سرپرستی خانواده
سرپرستی خانواده؛ مجموعه فعالیت‌ها به منظور مدیریت و تصمیم‌گیری خانواده توسط شوهر یا زن
تعریف خانواده
خانواده،[۱] حداقل از دو نفر تشکیل شده و اساس شکل‌گیری آن، ازدواج است[۲] و با پیوند خونی، نکاحی یا فرزندخواندگی به یکدیگر مرتبط بوده و اعضای بزرگ‌سال آن مسئول نگهداری کودکان هستند.[۳] زن و شوهر (همسران) به‌عنوان ارکان اصلی و اولیه تشکیل خـانواده، نقـش تعیـین کننده‌اي در پویایی، استحکام، امنیت، سازماندهی، آرامش روانی و رشد ابعـاد مختلـف شخصیتی و پیشرفت معنوي اعضاي خانواده دارند. زن و شوهر محور خانواده بـوده و سایر اعضای خانواده (فرزندان) بر مدار آن‌ها شکل می‌گیرند و عضو خانواده می‌شوند.[۴]
مفهوم سرپرستی
خانواده مانند همه جوامع خرد و کلان، جهت سامان دادن به امور زندگی و تصمیم‌گیری صحیح و به موقع نیازمند مدیر و سرپرست است. از آسیب های بی‌توجهی به تعیین سرپرست برای خانواده، دامنه‌دار شدن اختلافات و نهایتاً رجوع به محاکم قضایی است که موجب از بین رفتن صمیمیت و متزلزل شدن پایه‌های زندگی زناشویی است. مدیریت و سرپرستی خانواده از مباحث مورد توجه در تمام نظام‌های حقوقی جهان است. بررسی‌های تاریخی نشان می‌دهد که غالباً مدیریت خانواده در اختیار مردان قرار داشته است. در واقع، رياست مرد در امر خانواده خودجوش و نهادى بوده است که می‌تواند ریشه در رسم مردسالارى و نظام قبايلى داشته باشد.
سرپرستی خانواده در آموزه‌های اسلامی
آموزه‌های اسلامی، موید سرپرستی مرد بر خانواده است اگرچه با شرایطی مدیریت زنان را نیز به رسمیت می‌شناسد. قرآن به‌عنوان مهم‌ترین و معتبرترین منبع استخراج احکام اسلامی، به صراحت بر مدیریت و قوامیت مردان بر زنان و برخی دلایل آن اشاره کرده است.[۵] از نگاه قرآن، رياست خانواده مقامى است كه براى تثبيت و مصلحت خانواده به مرد داده شده و يك امتياز و حق فردى براى شوهر محسوب نمى‌شود. رياست خانواده بيشتر يك وظيفه اجتماعى است كه براى تإمين سعادت خانواده به مرد محول گرديده و او نمى‌تواند از آن سوء استفاده كند و بر خلاف مصلحت خانواده آن را به‌كار برد.[۶] علاوه بر قرآن، در منابع روایی نیز بر مسئولیت مرد در سرپرستی خانواده تاکید شده و اطاعت زن از شوهر به‌عنوان یکی از عوامل خشنودی خدا نام برده شده است. برخی از این روایات، علاوه بر تعیین مرد به‌عنوان سرپرست و مدیر خانواده، زن را مدیر و مسئول امور خانه می‌داند. در این روایات، مرد سرپرست زن نیست بلکه سرپرستی و مدیریت خانواده را بر عهده دارد.[۷] پژوهش‌های علمی خصوصاً روانشناختی هم با بررسی و مقایسه ویژگی‌های جسمی و روانشناختی مرد و زن دیدگاه دین، مبنی بر سپردن مسئولیت و مدیریت خانواده به مرد را تایید می‌کند. بر این اساس، با توجه به برخی صفات ذاتی، همچون اقتدارگرایی، مهارت ذهنی بیشتر، تقدم و غلبه تعقل بر عاطفه و احساس مسئولیت در اداره زندگی، مردان، گزینه بهتری برای مدیریت زندگی به‌شمار می‌آیند. علاوه بر این، مدیریت مرد بر خانواده با رضایت از زندگی و آرامش روانی زن و شوهر در ارتباط بوده و پذیرش اقتدار مرد توسط زن، علاوه بر رفع اختلاف نظرات در خانواده، به‌صورت صحیحی فرایند نقش‌پذیری جنسیتی را در فرزندان شکل می‌دهد.[۸]
سرپرستی خانواده در قوانین جمهوری اسلامی ایران
قانون مدنی ایران در روابط زوجین، ریاست خانواده را از خصایص شوهر معرفی کرده است.[۹] همچنین بنابر مفاد ماده 1114 قانون مدنی، زن باید در منزلی که شوهرش تعیین می‌کند مسکن نماید، مگر آنکه قبلاً اختیار تعیین منزل به زن داده شده باشد. در ماده 1117 نیز آمده است که شوهر می‌تواند زن خود را از حرفه و صنعتی که منافی مصالح خانواده یا حثیت خود یا زن باشد، منع کند.[۱۰]
سرپرستی مرد، عدالت یا تبعیض
برخی منتقدان حقوق اسلامی، سرپرستی مرد را نقض آشکار تساوی حقوق زن و مرد انگاشته و آن را ناشی از نگاه نادرست اصالت مرد و فرعیت زن دانسته‌اند. اما مخالفان این دیدگاه، قیّم‌بودن مرد نسبت به زن و سرپرستی مرد نسبت به خانواده را به معنای برتری جنس مرد نسبت به جنس زن نمی‌دانند. از این منظر، سرپرستی، نشانۀ کمال و برتری نیست بلکه مسئولیت اجرایی ناشی از تقسیم کار است؛ چنان‌که مدیریت یا سرپرستی یک سازمان یا نهاد نیز نشانه برتری معنوی نیست. بر این اساس، این تقسیم‌بندی با روحیات و توانمندی‌های مرد و زن سازگار است زیرا توانایی مرد در مسائل اجتماعی واقتصادی بیشتر از زن است وتوانمندی زن در مسائل مربوط به درون خانه بیشتر از مرد است. همچنین سرپرستی مرد، به‌معنای فرمانروایی مطلق در خانواده نیست بلکه قیام برای اداره زندگی و پذیرش مسئولیت با حدود و اختیارات مشخص است. بنابراین، اصل سرپرستی مرد بر خانواده، یک اصل تخلف ناپذیر نیست و در صورتی که زن استقلال اقتصادی و صلاحیت اداره زندگی را داشته باشد می‌تواند ضمن عقد ازدواج، در حدود آن تصرف کند و یا اصل این حق را برای خود منظور نماید.[۱۱]
پانویس
- ↑ Family
- ↑ کاظمی‌پور، مبانی جمعیت‌شناسی، 1383ش، ص70.
- ↑ گیدنز، جامعه‌شناسی، 1383ش، ص424.
- ↑ پناهی و آذربایجانی، «مبانی نظری نقش مدیریتی مرد در خانواده با رویکرد روانشناختی، دوفصلنامه مطالعات اسلام و روانشناسی»، 1392ش.
- ↑ سوره نساء، آیه 34.
- ↑ امامى، صفائى، حقوق خانواده، 1370ش، ج1، ص163.
- ↑ نوری، مستدرک الوسائل، ج14، 1408ق، ص248.
- ↑ شیرزاد، «تحلیل لزوم سرپرستی مرد بر نهاد خانواده از منظر اسلام و روانشناسی»، 1400ش.
- ↑ قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران، مصوب 8/10/1361.
- ↑ مروی، «سرپرستی خانواده با نگاه به آیه 34 سوره نساء»، 1386ش.
- ↑ مروی، «سرپرستی خانواده با نگاه به آیه 34 سوره نساء»، 1386ش.
منابع
- امامى، سيدحسن و صفائى، اسدالله، حقوق خانواده، تهران، دانشگاه تهران، ج1، 1370ش.
- پناهی، علی‌احمد و آذربایجانی، مسعود، «مبانی نظری نقش مدیریتی مرد در خانواده با رویکرد روانشناختی»، دوفصلنامه مطالعات اسلام و روانشناسی، س7، ش12، 1392ش.
- شیرزاد، علیرضا، «تحلیل لزوم سرپرستی مرد بر نهاد خانواده از منظر اسلام و روانشناسی»، نشریه علمی فرهنگی- تربیتی زنان و خانواده، س16، ش54، 1400ش.
- قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران، مصوب 8/10/1361.
- کاظمی‌پور، شهلا، مبانی جمعیت‌شناسی، تهران، مرکز مطالعات و پژوهش‌های جمعیتی آسیا و اقیانوسیه، 1383ش.
- گیدنز، آنتونی، جامعه‌شناسی، ترجمه منوچهر صبوری، تهران، نی، 1383ش.
- مروی، محمدعلی، «سرپرستی خانواده با نگاه به آیه 34 سوره نساء»، مجله معرفت، س54، ش122، 1386ش.
- نوری، میرزاحسین، مستدرک الوسائل، بیروت، موسسه آل‌البیت، ج14، 1408ق