حقوق کودکان

حقوق-کودکان

حقوق کودکان؛ مجموعه امتیازات و بهره‌مندی‌های قانونی برای کودکان.

حقوق کودکان، همانند سایر انسان‌ها برآمده از کرامت ذاتی آنها است. در جمهوری اسلامی ایران؛ آموزه‌های اسلام، قوانین داخلی و اسناد بین‌المللی، برای حمایت از کودکان و بهره‌مندی آنان از سبک زندگی سالم و سرنوشت نیک، حقوق متعددی از جمله حق بقا، آموزش، شادی، پیشرفت و بهره‌مندی از زندگی استاندارد پیش‌بینی شده است.

مفهوم‌شناسی

کودک در فقه اسلامی به انسانی گفته می‌شود که هنوز به بلوغ شرعی نرسیده است. سِنّ بلوغ شرعی برای پسران پانزده سال قمری و برای دختران نه سال قمری تعیین شده است. «میثاق حقوق کودک در اسلام» نیز همین معیار را برای إعمال قانون دربارۀ کودک پذیرفته است؛ اما «کنوانسیون حقوق کودک»، مرز پایان کودکی را هجده سال قرار داده است، مگر اینکه در قانون قابل اجرا دربارۀ کودک، سن قانونی کمتری تعیین شده باشد. حق نیز به‌معنای امتیاز، سلطه و قدرتی است که به‌موجب قانون یا قواعد جانشین برای فرد پیش‌بینی شده است. از این منظر، حقوق کودک به مجموعه برخورداری‌ها و امتیازاتی گفته می‌شود که به کودک از آن نظر که طفل است، تعلق می‌گیرد.

ضرورت شناخت و رعایت حقوق کودک

به نظرکارشناسان، شناخت و رعایت حقوق کودکان از این منظر اهمیت دارد که می‌توان از آن سبک زندگی مطلوب را برای کودکان استخراج و در حیات فردی و اجتماعی آنان عملی کرد. افزون بر این، کودکان از جملۀ اقشار آسیب‌پذیر جامعه بوده و برای دستیابی به حقوق خود نیازمند سرپرستی و حمایت دولتی، اجتماعی و خانوادگی هستند. همچنین، کودکان امروز، بزرگسالان و آینده‌سازان نسل فردا هستند و رعایت حقوق آنان موجب ارتقای کیفی جامعه می‌شود.

حق حیات، بقا و پیشرفت کودک

کنوانسیون حقوق کودک و میثاق حقوق کودک در اسلام، صرف بهر‌ه‌مندی از حق حیات را برای کودکان، کافی نداسته، بلکه بر حق برخورداری کودکان از زندگی باکیفیت و استاندارد تأکید کرده است. کشورهای عضو ملزم هستند که افزون بر پذیرش حق ذاتی حیات برای کودکان، حداکثر امکانات و بنیان‌های لازم را برای بقا و پیشرفت آنان تضمین کنند. حق بقا مربوط به جنبۀ پویای حق حیات و حق پیشرفت، مربوط به بُعد کیفی آن است.

قرآن کریم بر حق حیات کودک تأکید کرده و از قتل او به‌شدت نهی کرده است؛ از جمله زنده به گورکردن دختران در فرهنگ جاهلی، تقبیح و مذمت شده و از قتل کودکان به بهانۀ فقر، نهی شده است. همچنین آیاتی که قتل انسان بی‌گناه را مساوی با قتل همه دانسته، شامل قتل کودکان نیز می‌شود.

برای تضمین حق بقا و پیشرفت طفل، کنوانسیون حقوق کودک و میثاق حقوق کودک در اسلام، کشورهای عضو را به موارد ذیل ملزم کرده است:

1. برای همۀ کودکان بالاترین معیار بهداشتی و تسهیلات درمان بیماری را فراهم ساخته و علیه بیماری‌ها و سوءتغذیه مبارزه و مواد غذایی مقوی و کافی و آب آشامیدنی سالم را برای آنان تأمین کنند؛ همچنین مزایای تغذیه با شیر مادر، دانش رعایت بهداشت جسمانی و روانی و پیشگیری از حوادث را برای همگان و به‌خصوص برای مادران آموزش دهند، تا نرخ مرگ‌و‌میر نوزدان و کودکان کاهش یابد.
2. برخورداری از استانداردهای زندگی برای رشد جسمی، ذهنی، معنوی، اخلاقی و اجتماعی کودک را تضمین کنند.
3. از حق بیمۀ اجتماعی همه کودکان را بهره‎مند کنند.
4. الزام زوج‌ها به آزمايش پزشكي قبل از ازدواج تا از نبود علل بیماری‌های ارثي يا مسري خطرناک، اطمینان یابند.

نظام حقوقی ایران با پیش‌بینی شدیدترین مجازات یعنی قصاص، از حق حیات کودک حمایت کیفری کرده و راهکارهای الزامی متعدد برای حق بقای کودک ارائه کرده است؛ مانند حمایت از مادران در دوران بارداری و حضانت فرزند و حمایت از کودکان بی‌سرپرست از سوی حکومت؛ تأخیر قصاص نفس و عضو مادر به بعد از رفع بیم تلف یا آسیب به کودک؛ تصویب قانون ترویج تغذیه با شیر مادر و حمایت از مادران شیرده؛ مکلف‌کردن دولت به پوشش بیمۀ سلامت برای تمامی جمعیت کشور و سرانجام لزوم پرداخت نفقۀ کودکان از سوی پدر.

حق آموزش

کودکان سیستان و بلوچستان که فاقد امکانات کافی برای تحصیل هستند

در «رساله حقوق» امام سجاد به حق آموزش و پرورش کودک تصریح شده است. کنوانسیون حقوق کودک به‌منظور بهره‌مندی همه کودکان از این حق بر پایۀ فرصت‌های برابر، دولت‌های عضو را به موارد ذیل ملزم کرده است:

1. اجباری‌کردن و امکان دسترسی رایگان همه به آموزش ابتدایی؛
2. ایجاد، ترویج و گسترش آموزش متوسطه و فنی‌حرفه‌‎ای برای همگان و به‌صورت رایگان؛
3. در دسترس قراردادن آموزش عالی برای همگان براساس توانایی‌ها و از هر طریق مناسب.

به حکم اصل سی‌ام قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، دولت باید وسائل آموزش و پرورش رایگان را برای همه ملت تا پایان دورۀ متوسطه فراهم سازد و وسائل تحصیلات عالی را تا سرحد خودکفایی کشور به‌صورت رایگان گسترش دهد. والدین و سرپرست قانونی کودک موظف‌اند کودک خود را در مدرسه ثبت‌نام و موجبات تحصیل وی را فراهم کنند و نمی‌توانند مواردی مانند تنگدستی را دستاویزی برای امتناع از این كار قرار دهند. در صورت خودداری از انجام این مسؤلیت، وزارت آموزش و پرورش بر مبنای آمار ارسالی ادارۀ کل ثبت احوال، کودک واجد شرایط تحصیل را ثبت‌نام خواهد کرد و اولیاء مجرم، حسب مورد به جزای نقدی و در مواردی به مجازات حبس محکوم می‌شوند. قانون‌گذار ایرانی چنان به آموزش کودکان اهمیت داده که حتی باید، در کانون‌های اصلاح و تربیت کودکان و نوجوانان کلاس‌های درس تشکیل شود تا در تحصیل آنها وقفه‌ای ایجاد نشود.

اهمیت و ضرورت آموزش کودکان

آموزش کودکان از جهات ذیل امر ضروری و مهم است:

1. رشد شخصیت، پرورش استعدادها و توانایی‌های جسمی و ذهنی کودکان تا نهایت ظرفیت و توانمندسازی کودکان در مواجهه با مشکلات.
2. پرورش نسل‌ شایسته و آینده‌ساز برای کشور؛
3. اقتدار همه‌جانبۀ ملی از طریق دانش روز و پیشرفت فناوری؛
4. توسعه و پیشرفت همه‌جانبۀ کشور از نظر علمی، فناوری، فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی؛
5. افزایش احترام به محیط زیست طبیعی، ترویج، ارتقا و رعایت حقوق بشر، صلح، مدارا، هم‌زیستی مسالمت‌آمیز در سطح داخلی و بین‌المللی و دوستی میان همه ملل، گروه‌‎های نژادی، مذهبی و قومی.

حق شادی

امروزه بخش زیادی از تلاش‌ها و سرمایه‌گذاری دولت‌‎ها معطوف به جلب رضایت شهروندان، سلامت روان و شادی شهروندان است. در مقدمۀ کنوانسیون حقوق کودک این حق به صراحت بیان شده است که کودک برای رشد کامل و هماهنگ شخصیت خود، باید در محیطی خانوادگی و در فضایی سرشار از شادی، محبت و تفاهم رشد یابد. حیات توأم با نشاط یکی از استانداردهای زندگی است. حق برخورداری از سطح مناسب زندگی برای رشد جسمی، ذهنی، معنوی، اخلاقی و اجتماعی کودکان که کنوانسیون، کشورهای عضو را ملزم به رسمیت شناختن آن کرده است، شامل حق شادی نیز می‌شود. شادی و شادابی، موجب سلامت جسمانی و روانی کودکان و بر عکس فقدان شادی موجب بیماری روان و جسم آنها می‌شود. در روایات نیز به تأثیر غم در نابودی جسم انسان اشاره شده و به شاد کردن قلب‌ها که شامل کودکان نیز می‌شود، تأکید شده و در کتاب «الکافی» یک باب مستقل به آن اختصاص یافته است. در منشور حقوق شهروندی ایران نیز بر حق شادی و شادابی و امید به آیندۀ بهتر برای هر شهروند و نیز عوامل شادی‌آفرین مانند برخورداری از زندگی أمن و آرام، تفریح، ورزش و گردشگری تأکید شده است که شامل کودکان نیز می‌شود.

عوامل شادی کودکان

صاحب‌نظران عوامل ذیل را در دستیابی کودکان به حق شادی مؤثر می‌‎دانند:

1. تأمین وسائل نشاط‌آور و فرح‌بخش و برخورد محبت‌آمیز و ایجاد روابط دوستانه با کودک و ایجاد فضای شاد در خانه؛

2. 

   کار اجباری، از عوامل سلب‌کنندۀ شادی از زندگی کودکان

   پیشگیری از عوامل سلب‌کنندۀ شادی از زندگی کودکان؛ مانند خشونت جسمی، روانی، تنبیه بدنی کودکان، صدمه، کار اجباری کودکان، نزاع خانوادگی، آزار جنسی، استفاده از کودکان در مخاصمات مسلحانه، ربودن کودکان، فروش، قاچاق و شکنجه.
3. ایجاد محیط جذاب برای کودکان؛ مانند مناسب‌سازی مکان‌های آموزشی، ورزشی، فرهنگی، هنری و بازی کودکان با مشارکت خود آنها. حتی در بازداشتگاه‌های مخصوص کودکان و نوجوانان مثل کانون اصلاح و تربیت نیز باید این اصل رعایت شود.
4. آموزش مهارت شاد زیستن؛ مانند آموزش فعالیت‌های شادی‌آفرین و شیوه‌های بهره‌مندی از محیط و زندگی نشاط‌‌‌‌آور و نیز بیان فواید شادی به کودکان.
5. دسترسی آسان و رایگان یا ارزان به مراکز فرهنگی، تفریحی، سرگرمی و ورزشی؛ از جمله سینما، موزه، تئاتر، جشنواره‌های خاص ردۀ سنی کودک و نوجوان، پارک، شهربازی، نمایشگاه‌‎ها، باشگاه‌‎ها و کلاس‎‌‌های آموزشی. کنوانسیون حقوق کودک و میثاق حقوق کودک در اسلام بر حق استراحت، داشتن اوقات فراغت، بازی کردن، فعالیت‌های تفریحی مناسب با سن کودک و مشارکت کامل و آزادانه در زندگی فرهنگی و هنری تاکید کرده است.
6. تأمین رفاه و رساندن کودکان به سطح زندگی مناسب و شایسته که موجب حفظ کرامت و شأن انسانی آنان شود.
7. تأمین سلامت کودکان تا بیمارهای جسمی و روانی زندگی را به کام آنان تلخ و اندوه‌بار نکند؛ کنوانسیون حقوق کودک برای کاهش مرگ‌ومیر نوزدان و کودکان، کشورهای عضو را ملزم کرده که آنان را از بالاترین معیار بهداشتی قبل و بعد از زایمان بهره‌مند سازند و علیه بیماری‌ها و سوءتغذیه مبارزه کنند و مواد غذایی مقوی و کافی و آب آشامیدنی سالم را برای آنان فراهم کنند.

منابع

• قرآن کریم.
• آمدی، عبدالواحد، غررالحکم و دررالکلم، قم، دارالکتاب الاسلامی، چاپ دوم،۱۴۱۰ق.
• توتونچیان، مهری، «حق بر شادی کودکان، جلوه‌ای از حقوق بشر در عصر مدرن»، در فصلنامۀ پژوهش‌های حقوقی میان‌رشته‌ای، شمارۀ ۱، بهار ۱۳۹۹ش.
• حججی نجف‌‎آبادی، مرضیه و پاپا، مسیو، «حق بر آموزش کودکان در اسناد بین‌المللی حقوق بشر» در فصلنامۀ حقوق کودک، شمارۀ ۳، پاییز ۱۳۹۸ش.
• دانش‌پژوه، مصطفی، مقدمۀ علم حقوق با رویکرد به حقوق ایران و اسلام، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چاپ دهم، ۱۳۹۳ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، فرهنگ متوسط دهخدا، تهران، مؤسسۀ انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم، ۱۳۹۰ش.
• عالمی، محمدحسین وطایی، فریبا، «بررسی تطبیقی حقوق کودک از منظر حقوق ایران و قوانین بین‌الملل،در فصلنامۀ علمی مطالعات حقوق بشر اسلامی، شمارۀ ۱، بهار ۱۴۰۰ش.
• کریمی، سحر و کریمی، عباس، «تأملی بر حق نشاط کودک» در فصلنامۀ حقوق کودک، شمارۀ 11، پاییز ۱۴۰۰ش.
• کنوانسیون حقوق کودک مصوب ۱۹۹۰.
• فنازاد، رضا و پورسعید، رامین، «ضرورت شناسایی و حمایت از حق شادی کودکان در نظام حقوق داخلی و بین‌الملل»، فصلنامۀ حقوق کودک، شمارۀ ۳، پاییز ۱۳۹۸ش.
• قانون مجازات اسلامی ایران.
• قانون وسائل و امکانات تحصیل اطفال و جوانان ایرانی.
• قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران.
• مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
• محجوب، سعید، «حق تأمین کودک و روش‌شناسی آن در کنوانسیون حقوق کودک و نظام حقوقی ایران»، در مجلۀ فلسفۀ حقوق، شمارۀ ۱، فرودین ۱۴۰۲ش.
• میثاق حقوق کودک در اسلام، مصوب سال ۲۰۰۵م.
• نژادنوری، محمدمهدی و دیگران، «الگوی راهبردی اقتدار ملی بر پایه علم با تأکید بر مدیریت جهادی»، در فصلنامۀ امنیت ملی، شماره۳۱، بهار ۱۳۹۸ش.
• نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرایع الإسلام، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ۱۴۰۴ق.