فرزندپروری
فرزندپروری؛ فرایند آموزش و مهارت‌افزایی والدین به منظور دستیابی به اهداف تربیتی
مفهوم‌شناسی
فرزندپروری (Parenting) معادل تعلیم و تربیت (Training)[۱] فرزند به‌معنای پروردن و آموختن ادب و اخلاق به فرزند است.[۲] فرزندپروری فعالیتی لذت‌بخش، سرشار از عشق و فداکاری و در عین‌حال پیچیده، پرزحمت، خسته‌کننده و از هر شغل دیگری پرمسئولیت‌تر است. فرزندپروری با معنابخشی به زندگی همسران، با سطح بالایی از رضایت از زندگی و تجربه هیجانات مثبت در ارتباط است اگرچه تجربه‌ای دشوار و استرس‌زا است. فرزندپروری گونه‌ای از ارتباط والد - فرزندی است که شامل باورها، اصول، روش‌ها و رفتارهای ویژه می‌شود و عامل موثر در شکل‌گیری رفتارهای درونی‌شده و برونی‌شده فرزندان است.[۳] فرزندپروری در واقع مجموعه‌ای از گرایشهای عاطفی، فکری و عملی والدین است که ریشه در نگرشهای تربیتی آنها دارد، این نگرش‌ها در صورت غلط‌بودن، کودک را در معرض آسیب قرار می‌دهد، از این‌رو، والدین، نسبت به تغییر و اصلاح این نگرش‌ها نیازمند دانش و مهارت هستند.[۴]
فرزندپروری به‌عنوان یک تخصص
فرزندپروری، مجموعه‌ای از دانش‌ها و مهارت‌ها است. دوران کودکی از ویژگی‌های منحصر به‌فردی برخوردار است که آگاهی از آنها برای والدین ضروری است. وجود دوره‌های حساس[۵] رشد در حواس پنج‌گانه، تکلّم، مغز و اعصاب مرکزی، رشد روانی و شناختی از نمونه‌های بارز نیازمندی والدین به آشنایی با این دوره‌های سرنوشت‌ساز و ویژگی‌های آن است.[۶] فرزندان حساس‌ترین دوران رشدی خود را در کنار خانواده سپری می‌کنند. دورانی که با دو مشخصه ظرفیت جسمی – روانی بالا نسبت به پذیرش اطلاعات بیرونی و نیازمندی بالا نسبت به مداخله والدین در ابعاد مختلف زندگی متمایز می‌شود. تربیت فرزند، فرایندی گسترده، عمیق و دوسویه است که هماهنگی و تعامل بین پدر و مادر و به‌طور ویژه والدین و فرزندان را می‌طلبد. موقعیت‌های مختلف، انواع مراحل رشد، ابعاد رشد، مسئولیت متفاوت والدین و جنسیت و تعداد فرزندان از مهمترین مسائلی است که می‌تواند نسبت به نوع رفتار و شیوه‌های تربیتی اثرگذار باشد. از این‌رو با توجه به گستردگی و تنوع جنبه‌های تربیتی، داشتن برخی از مهارت‌ها برای والدین، هم به‌جهت مدیریت روابط زوجی و هم تربیت کارآمد فرزندان، ضروری است.[۷]
سبک‌های فرزندپروری
سبک‌های فرزندپروری[۸] شیوه‌های غالبی است که والدین جهت دستیابی به اهداف تربیتی به‌کار می‌گیرند. غالب تحقیقات معاصر در ارتباط با فرزندپروری، ریشه در مطالعات دیانا بائوم‌ریند[۹] بر روی کودکان و خانواده‌های آنها دارد. البته قبل از وی آدلر، لوین و بالدوین در این زمینه تحقیقاتی انجام داده و به سبک‌هایی نیز اشاره کرده بودند که مبنای کار بائوم‌ریند قرار گرفت. بائوم‌ریند بر اساس دو مولفه پذیرش یا حمایت‌گری و انتظارات والدین از کودک، چهار سبک فرزندپروری را مشخص کرده است که معروف‌ترین و جامع‌ترین سبک‌های فرزندپروری به‌شمار می‌رود. این چهار سبک مشخصاً با محوریت عرضه و تقاضا شکل گرفته‌اند، یعنی کمّیت و کیفیّتِ عرضه توجه و محبّت به کودک در برابر توقعات و انتظاراتی که والدین از کودک تقاضا دارند. به‌نسبت میزان عرضه و تقاضا چهار سبک آسان‌گیر، بی‌اعتنا، مستبد و مقتدر شکل می‌گیرد. سبک آسان‌گیر با عرضه توجه، محبّت و حمایت‌گری بالا نسبت به کودک بدون هیچ‌گونه تقاضا و توقع مشخص می‌شود. کنترل کم، آزادی کامل و بی‌توجهی یا کم‌توجهی به آموزش رفتارهای اجتماعی از دیگر شاخصه‌های سبک فرزندپروری آسان‌گیر است. در واقع والدین در این سبک، پلی هستند تا کودک به آرزوهای خود برسد. آنها هیچ مسئولیتی نسبت به شکل‌دهی و اصلاح رفتارهای کودک برای خود احساس نمی‌کنند.[۱۰] سبک بی‌اعتنا یا غافلانه با دو ویژگی عدم حمایت‌گری و نداشتن انتظار و توقع از کودک مشخص می‌شود. در این سبک، عرضه و تقاضا در پایین‌ترین حد ممکن قرار دارد. والدین در سبک بی‌اعتنا بیشتر با محوریت تامین نیازهای خود زندگی می‌کنند از این رو وقت بسیار کمی را برای فرزندان اختصاص می‌دهند. روابط عاطفی میان والدین و فرزندان و کنترل و نظارت در سبک آسان‌گیر بسیار کم است تا جایی که کودک با احساس بیگانگی و سرباربودن بزرگ می‌شود.[۱۱] سبک مستبد یا سخت‌گیر سومین سبک ناکارآمد و آسیب‌زا است که با عرضه بسیار پایین و تقاضای بالا همراه است. در سبک مستبد، والدین معتقدند که کودکان توانایی تفکر و تصمیم‌گیری ندارند لذا همیشه به‌جای آنها تصمیم می‌گیرند. بی‌توجهی به نیازهای زیستی و روانی و عدم حمایت‌گری در کنار انتظارات بالا و نامتناسب با جنسیت، سن و توانمندی‌های کودک از دیگر ویژگی‌های این سبک به‌شمار می‌رود.[۱۲] سبک مقتدرانه یا منطقی، جامع‌ترین و کارآمدترین سبک فرزندپروری در مقایسه با سایر سبک‌ها به‌شمار می‌رود. در این سبک، پذیرش و حمایتِ به‌هنگام و کافی، روابط نزدیک عاطفی در کنار کنترل و نظارت سازگارانه، انتظارات متناسب و منطقی و آزادی کافی وجود دارد. استقلال کودک به‌رسمیت شناخته می‌شود و کودک به آزادی فکری و اظهار نظر و ابراز وجود تشویق می‌شود. والدین در سبک مقتدرانه، متناسب با توانمندی و استعداد کودک نسبت به مسئولیت‌پذیری برنامه‌ریزی کرده و از آنها توقع رفتار مناسب دارند. هم‌فکری و تعامل والد-فرزندی در سبک مقتدرانه اهمیت دارد و ارتباط خانوادگی در بافتی صمیمانه و حمایتی در عین‌حال منطقی جریان دارد.[۱۳]
فرزندپروری مثبت
علاوه بر سبک مقتدرانه به‌عنوان یک سبک موفق، برنامه فرزندپروری مثبت[۱۴] نیز از مهمترین شیوه‌های کارآمد و رایج در فرزندپروری است، با این تفاوت که سبک مقتدرانه بیشتر متمرکز بر نقش والدگری شکل گرفته اما سبک فرزندپروری مثبت، توازنی بین توجه به نقش والدگری و سایر عوامل بیرونی از جمله عوامل محیطی ایجاد کرده تا بتواند برخی کاستیها و نقایص آن را برطرف نماید. برنامه فرزندپروری مثبت بر اساس نظریه یادگیری اجتماعی و اصول رفتاری، شناختی و عاطفی است. این برنامه با آموزش والدین، با تاکید بر خودکارآمدی مادران در مدیریت و کنترل رفتار، مسیر دستیابی به حس شایستگی اجتماعی و خویشتن‌داری را در والدین هموار می‌سازد. این برنامه بر پنج اصل زیر مبتنی است.[۱۵]
- محیط سالم و جذاب که کودک احساس ایمنی می‌کند و از آسیب‌ها و برخوردهای نامناسب در امان است.
- ایجاد محیط یادگیری مثبت به معنای استقبال والدین از کنجکاوی و کمک‌خواهی‌های کودکان و زمینه‌سازی جهت پیش‌قدم‌شدن کودکان در آموزش با طرح پرسش، توجه مثبت و خردکردن مهارت‌های پیچیده به اجزاء کوچک‌تر.
- اِعمال انضباط قاطع با روش‌هایی نظیر دستورالعمل‌های متناسب با سن و درخواست کودک، محروم‌سازی موقت و بی‌توجهی برنامه‌ریزی شده به‌جای روش‌های آسیب‌زا، محدودکننده و پرخاشگرانه.
- داشتن انتظارات واقع‌بینانه مبتنی بر دانش کافی از توانمندی‌ها و استعدادهای کودک.
- توجه به نقش موثر والدین و توانمندسازی مهارتی در جهت فرزندپروری.
سبک‌های فرزندپروری و تاثیر آن در بزرگسالی
شیوه‌ها و سبک‌های فرزندپروری با بسیاری از مسائل مثبت یا منفی در بزرگسالی ارتباط تنگاتنگ دارد. پیشرفت تحصیلی از این نمونه است. تحقیقات نشان می‌دهد شیوه‌های کارآمد در فرزندپروری باعث کاهش اختلالات رفتاری و افزایش پیشرفت تحصیلی می‌شود.[۱۶] جامعه‌پذیری و سازگاری اجتماعی به‌معنای همراهی فرد با ارزش‌ها و هنجارهای دینی، اخلاقی و اجتماعی از دیگر مواردی است که تحت تاثیر سبک تربیتی والدین قرار دارد. پذیرندگی و حمایت‌گری والدین نسبت به کودک که از مولفه‌های اصلی والدگری کارآمد به‌حساب می‌آید نقش مهمی در شخصیت سازنده و سازگاری کودک با قوانین جامعه و رعایت آن دارد.[۱۷] سبک فرزندپروری در شیوه تفکر و حل مسئله کودکان نیز موثر است، شیوه تعامل والدین با کودک و کاربست سبک‌های فرزندپروری کارآمد تاثیر مستقیم و موثری بر نوع مواجهه سازنده کودک با مشکلات زندگی دارد.[۱۸] مشکلات رفتاری و آسیب‌های اجتماعی نیز با سبک‌های فرزندپروری در ارتباط است. رفتارهای پرخاشگرانه، بزه‌های اجتماعی و اعتیاد از این نمونه است.[۱۹] سبک والدگری مقتدرانه با ارائه کنترل و محبت متوازن و متناسب، پیش‌بینی خوبی جهت عدم گرایش فرزندان خصوصاً نوجوانان به مواد مخدر را نشان می‌دهد.[۲۰]
آموزه‌های اسلامی و سبک فرزندپروری مسئولانه
تربیت از موضوعات محوری آموزه‌های اسلامی است تا جایی که یکی از اهداف بعثت پیامبران و وظایف آنان در قرآن، تعلیم و تربیت معرفی شده است.[۲۱] همچنین در آیه ششم از سوره تحریم مسئولیت مهم نگهداری و تربیت از خانواده را به مومنان یادآوری می‌کند. موضوع فرزندپروری در آیات قرآن در قالب‌ها و شیوه‌های مختلفی طرح شده است. گاهی از زبان پیامبران با عباراتی نظیر «یا بنیّ»،[۲۲] گاهی در قالب یک اتفاق تاریخی[۲۳] و در مواردی هم در کنار برخی راهکارهای تربیتی کلی، قابل استخراج و استفاده است.
خانواده و فرزندپروری
در آموزه‌های اسلامی فرایند تربیت با نهاد خانواده پیوندی ناگسستنی دارد. خانواده به‌عنوان اولین و مهمترین سنگ بنای جامعه، حلقه واسط جامعه‌پذیری کودکان نیز به‌حساب می‌آید. طبق روایت مشهوری از پیامبر اسلام، هر نوزادی بر اساس فطرت توحیدی به دنیا می‌آید و این، والدین و خانواده است که نوع دین‌داری وی را تعیین می‌کند.[۲۴]
روایات معروف به «سبع سنین» در فرزندپروری
گذشته از آیات قرآن، احادیث بسیاری از امامان شیعه، به جنبه‌های مختلف و زمینه‌ها و عوامل موثر بر تربیت فرزند اشاره کرده‌اند. در این روایات، تربیت به‌عنوان یکی از حقوق اساسی کودک نام برده شده[۲۵] و مسئولیت آن بر عهده والدین است.[۲۶] در این میان، مجموعه‌ای از روایات که به روایات سبع سنین (هفت سال) مشهور شده، فرایند رشد و تربیت کودک، در سه دوره هفت ساله ترسیم شده است. این دوره‌ها با سه کلیدواژه بازی، آموزش آداب و آموزش قانون و مسئولیت‌پذیری از هم متمایز شده و مبتنی بر مراحل رشد، توصیه‌ها و راهکارهای مشخصی نیز ارائه می‌دهد. در این روایات، هفت سال اول، دوران بازی با ویژگی توجه بی‌قید و شرط و آزادی کامل با کلیدواژه سید و آقا، هفت سال دوم، دوران آموزش قرآن و آداب با کلیدواژه عبد و هفت سال سوم دوران آموختن قانون و پذیرش مسئولیت با کلیدواژه وزارت و مشاورت[۲۷] معرفی شده است.[۲۸] علاوه بر این، متون مشخصی نیز در ارتباط با تربیت فرزند در منابع اسلامی وجود دارد که با نگاه توصیفی و تجویزی به ویژگی‌های جسمی و روانی کودکان پرداخته و راهکارهایی ارائه داده است. نامه سی و یک از نهج البلاغه امام علی و بخش‌هایی از رساله حقوق امام سجاد از این موارد است که به روشنی درباره تربیت فرزند سخن گفته است.
نگاه جامع و فراگیر به فرزندپروری در آموزه‌های اسلامی
از امتیازات ویژه رویکرد اسلامی در فرزندپروری، توجه گسترده و جامع به همه ابعاد تربیت و نگاه راهبردی و بین‌نسلی به این مسئله است. تربیت فرزند از نگاه اسلامی نه از زمان لقاح، آنگونه که دانش روانشناسی می‌گوید، بلکه قبل از تولد فرزند و با ازدواج شروع می‌شود. قرآن، مومنان را از ازدواج با زنان مشرک باز می‌دارد و آنان را از توجه صِرف به معیارهای ظاهری به ویژگی‌های پایدار و عمیق‌تر رهنمون می‌سازد.[۲۹] همچنین در روایات از ازدواج با زنان با صفت حماقت نهی شده است چرا که علاوه بر سختی مصاحبت با آنان، فرزندان آنان نیز تباه می‌شوند.[۳۰] از دیگر جنبه‌های متفاوت فرزندپروری با نگاه اسلامی، توجه هم‌زمان به همه ابعاد شخصیت کودک در فرایند رشد و تربیت است. از کاستی‌های سبک‌های فرزندپروری پیش‌گفته که با رویکردی روانشناسی انجام شده، کم‌توجهی به ساحت معنوی خصوصاً ظرفیت‌های فطری کودک در این زمینه است. تربیت همه‌جانبه با توجه به فطرت الاهی و پاسخگویی به نیازهای معنوی در کنار تامین نیازهای جسمی و روانی کودک، تاثیر بسزایی بر شکل‌گیری شخصیت سالم و بهنجار در بزرگسالی دارد. در فرزندپروری مسئولانه تاکید بر احساس مسئولیت والدین نسبت به جامع‌نگری در تربیت، توجه به آموزش مسئولیت‌پذیری فرزندان، ارائه محتوای متناسب با مراحل رشد، تقویت قدرت خودکنترلی و آموزش مسائل دینی در فرایند تربیت از مسائل متمایز در تربیت فرزند با رویکرد اسلامی است که در سبک‌های دیگر مورد بی‌توجهی یا کم‌توجهی واقع شده است.[۳۱]
پانویس
- ↑ آریان‌پورکاشانی، فرهنگ کامل جدید انگلیسی فارسی، ذیل واژه تربیت فرزند.
- ↑ عميد، فرهنگ فارسی عمید، ذیل واژه تربیت.
- ↑ پناهی، معرفی سبک فرزندپروری بائوم‌ریند و ارزیابی آن، 1397ش، ص110.
- ↑ بی‌غم، تربیت کودک آرام، 1395ش، ص10.
- ↑ critical period
- ↑ اتکینسون و دیگران، زمینه روانشناسی هیلگارد، 1396ش، ص105.
- ↑ کاویانی، «شکل‌دهی سبک زندگی و دین‌پذیری کودکان»، 1395ش، ص3.
- ↑ Parenting styles
- ↑ Diana Baumrind
- ↑ پناهی، «معرفی سبک فرزندپروری بائوم‌ریند و ارزیابی آن»، 1397ش، ص117.
- ↑ برک، روانشناسی رشد؛ از لقاح تا کودکی، 1394ش، ص482.
- ↑ ربانی اصفهانی، «بررسی مقایسه‌ای مبانی تربیت و فرزندپروری از دیدگاه روانشناسی و اسلام»، 1394ش، ص116.
- ↑ برک، روانشناسی رشد؛ از لقاح تا کودکی، 1394ش، ص481.
- ↑ Positive Parenting Program
- ↑ ارجمندنیا و دیگران، «نگاهی جامع بر برنامه فرزندپروری مثبت؛ اصول، اهداف، سطوح و محتوا»، 1396ش، ص38.
- ↑ طباطبایی و دیگران، «بررسی رابطه سبک‌های فرزندپروری والدين با پیشرفت تحصیلی و اختلال رفتاری دانش‌آموزان دوره ابتدايی»، 1392ش، ص19.
- ↑ نوابخش، مهرداد و فتحی، سروش، «شيوه‌هاي فرزندپروری و سازگاری اجتماعی فرزندان»، 1390ش، ص42.
- ↑ رحمت‌زهی و دیگران، «بررسی رابطه بين سبک‌های فرزندپروری والدین با سبک‌های تفکر و حل مسئله»، 1396ش، ص64.
- ↑ ساریخانی، «سبک‌های تربیتی و پیشگیری از جرم»، 1395ش، ص219.
- ↑ سیفی گندمانی و دیگران، «سنخ‌شناسی فرزندپروري خانواده و تأثیر آن بر گرایش به موادمخدر در نوجوانان پسر»، 1392ش، ص20.
- ↑ سوره آل‌عمران، آیه 164.
- ↑ سوره لقمان، آیه 17.
- ↑ سوره کهف، آیه 80.
- ↑ مجلسی، بحارالأنوار، 1403ق، ج 3، ص 281.
- ↑ حق الوَلَدِ عَلی والِدِه اَنْ یُحسِنَ اسْمَهُ وَ ادَبَهُ وَ یَضعَهُ مَوّْضِعاً صالِحاً.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، 1403ق، ج17، ص8.
- ↑ اَلوَلَدُ سَيِّدٌ سَبعَ سِنينَ وَ عَبدٌ سَبعَ سِنينَ و وَزيرٌ سَبعَ سِنينَ.
- ↑ کلینی، الکافی، ج11، ص441.
- ↑ سوره بقره، آیه 221.
- ↑ کلینی، الكافي، ج5، ص353.
- ↑ پناهی، «معرفی سبک فرزندپروری بائوم‌ریند و ارزیابی آن»، 1397ش، ص127.
منابع
- اتکینسون، ریتا ال و دیگران، زمینه روانشناسی هیلگارد، ترجمه براهنی و دیگران، تهران، رشد، 1396ش.
- ارجمندنیا، علی‌اکبر و دیگران، «نگاهی جامع بر برنامه فرزندپروری مثبت؛ اصول، اهداف، سطوح و محتوا»، مجله رویش روانشناسی، س6، ش2، 1396ش.
- آریان‌پورکاشانی، عباس، فرهنگ کامل جدید انگلیسی فارسی، تهران، امیرکبیر، 1378ش.
- برک، لورا، روانشناسی رشد؛ از لقاح تا کودکی، ترجمه یحیی سیدمحمدی، تهران، ارسباران، 1394ش.
- بی‌غم، زهرا، تربیت کودک آرام، مشهد، به‌نشر، 1395ش.
- پناهی، علی‌احمد، «معرفی سبک فرزندپروری بامریند و ارزیابی آن»، مجله پژوهش‌های اجتماعی اسلامی، س24، ش2، 1397ش.
- ربانی اصفهانی، حوریه، «بررسی مقایسه‌ای مبانی تربیت و فرزندپروری از دیدگاه روانشناسی و اسلام»، فصلنامه اخلاق، س4، ش17، 1394ش.
- رحمت‌زهی، خدانظر و دیگران، «بررسی رابطه بين سبک‌های فرزند پروری والدین با سبک‌های تفکر و حل مسئله»، فصلنامه روانشناسی و علوم رفتاری، س3، ش10، 1396ش.
- ساریخانی، عادل، «سبک‌های تربیتی و پیشگیری از جرم»، مجله حقوق جزا و سیاست جنایی، س1، ش2، 1395ش.
- سیفی گندمانی، محمدیاسین و دیگران، «سنخ‌شناسی فرزندپروري خانواده و تأثیر آن بر گرایش به موادمخدر در نوجوانان پسر»، فصلنامه اعتیادپژوهی سوءمصرف مواد، س7، ش25، 1392ش.
- طباطبایی، سیدعلی و دیگران، «بررسی رابطه سبک‌های فرزندپروری والدين با پیشرفت تحصیلی و اختلال رفتاری دانش آموزان دوره ابتدايی»، فصلنامه خانواده و پژوهش، س10، ش18، 1392ش.
- عميد، حسن، فرهنگ عمید، سرپرست تأليف و ويرايش: فرهاد قربان‌زاده، تهران، اَشجَع، 1389ش.
- کاویانی، محمد، «شکل‌دهی سبک‌زندگی و دین‌پذیری کودکان»، فصلنامه پژوهش‌نامه زنان و خانواده، س4، ش7، 1395ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1363ش.
- مجلسى، محمدباقر، بحارالأنوار، جمعى از محققان، بیروت، دار إحياء التراث العربي، 1403ق.
- نوابخش، مهرداد و فتحی، سروش، «شيوه‌هاي فرزندپروری و سازگاری اجتماعی فرزندان»، مجله دین‌پژوهی، س7، ش22، 1390ش.