خشونت خانگی علیه کودکان

خشونت خانگی علیه کودکان؛ به خطرانداختن سلامت جسمی یا روانی کودکان با هرگونه بدرفتاری و آزار در خانواده.

خشونت خانگی علیه کودکان، از جرایم شایع در همۀ جوامع به‌خصوص در جوامع سنتی است. خشونت علیه کودکان آثار سوء بسیاری بر کودکان از نظر روانی، جسمی و اجتماعی برجا می‌گذارد و ناشی از عوامل متعدد فردی، خانوادگی و اجتماعی است.

مفهوم‎شناسی

خشونت به‌معنای درشتی، تندی و خشم، در اصطلاح به هرگونه رفتاری گفته می‌‎شود که احتمال آسیب جسمی یا روانی به همراه داشته باشد. از نظر یونیسف و کمیتۀ حقوق کودک، خشونت شامل کلیه اشکال خشونت‌بار جسمانی، روانی، صدمه، آزار، رفتار توأم با سهل‌انگاری و سوءاستفاده جنسی می‌شود که در محیط‌های گوناگون مانند فضای مجازی و فضای واقعی چون خانه، مدرسه، جامعه و محل کار، علیه کودک انجام می‌شود. خشونت خانگی از سوی اعضای خانواده، صورت می‌گیرد.

انواع خشونت

کودکان به‌دلیل ضعف جسمانی و موقعیت اجتماعی، بیشتر از بزرگسالان قربانی خشونت می‎‌‌شوند. براساس گزارش‌ها هرساله بین 500 میلیون تا 1.5 میلیارد کودک در سراسر جهان، نوعی از خشونت را تجربه می‌کنند. خشونت علیه کودکان به انواع ذیل تقسیم می‌شود:

1. خشونت جسمانی؛ هر رفتار عمدی که نتیجۀ آن صدمه‌رساندن به جسم کودک است؛
2. خشونت عاطفی؛ هر گفتاری که به عزت نفس و شایستگی‌های اجتماعی کودک حمله می‌کند، مانند پرخاشگری، تحقیرکردن، انتقادکردن، تهدیدکردن، تمسخرکردن و ترساندن.
3. خشونت جنسی؛ سوءاستفاده از کودک برای لذت جنسی؛
4. خشونت بی‌توجهی؛ اهمال و کوتاهی غیرعمدی والدین در تأمین نیازهای اساسی جسمانی، روانی و عاطفی کودکان؛ مانند فراهم‌نکردن‌ آموزش، مراقبت‌های پزشکی، غذا و سرپناه برای کودک.
5. خشونت کاری؛ اجبار کودکان برای درآمدزایی از طریق کار یا گدایی؛

پی‌آمدهای خشونت خانگی علیه کودکان

رفتار خشونت‎‌‌آمیز نزدیکان کودک در محیط خانه، به مراتب مخرب‎‎‌‌تر از آزار دیگران در سایر محیط‎‌‌ها است؛ کودک در این وضعیت، منبع تغذیۀ محبت و عطوفت خود را که اعضای خانواده است، از دست می‌‎‌‌‌‌‌‌‌دهد و احساس بی‌پناهی می‌کند. خشونت خانگی علیه کودکان، عواقب ذیل را به دنبال دارد:

1. روانی؛ مانند خودسرزنشی و مقصرپنداشتن خود، احساس کینه و نفرت به آزاردهنده، داشتن ترس همیشگی، افسردگی، اندوه، استرس، احساس حقارت، عدم اعتماد به‌نفس، کج‌خُلقی، زودرنجی، احساس تنهایی، خواب آشفته و گوش به زنگ‌بودن که مباد اطرافیان عصبانی شوند.
2. اجتماعی؛ مانند ترس از اظهار نظر در جمع، داشتن استرس هنگام صحبت‌کردن در جمع، نگرانی از عدم تأیید نظر او از سوی دیگران، احساس خودکم‌بینی و بی‌ارزشی در میان دوستان، روابط محدود اجتماعی و مشکل‌داشتن در دوستیابی، دوستی‌های ناپایدار، احساس عدم حمایت اجتماعی از سوی دیگران، انزوا و عدم مشارکت در امور مدرسه و اجتماعی، یادگیری و استفاده از خشونت به‌عنوان شیوۀ تربیتی و وسیله‌ای برای حل مسائل در بزرگسالی، تبدیل‌شدن به عنصر جامعه‌‎ستیز و انتقامجو در بزرگسالی.

عوامل خشونت علیه کودکان

خشونت علیه کودکان ناشی از عوامل سه‌گانۀ مربوط به کودک، والدین و اجتماع است.

الف) عوامل مربوط به کودکان

برخی از عوامل و ویژگی‏‌های مربوط به کودکان، موجب خشونت علیه آنان می‌‎شود، مانند معلولیت جسمی، عقب‌ماندگی ذهنی، سازش‌ناپذیری، تحرک بسیار، بیمارشدن کودکان به دفعات متعدد، خودداری از خوردن غذا، کودکان‌نخواسته یا نامشروع، فرزندخوانده یا کودکان بدقیافه، بچه‎‌‌‌‌‌‌‌های دعواگر، حرف‌ نشنوی و لجبازی، حاضر جوابی، بددهنی و پرخاشگری.

ب) عوامل خانوادگی

1. ناآگاهی والدین از مهارت‌‎های فرزندپروری و آثار جبران‌ناپذیر خشونت؛
2. فقر و مشکلات اقتصادی خانواده؛ ناکامی در حل مشکلات اقتصادی خانواده، حس پرخاشگری و عصبانیت را در والدین و اعضای بزرگ‌تر خانواده ایجاد می‎‌‌‌‌‌‌‌‎‎‎‏‏‏‏‏‎‌‍‎‌‌‎‎‌‌‌‌‌کند که نخستین قربانی آن کودکان هستند که با درک‌نکردن موقعیت اقتصادی خانواده، موجب عصبانیت والدین می‌‎شوند. افزون براین، ضعف بنیۀ اقتصادی، موجب می‎‌‌‌‌‌‌‍‌‎‌‌شود که والدین و اعضای بزرگ خانواده راه‌حل کار اجباری را که خود نوعی خشونت‌ورزی است، برگزینند و کودکان را مجبور به کسب درآمد کنند.
3. مشکلات خاص خانوادگی، مانند زندگی کودک با ناپدری یا نامادری، پرجمعیت‌بودن خانواده، مسکن کوچک، منازعات بین اعضای خانواده، ضعف آستانۀ تحمل، نبود مدارا و صبر در مقابل مشکلات و ناملائمات و عدم آگاهی از الگوی کارآمد حل مشکلات.
4. بی‌اعتنایی به ارزش‎‌‌‌‌های معنوی و مبانی اخلاقی در محیط خانواده؛
5. اعتیاد والدین؛

ج) عوامل اجتماعی

1. شکاف نسلی؛ در هر جامعه‌ای به‌تناسب تغییرات اجتناب‌ناپذیر اجتماعی و فرهنگی، اختلاف در ارزش‌ها، هنجارها و نگرش‌ها، شکافی میان نسل قدیم و جدید رخ می‌دهد و هنجارها، ارزش‌ها و باورهای تازه که خوشایند نسل قبلی نیست، زمینۀ خشونت والدین را به‌وجود می‌آورد. همچنین در جوامع سنتی، والدین انتظار دارند که فرزندان به‌طور مطلق از آنها اطاعت کنند و این امر نیز شکاف بین والدین و کودکان را بیشتر می‌کند.
2. مهم‌بودن قضاوت دیگران؛ خشونت‌ورزی بعضی والدین به‌دلیل مهم‌بودن قضاوت دیگران در مورد خانواده و فرزندان آنها است، اگر کودکان آنان در حضور جمع کار ضد ارزشی انجام دهند، بعد با تنبیه والدین مواجه خواهند شد.
3. اینترنت و بازی‌های کامپیوتری؛ امروزه استفادۀ بیش از حد کودکان از اینترنت و صرف زمان زیاد در بازی‌های کامپیوتری، موجب تنش در روابط فرزندان و والدین شده است. والدین از آسیب‌های ناشی از اینترنت چون اعتیاد به اینترنت، افسردگی، اتلاف وقت،‌ لطمۀ آموزشی، انزوای اجتماعی، بازداری‌زدایی از ارتکاب جرایم، اتلاف وقت، کاهش روابط خانوادگی، شکاف نسل‌ها،‌ دسترسی آسان به منابع غیراخلاقی، انحرافات اخلاقی (جنسی)، تضعیف باورهای دینی، القای شبهات فکری، بر کودکان خود نگران و هراسان هستند و در بسیاری موارد، برای منع استفاده از این فضا متوسل به خشونت می‌شوند.
4. اعتقاد به کارایی خشونت در تربیت.
5. نگرش تبعیض‌آمیز و مبتنی بر کهتری؛ یکی دیگر از عوامل خشونت‌ورزی علیه کودکان، روابط نابرابر قدرت در جامعه و ابتنای فرهنگ افراد بر نابرابری انسان‌‌ها از نظر سن، جنسیت و توان جسمی است. تبعیض در برابر گروه‌های آسیب‌پذیری مانند کودکان و زنان، یکی عوامل شکل‌گیری رویکرد خشونت‌آمیز نسبت به آنان است.
6. اجازۀ خشونت از سوی قانون؛ برخی مواد قانونی، جرم‌خیز و بسترساز وقوع انواع خشونت‌های غیرمشروع علیه کودکان است. مانند ماده‌های ۱۱۷۹ قانون مدنی و ۱۵۸ قانون مجازات اسلامی که عنوان تأدیب را با قیدهای مبهم متعارف و حدود شرعی، رسمیت داده است.

راهکارهای مقابله با خشونت خانگی کودکان

1. توانمندسازی کودکان و رفع نقاط ضعف آنان از طریق آموزش مهارت‌های دهگانۀ زندگی شامل خود‌آگاهی؛ مقابله با هیجانات؛ مقابله با استرس؛ تصمیم‎‌‌گیری؛ حل مسأله؛ تفکر خلاق؛ تفکر انتقادی؛ همدلی؛ ارتباط بین‌فردی؛ ارتباط مؤثر. بسیاری از کودکان با این مهارت‌ها برای کنترل و مقابله با فشارهای روانی و موقعیت تنش‌زا، آشنایی ندارند و نیز توانایی درک شرایط و تصمیم‌گیری مناسب در موقعیت حساس را ندارند.
2. آموزش فرزندپروری و مهارت‌های سرپرستی به والدین و سرپرستان کودک؛
3. اصلاح مواد قانونی؛ با حذف مواد قانونی جرم‌خیز و هموارکنندۀ خشونت علیه کودکان، حمایت‌های دقیق‌تر، قوی‌تر و کارآمدتری از کودکان در برابر هر نوع نقض حقوق بشری آنان در قوانین پیش‌بینی شود.
4. آموزش رسانه‌ای مبارزه با خشونت علیه کودکان.
5. حمایت از کودکان در معرض خطر و ایجاد مراکز امن برای کودکانی که قربانی خشونت شده‎‌اند.
6. حمایت کیفری ویژه و جرم‌انگاری هرگونه صدمه و آزار و شکنجه جسمی و روحی کودکان و نادیده گرفتن عمدی سلامت و بهداشت روانی و جسمی و ممانعت از تحصیل.

منابع

• «تأثیر خشونت خانگی بر فرزندان خردسال» کلینیک مشاوره و روانشناسی بینش نوین، تاریخ درج مطلب: 5 اردیبهشت ۱۴۰۳ش.
• توانچه، میترا، «حمایت قانون از کودکان و نوجوانان در برابر خشونت، وب‌سایت سازمان مردم‌نهاد آشنا، تاریخ درج مطلب: 6 فروردین 1403ش.
• بشیری خطیبی، بهنام و فخرایی، سیروس «بررسی علل اجتماعی و فرهنگی مؤثر بر پرخاشگری در میان خانواده‎های تبریز»، در مجلۀ جامعه‌شناسی کاربردی، شمارۀ 2 تابستان 1392ش.
• چلپی، مسعود و رسول‌زاده اقدم، صمد، «آثار نظم و تضاد خانواده بر خشونت علیه کودکان»، در مجله جامعه‌شناسی ایران، شمارۀ ۲، ۱۳۸۹ش.
• دانش، پروانه و دیگران، «تحلیل جامعه‌شناختی شکاف نسلی در ایران» در مجلۀ جامعه‌پژوهی فرهنگی، شمارۀ ۳، پاییز۱۳۹۳ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، فرهنگ متوسط دهخدا، زیرنظر دکتر جعفر شهیدی، تهران، مؤسسۀ نتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم، 1390ش.
• رافر، شکوفه و حمیدی، فریده، راهنمای آموزش مهارت‌های زندگی ویژه مدرسینِ، تهران، پژوهشکده مهندسی و علوم پزشکی جانبازان، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
• قربانپور، رامین، «فقر عامل اصلی کار اجباری کودکان است»، ویب‌سایت روزنامۀ بهار، تاریخ درج مطلب 30 فرودین، 1403ش.
• زرنشان، شهرام و دیگران، «کنکاشی در نسبت میان برخورداری از حق بر آموزش، کسب مهارت‌های زندگی و کاهش خشونت علیه کودکان»، در دوفصلنامۀ علمی فقه و حقوق خانواده، شمارۀ78، بهار و تابستان 1402ش.
• رضایی‌نسب، زهرا و فیض‏اللهی، علی، «تحلیل جامعه‌شناختی خشونت خانگی علیه کودکان در شهر ایلام»، در فصلنامه علمی پژوهشنامه مددکاري اجتماعی، بهار 1401ش.
• عبدالهی، رویا، «بررسی و تحلیل حقوقی خشونت خانگی علیه کودکان با مداقه در شناخت عوامل ایجاد خشونت» در مجله قانون‌یار، شماره 27، تابستان 1402ش.
• عسگری، عشرت، «آسیب‌شناسی فضای مجازی در تعلیم و تربیت کودکان و نوجوانان» در همایش ملی روانشناسی، تعلیم و تربیت و سبک زندگی، ۱۳۹۸ش.
• «کاهش خشونت علیه کودکان با آموزش مهارت‌های زندگی و فرزندپروری به والدین»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۵ اردیبهشت ۱۴۰۳ش.
• نوری، مسعود، «خشونت خانگی علیه کودکان،چیست، چرایی و راهکارهای درمان آن در پرتو تلاش‎های حقوقی»، در مجلۀ حقوق بشر، بهار و تابستان 1387ش.
• هاشمی، عصمت و دیگران، «عوامل مؤثر در کودک‌آزاری در محیط خانواده»، در مجلۀ علمی پزشکی قانونی، شمارۀ 4، 1398ش.
• واعظی، کبری، «تجربۀ زیستۀ کودکان پیرامؤن خشونت خانگی» در مجله پژوهش‌های مشاوره، شماره ۵۸، تابستان ۱۳۹۵ش.