرناکترین هیجان بالقوه در پاسخ به بی‌احترامی، تحقیر، تهدید، درد و رویدادهای ناخوشایند است و هدف آن نابود کردن موانع موجود در محیط است.[۲] در زبان عربی، واژگان غضب،[۳] سَخَط،[۴] غیظ[۵] و حُنُق[۶] بر ابعاد مختلف خشم دلالت دارند. خشم در آموزه‌های اسلام، از صفات نفسانی[۷] و ضرورت طبیعی زندگی انسان دانسته شده است.[۸]
انواع خشم از منظر آموزه‌های اسلامی
1. خشم خالق به مخلوق؛[۹] که نشانه‌ای از عدالت و حکمت پروردگار است.[۱۰] 2. خشم مثبت و منفی؛[۱۱] 3. خشم درونی و بیرونی.[۱۲]
خشم منفی و عوامل آن
خشم منفی، خشمی است که وجه متعالی نداشته و فقط برای رضایت مخلوق باشد.[۱۳] در روایات این نوع از خشم، مصداق جهل،[۱۴] مقوم کفر،[۱۵] آشکارساز بدی‌ها،[۱۶] و نشانۀ نفاق[۱۷] معرفی شده است. عوامل بیان شده برای این گونه از خشم، به دو دسته فردی و اجتماعی تقسیم می‌شود. الف) عوامل فردی؛ در این دسته می‌توان به زمینه‌های شناختی مانند غفلت از عواقب و نیز پیش‌فرض‌های منفی؛[۱۸] زمینه‌های عاطفی- هیجانی مانند طمع، حسادت، کینه‌توزی، میل و آرزو؛[۱۹] زمینه‌های رفتاری ـ شخصیتی مانند تندخویی،[۲۰] تحرک، پرگویی، و بیش‌فعالی؛[۲۱] و زمینه‌های زیستی ـ فیزیولوژیکی[۲۲] مانند انواع نیاز[۲۳] اشاره کرد. ب) عوامل اجتماعی؛ در این دسته می‌توان به امور ناخواسته؛[۲۴] قضاوت به حق (تلخی سخن حق)[۲۵] و انکار و تکذیب،[۲۶] اشاره کرد.
راه‌های کنترل خشم
الف) پیشگیری حضرت محمد، اولین گام مدیریت و کنترل خشم را پیشگیری دانسته و پاداش کسی که خشم خود را مهار می‌کند همسان پاداش شهید دانسته است.[۲۷] در آموزه‌های دینی برای مدیریت خشم به راهکارهای زیر اشاره شده است:
- تقویت تقوا و پرهیزکاری؛[۲۸]
- نادیده گرفتن اشتباهات دیگران؛[۲۹]
- ذکر و یاد خدا؛[۳۰]
- تغییر وضعیت؛[۳۱]
- در آغوش گرفتن و نوازش کردن؛[۳۲]
- صلۀ رحم و هدیه دادن به دیگران؛[۳۳]
- رضایتمندی از مقدرات زندگی؛ صبر و بردباری؛[۳۴]
- کنترل زبان؛[۳۵]
- انجام اعمال عبادی؛[۳۶]
- بخشش و گذشت.[۳۷]
ب) درمان از منظر دانش روانشناسی، بهترین راه‌حل و درمان برای مدیریت خشم منفی می‌بایست با در نظر گرفتن ابعاد مختلف وجود انسان، مورد توجه قرار گیرد. 1) بُعد شناختی؛ در این بعد، به حقیقت خشم، علل، آثار و پیامدهای کنترل آن و آسیب‌های کنترل نکردن آن، توجه می‌شود. 2) بُعد عاطفی؛ در این بعد، به تشویق و تهییج عاطفی و تحریک هیجان افراد برای کنترل خشم و پرخاشگری، توجه می‌شود. 3) بُعد رفتاری؛ در این بعد، به مجموعۀ رفتاری و مهارتی آرام‌کنندۀ تشنج و هیجان مانند موارد زیر توجه می‌شود: پذیرش اشتباه و عذرخواهی، بیان احساسات، حرف زدن با کسی که موجب آرامش فرد شود، دور شدن از موقعیت بحرانی و فرصت دادن به خود، حل مشکل با برخورد منطقی و برنامه‌ریزی صحیح، شوخی کردن و ابراز علاقه و پذیرش این که زندگی همواره منصفانه نیست. 4) بُعد جسمانی؛ در این عبد به مجموعه اعمالی توجه می‌شود که با انجام آنها می‌توان از میزان خشم خود و پیامدهای آن کاست؛ مانند: کشیدن نفس عمیق و تمرکز بر آن، انجام ورزش‌های هوازی مانند دویدن، دوچرخه‌سواری، شنا، دوش گرفتن، نوشیدن آب و ماساژ سر و گردن و شانه.[۳۸]
کنترل خشم در خانواده
نخستین کانون شکل‌گیری شخصیت انسان، نهاد خانواده است. اگر این مرکزِ آرامش، مودت و رحمت[۳۹] از محبت و همدلی خالی شود و به محل نزاع و درگیری مبدل شود، بنیان آن سست شده و نخستین تأثیرات منفی را بر شخصیت فرزندان می‌گذارد.[۴۰] در این بین، بدرفتاری، تندی والدین و ناسازگاری آنها و خشونت مردان علیه زنان به فرزندان سرایت می‌کند و به‌صورت یک رویه در می‌آید.[۴۱] در چنین خانواده‌هایی، والدین فرزندان را قربانی مشاجرات و پرخاشگری‌های خود می‌کنند. برخورد کریمانه، صمیمی و به‌دور از هرگونه خشونت و پرخاشگری والدین، فرزندان را با کرامت بار می‌آورد.[۴۲] قرآن کریم، نیکورفتاری و شفقت نسبت به خانواده را یکی از ویژگی‌های اهل بهشت می‌داند.[۴۳]
خشم منفی و ناسالم پیامدهای بالقوه فراوانی دارد که می‌تواند زندگی فردی و اجتماعی فرد پرخاشگر و اطرافیان او را تحت‌الشعاع قرار دهد.[۴۴] رضایتمندی از ازدواج، تربیت صحیح فرزندان، سلامت روح و روان افراد خانواده، پیشرفت‌های فردی و اجتماعی افراد خانواده از قبیل پیشرفت شغلی، علمی، فرهنگی از جمله مسائل مهم تحت‌الشعاع خشم منفی هستند. اگر شخص پرخاشگر بپذیرد که خشم و عصبانیت او با ترس، اضطراب، فشار روانی، احساس گناه، افسردگی، رنجش، ناکامی و ناامیدی همراه بوده و پیامدهای ناگواری در حوزه سلامت روح و روان افراد خانواده و افراد مرتبط با او را به دنبال دارد، با کنترل و مدیریت به موقع خشم خود و حفظ آرامش در محیط خانواده بستر را برای پرورش و تربیت فرزندان فراهم می‌کند.[۴۵] با مدیریت خشم در محیط خانواده و اجتماع آثار ناگوار آن از قبیل غم و اندوه شدید،[۴۶] کینه‌توزی،[۴۷] از بین رفتن خردورزی،[۴۸] از دست دادن جاذبه‌های میان‌فردی،[۴۹] ملامت،[۵۰] از دست رفتن پایداری هیجانی[۵۱] جای خود را به زندگی معنوی[۵۲] و پر از آرامش[۵۳] و سلامتی روح و روان می‌دهد.[۵۴]
آموزش مدیریت خشم به فرزندان از دیدگاه روانشناسی
از نظر علم روانشناسی روش‌های مناسب برای کنترل خشم، اکتسابی هستند، از این‌رو می‌توان با روش‌های زیر، چگونگی قدرتمند شدن احساسات و مدیریت آنها را به فرزندان خود آموخت.
- مثال زدن و الگو بودن برای آنها؛
- توضیح طبیعی بودن عصبانی شدن انسان و بروز به موقع و به جای آن و دوری از کتک زدن دوستان؛
- احترام به احساسات فرزندان؛
- آموزش راهکارهای مناسب برای حل مشکلات؛
- آموزش ارتباطات درست و صادقانۀ آزاد به آنها؛
- آموزش و بیان تفاوت بین خشم درست و خشم منفی و خشونت؛
- بازی درمانی؛
- روبه‌رو کردن کودک با عواقب رفتارش؛
- داشتن قانون برای عصبانیت در خانه و آگاه کردن کودک از این قوانین.[۵۵]
پانویس
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه خشم.
- ↑ خطیب، مهارت‌های زندگی، 1396ش، ص164.
- ↑ مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، 1368ش، ج7، ص233.
- ↑ مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، 1368ش، ج5، ص79.
- ↑ راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ص619.
- ↑ ابن‌منظور، لسان العرب، 1414ق، ج10، ص70.
- ↑ کلینی، الكافي، 1429ق، ج1، ص398.
- ↑ کیومرثی اسکویی، مهار خشم، 1391ش، ص66.
- ↑ سوره طه، آیه 81.
- ↑ کیومرثی اسکویی، مهار خشم ، 1391ش، ص67.
- ↑ طریحی، مجمع البحرین، 1375ش، ج3، ص315.
- ↑ کیومرثی اسکویی، مهار خشم، 1391ش، ص70.
- ↑ ابن‌منظور، لسان العرب، 1414ق، ج1، ص629.
- ↑ کلینی، الکافی، 1414ق، ج1، ص20.
- ↑ کلینی، الکافی، 1414ق، ج2، ص289.
- ↑ محمدى رىشهرى، ميزان الحكمة، 1389ش، ج8، ص442.
- ↑ ابن‌شعبه حرانی، تحف العقول، 1404ق، ص49.
- ↑ کیومرثی اسکویی، مهار خشم، 1391ش، ص161.
- ↑ محمدى رىشهرى، ميزان الحكمة، 1389ش ، ج5، ص536؛ ج3، ص104 و 136.
- ↑ محمدى رىشهرى، ميزان الحكمة، 1389ش، ج3، ص220
- ↑ کیومرثی اسکویی، مهار خشم، 1391ش، ص162.
- ↑ کیومرثی اسکویی، مهار خشم، 1391ش، ص162.
- ↑ مجلسی، بحارالأنوار، 1403ق، ج74، ص23.
- ↑ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، 1404ق، ج20، ص322.
- ↑ ابن‌شعبه حرانی، تحف العقول، 1404ق، ص88.
- ↑ ابن‌شعبه حرانی، تحف العقول، 1404ق، ص284.
- ↑ ابن‌بابویه، من لا یحضره الفقیه، 1413ش، ج4، ص15.
- ↑ سوره آل‌عمران، آیه 133-134.
- ↑ سوره شوری، آیه 37.
- ↑ سوره رعد، آیه 28.
- ↑ متقی هندی، کنزالعمال، 1409ق، ص519.
- ↑ کیومرثی اسکویی، مهار خشم، 1391ش، ص186.
- ↑ کلینی، الکافی، 1388ق، ج5، ص143.
- ↑ محمدى رىشهرى، ميزان الحكمة، 1389ش، ج3، ص220.
- ↑ محمدى رىشهرى، ميزان الحكمة، 1389ش، ج10، ص267.
- ↑ محمدى رىشهرى، ميزان الحكمة، 1389ش، ج8، ص455.
- ↑ سوره آل‌عمران، آیه 132.
- ↑ «کنترل خشم چیست؟ روش‌های کنترل خشم کدامند؟»، وب‌سایت افرا کلینیک.
- ↑ سوره روم، آیه 21.
- ↑ رفیعی محمدی، گفتار رفیع، 1391ش، ج2، ص63.
- ↑ رفیعی محمدی، گفتار رفیع، 1391ش، ج2، ص62.
- ↑ رفیعی محمدی، گفتار رفیع، 1391ش، ج2، ص63.
- ↑ رفیعی محمدی، گفتار رفیع، 1391ش، ج2، ص62.
- ↑ نوری، مستدرک الوسائل، 1408ق، ج12، ص12.
- ↑ خطیب، مهارت‌های زندگی، 1396ش، ص173.
- ↑ کلینی، الکافی، 1429ق، ج3، ص740.
- ↑ محمدى رىشهرى، ميزان الحكمة، 1389ش، ج8، ص442.
- ↑ محمدى رىشهرى، ميزان الحكمة، 1389ش، ص327.
- ↑ محمدى رىشهرى، دانش‌نامه اميرالمؤمنين بر پايه قرآن، 1389ش، ج11، ص276.
- ↑ آمدی، تصنیف غرر الحکم و درالکلم، 1366ش، ص303.
- ↑ محمدى رىشهرى، ميزان الحكمة، 1389ش، ج8، ص459.
- ↑ محمدى رىشهرى، حكم النبى الأعظم، 1429ق، ج5، ص61.
- ↑ سوره روم، آیه 21.
- ↑ خطیب، مهارت‌های زندگی، 1396ش، ص173.
- ↑ طباطبایی، «کنترل خشم درکودکان، نحوۀ مدیریت و کنترل عصبانیت در کودکان»، حامی هنر زندگی.
منابع
- ابن‌بابویه، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413ش.
- ابن‌شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول، قم، جامعه مدرسین، 1404ق.
- ابن‌منظور، محمد، لسان العرب، بیروت، دارالصادر، 1414ق.
- آمدی، عبدالواحد بن محمد، تصنیف غرر الحکم و دررالکلم، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1366ش.
- خطیب، مهدی، مهارت‌های زندگی، قم، دارالحدیث، چاپ اول، 1396ش.
- خمینی، روح‌الله، شرح حدیث جنودِ عقل و جهل، قم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1368ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 25 مرداد 1401ش.
- رفیعی محمدی، ناصر، گفتار رفیع، قم، معروف، چاپ چهارم، 1391ش.
- راغب اصفهانی، حسین، المفردات فی غریب القرآن، دمشق، دار العلم 1412ق.
- طباطبایی، فرزاد، «کنترل خشم درکودکان، نحوۀ مدیریت و کنترل عصبانیت در کودکان»، وب‌سایت حامی هنر زندگی، تاریخ بازدید: 25 مرداد 1401ش.
- طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، تهران، [بی‌نا]، 1375ش.
- فیض کاشانی، ملامحسن، اللمعه البیضاء فی شرح الاحیا، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه، 1417ق.
- كلينى، محمد بن يعقوب، الكافي، قم، دار الحديث، چاپ اول، 1429ق.
- «کنترل خشم چیست؟ روش‌های کنترل خشم کدامند؟»، وب‌سایت افرا کلینیک، تاریخ درج مطلب: 19 اردیبهشت 1398ش.
- کیومرثی اسکویی، محمدرضا، مهار خشم: بررسی روانشناختی خشم و مهار آن از دیدگاه اسلام، قم، دار الحدیث، چاپ اول، 1391ش.
- متقی هندی، علی بن حسام الدین، کنزالعمال، بیروت، مؤسسه الرساله، 1409ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق.
- محمدى رىشهرى، محمد، حكم النبى الأعظم، قم، دار الحديث، چاپ اول، 1429ق.
- محمدى رىشهرى، محمد، دانش‌نامه اميرالمؤمنين بر پايه قرآن، حديث و تاريخ، قم، دار الحديث، چاپ سوم، 1389ش.
- محمدى رىشهرى، محمد، دنيا و آخرت از نگاه قرآن و حديث، قم، دار الحديث، چاپ اول، 1384ش.
- محمدى رىشهرى، محمد، ميزان الحكمة، دار الحديث، چاپ یازدهم، 1389ش.
- مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1368ش.
- نوری، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسه آل البیت، 1408ق.