تنبیه کودک

تنبیه کودک؛ از روش‌های تربیتی کودکان.

تنبیه کودک، یکی از روش‌های تربیتی مورد استفادۀ والدین است که از منظر کارشناسان باید به شیوه‌های درستی صورت بگیرد. تنبیهِ نادرست، منجر به تولید ناهنجاری‌هایی در شخصیت کودک می‌شود که در نوجوانی و سپس در جوانی و بزرگسالی تأثیرات خود را نشان می‌دهد.

نام‌گذاری

واژۀ عربی تنبیه، به‌معنای بیدار شدن از خواب، به یادآوردن چیز فراموش‌شده، ملاحظه و آگاه ساختن است. این واژه در اصطلاح به‌معنای عملی است که لازمۀ آن، آگاه و هوشیار کردن است. معنای واقعی این واژه، برخلاف معنای رایج نزد مردم، به‌معنای زدن و اِعمال خشونت نیست؛ بلکه آگاهی دادن به شخصی است که در موقعیت‌هایی متوجه رفتار خود نبوده است.

تنبیه کودک از نظر اسلام

در هر دینی، بنا بر شرایط زمانی و مکانی، شیوه‌های تربیتی مختلفی از تشویق و موعظه تا تهدید و تنبیه ارائه شده است. خانواده به‌عنوان پایه‌گذار اصلی رشد و فعالیت‌های آیندۀ انسان، همواره عهده‌دار به کارگیری احکام و روش‌ها، در اجرای صحیح تعلیم و تربیت بوده است. از نظر دین اسلام نیز تنبیه، یکی از روش‌های تربیتی و اصلاح رفتار در کودکان است، اما گاهی به‌دلیل سوء‌استفاده از آن، در برخی از موقعیت‌ها به‌صورت عاملی مخرب درآمده و به یکی از مصادیق خشونت علیه کودکان تبدیل می‌شود. از نظر فقهای دین اسلام، تنبیه دارای ابعاد و مراحل مختلفی شامل محروم کردن، اخم کردن، نگاه خشم‌آلود و قهر کردن است که مورد پذیرش تمامی علمای تربیتی است. تنها مورد اختلافی بین آنها، آخرین مرحله از تنبیه یعنی «تنبیه بدنی» است که عده‌ای آن را نپذیرفته‌اند. فقهای اسلامی بر این باورند که هدف اصلی از تنبیه، فرونشاندن خشم و آزار رساندن به او نیست، بلکه هدف، اِصلاح کودک است. علاوه بر آن، در روایات بسیاری به سن تنبیه اشاره شده است. در برخی از روایات، حداقل سن کودک برای تنبیه را هفت سال و برای تنبیه بدنی را ده سالگی می‌دانند.

روش‌های مناسب تنبیه کودک

کارشناسان خانواده و روانشناسان در حوزۀ کودک، شیوه‌های تربیتی مناسبی را که جایگزین تنبیه بدنی برای کودکان است، ارائه کرده‌اند:

1. بی‌اعتنایی به کودک: بی‌اعتنایی به کودک، در مواقعی که با رفتار و کردار خود منجر به ایجاد ناراحتی شده، می‌تواند در روحیۀ او تأثیری به‌سزا گذاشته و این احساس را به او منتقل کند که راهی جز دست کشیدن از اقدام نادرستِ خود نداشته و مجبور به عذرخواهی است. روانشناسان معتقدند که این بی‌اعتنایی نباید طولانی شود و همچنین، زمینه‌های آشتی همواره فراهم باشد تا بازتاب‌های منفی دیگری در پی نداشته باشد. علاوه بر آن، علت این بی‌اعتنایی و عدم توجه به کودک، باید برای او به‌صورت کامل مشخص باشد.
2. محروم کردن موقتی: در این نوع از تنبیه، کودک، به‌صورت موقت، از فعالیتی که برای او باارزش است، محروم می‌شود. در این مرحله، والدین باید دلایل محرومیت و مدتِ آن را به‌صورت کامل برای کودک توضیح بدهند.
3. استفاده از پیامدهای نامناسب: برای کاستن از رفتارهای نامطلوب کودکان، می‌توان آنها را با پیامدهای رفتاری خودشان آشنا کرد؛ برای مثال، دست زدن به اجاق گاز منجر به سوختن دست خواهد شد یا انجام ندادن تکالیف مدرسه، از زمان فراغت او کم خواهد کرد.
4. از کودک رفع مسئولیت نکنید: برای مثال، اگر کودک در میانۀ جمع کردن اسباب‌بازی‌های خود تنبیه شده، پس از اتمام مدت زمان تنبیه، دوباره او را مجبور به ادامه دادن فعالیت خود کنید؛ زیرا ممکن است کودک یاد بگیرد که تنبیه شدن راهی برای فرار از مسئولیت است.
5. تصحیح رفتار اشتباه: والدین می‌توانند از پیامدهای طبیعی برای از بین بردن رفتار اشتباه کودک استفاده کنند؛ برای مثال، اگر کودک روی دیوار نقاشی کشیده، از او بخواهید با دستمال این نقاشی را پاک کند و اگر این کار را بلد نیست، به او آموزش بدهید.
6. تمرین رفتار مثبت: این روش همانند تکرار روش تصحیح رفتار اشتباه است؛ برای مثال، در تمیز کردن دیوار، از کودک بخواهید قسمت دیگری از دیوار را نیز تمیز کند یا در صورتی‌که اتاق نامرتب خود را تمیز می‌کند، قسمت‌های دیگری از خانه را نیز مرتب کند.
7. فرستادن کودک به اتاق تنهایی: فرستادن کودک به اتاق تنهایی، بهترین جایگزین برای داد کشیدن، بدوبیراه گفتن، تهدید کردن و کتک زدن است. اتاق تنهایی می‌تواند اتاقی آرام باشد که کودک بتواند در آن‌جا تنها بوده، برای مدتی از جمع خارج شده و امکان بازی و تفریح نیز برای او فراهم نباشد.
8. تهدید: اساس تهدید، بر ترساندن کودک از وقوع امری است که از آن بیم دارد. باید در نظر داشت که امکان عملی تهدید در مواقع ضروری وجود داشته باشد؛ برای مثال، مادری فرزند خود را تهدید می‌کند که در صورت ادامۀ ناهنجاری، آن را به پدر کودک گزارش خواهد داد. تهدید، نباید باعث ایجاد اضطراب در کودکان شود و بنابراین باید از تهدیدهایی همچون تهدید به تنبیه بدنی یا بیرون کردن از منزل، خودداری شود.

شرایط تنبیه

تنبیه، دارای شرایطی است، از جمله:

1. اگر کودک قصد بدی نداشته، نباید او را تنبیه کرد؛ بسیاری از مواقع، کودک تنها به‌منظور کشف چیزهای جدید و فقط از روی کنجکاوی دست به اقدامی می‌زند. در این صورت، کودک برای یادگیری تلاش کرده و والدین باید صبور بوده و اشتباهات او را به آرامی متذکر شوند.
2. به مراتب تنبیه توجه شود؛ به این معنا که از ضعیف‌ترین مرحلۀ تنبیه شروع کنید و اگر مؤثر نبود مرحله‌ای دیگر را جایگزین کنید.
3. در استفاده از شیوه‌های تنبیه، باید به سن کودک توجه شود؛
4. از تنبیه و تشویق، در کنار هم استفاده کنید؛ روان‌شناسان بر این باورند که رشد آدمی در گِرو بیم و امید است. بنابراین، تنبیه بدون تشویق و تشویق بدون تنبیه، همواره خطرآفرین بوده است.
5. در تنبیه زیاده‌روی نکنید؛ تنبیه، تنها یک بازدارنده از ناهنجاری است و باید به‌عنوان آخرین عامل تربیتی و از روی ناچاری استفاده شود.
6. تنبیه را به تعویق نیندازید؛ تنبیه باید بلافاصله پس از اقدام نادرست کودک صورت بگیرد؛ زیرا رفتار انسان تحت کنترل پیامدهای بدون وقفۀ او هستند.
7. ثابت قدم بوده و هماهنگی خود را حفظ کنید؛ تنبیه در صورتی مؤثر است که بی‌وقفه و قابل پیش‌بینی باشد. به این معنا که کودک، در صورت تکرار کار نادرست، پیش‌بینیِ تنبیه از سوی والدین خود را داشته باشد.
8. زمان دادن به کودک برای اصلاح رفتار خود؛
9. انتخاب روش تنبیهی در راستای کاهش رفتار نامناسب کودک؛
10. تنبیه کودکان نباید در زمان عصبانیت رخ دهد؛ زیرا در غیر این صورت ممکن است هدف اصلی تنبیه فراموش شده و هدفی همچون خالی کردن عقده‌های درونی جایگزین آن شود.
11. توهین نکردن به شخصیت کودک؛ در نظر داشته باشید که هیچ‌گاه، شخصیت انسانی کودک نباید مورد اهانت قرار گیرد.
12. عدم استفاده از مجازات‌های عاطفی؛ گاهی والدین، انتظارات بیش از حدی را نسبت به کودک خود داشته و در نتیجه، عصبانیت دور از انتظاری از خود بروز می‌دهند. این اقدام، منجر به ضربه‌های عاطفی در کودک می‌شود که به باور روانشناسان، در آینده، این گروه از کودکان احساس وابستگی شدیدی را به سایرین خواهند داشت.
13. زمانی‌که نمی‌دانید مقصر کیست، همه را تنبیه کنید؛ در صورتی‌که کودک، به‌همراه خواهر و برادر خود، خطایی را انجام می‌دهد و والدین نمی‌دانند که این خطا از سمت چه کسی بوده، باید همه را با هم تنبیه کنند. در این صورت، تنبیه تنها یک نفر منجر به سرخوردگی او و ایجاد اعتماد به نفس کاذب در دیگران می‌شود.
14. کودک را تنها به‌دلیل اشتباه اکنون او تنبیه کنید نه اشتباهات گذشته؛ با این کار، کودک، بخشیدن و فراموش کردن را یاد می‌گیرد.
15. تنبیه کودکان زیر سه سال ممنوع است؛ زیرا این کودکان، هنوز تفاوتی بین خود و رفتارِ خود قائل نبوده و تنبیه در این سنین تنها منجر به از بین رفتن حرمت نفس و اعتماد به نفس در کودک می‌شود.

تفاوت تنبیه و کودک‌آزاری

1. تنبیه کودکان به‌منظور تعلیم و تربیت آنها و برای اصلاحِ رفتاری آنها صورت می‌گیرد و این امر تنها بر عهدۀ عده‌ای خاص مانند والدین کودک است؛ اما کودک‌آزاری، اذیت و آزار بوده و صورت گرفتن آن توسط هر کسی می‌تواند جرم محسوب شود.
2. در تنبیه بدنی، حد و سقف معینی وجود دارد، این در حالی است که در کودک‌آزاری، رفتار آزاردهنده، قابل پیش‌بینی نیست.
3. در تنبیه کودکان، شرایط خاصی مانند عدم ضربه به اعضای حساس و نرمی در ضربات وجود دارد در حالی‌که در کودک‌آزاری، این مصداق وجود نداشته و شدت ضربات قابل پیش‌بینی نیست.
4. در تنبیه، اگر به روشی صحیح صورت بگیرد، کودک از تکرار رفتار نامطلوب دوری کرده و رفتار صحیح به او آموخته می‌شود. باید در نظر داشت که تنبیه بدنی، تنها به‌منظور هشداری به کودک است و نباید هیچ نوع آزار جسمی و روحی برای او صورت بگیرد. در کودک‌آزاری، اما بهره‌کشی، شکنجه، آزار جسمی، جنسی و عاطفی صورت گرفته و شخصیت کودک آسیب می‌بیند.

تنبیه بدنی کودک

تنبیه بدنی یا کتک زدن به کودکان، از روش‌های تربیتی اشتباه ولی رایج در میان برخی از خانواده‌ها، به‌خصوص خانواده‌های سنتی و قدیمی است. تنبیه بدنی، به‌معنای هر نوعی از آزار جسمی یا فیزیکی عامدانه و از روی قصد است که باعث درد می‌شود. این شیوۀ تربیتی، امروزه، در بسیاری از کشورهای جهان، غیرقانونی بوده و در ایران نیز قوانینی در راستای حمایت از حقوق کودکان وجود دارد. در ایران، هر گونه صدمه، اذیت و آزار جسمی و روحی کودکان و نادیده گرفتن عمدی سلامت و بهداشت روانی آنها، غیر قانونی خوانده می‌شود.

آثار مخرب تنبیه بدنی

کارشناسان تعلیم و تربیت بر این باورند که تنبیه بدنی، دارای آثاری مخرب است که از آن جمله می‌توان به اضطراب، از بین رفتن اعتماد به نفس، احساس حقارت، روحیۀ زورگویی، دروغ‌گویی و کینه‌جویی اشاره کرد. اگر این تنبیه، در مدرسه رخ دهد، منجر به ایجاد افسردگی، ترس و خشم در کودک می‌شود. علاوه بر آن، عدم تمرکز حین درس خواندن و حضور در کلاس، نشان دادن رفتارهای ضداجتماعی، ناتوانی در انجام کارهای گروهی، افت تحصیلی، نفرت از نظم و قانون‌مندی و نیز مشکلات جسمی و رفتارهای ناهنجار در دوران جوانی از دیگر عوارض تنبیه بدنی کودکان در دوران مدرسه هستند.

منابع

• «آیا تنبیه برای تربیت کودکان اثرگذار است؟»، خبرگزاری فارس، تاریخ بارگذاری: 15 دی 1400ش.
• ابن‌اثیر، النهایه، قم، المکتبه‌الاسلامیه، 1367ش.
• ابن‌منظور، لسان‌العرب، بیروت، دار صادر، 1414ق.
• بستانی، فرهنگ ابجدی، تهران، انتشارات اسلامی، 1375ش.
• «تنبیه در تربیت کودکان چه نقشی دارد؟»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ بارگذاری: 7 دی 1400ش.
• «تنبیه‌های مناسب کودکان»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 9 آبان 1401ش.
• خرم‌آبادی، فاطمه، «آیا تنبیه بدنی روش خوبی برای تربیت فرزند است؟»، وب‌سایت دکتر تو، تاریخ بازدید: 9 آبان 1401ش.
• دهخدا، لغتنامه، تهران، روزنه، 1377ش.
• موسوی، سیدعباس، «تنبیه کودک از نگاه فریقین»، مطالعات فقه تربیتی، حوزۀ علمیه قم، دوره 1، شماره 2، 1393ش، ص127-154.