حقوق کودکان در ایران

حقوق کودکان در ایران؛ مجموعه امتیازات و بهره‌مندی‌های قانونی برای اطفال.

حقوق کودکان، همانند حقوق بشر، ناشی از کرامت ذاتی آنها است. در قوانین جمهوری اسلامی ایران، برای حمایت از کودکان و بهره‌مندی آنان از سبک زندگی سالم، حقوق انسانی متعددی پیش‌بینی شده است.

مفهوم‌شناسی

حقوق کودکان، به مجموعه‌ای از مقررات حقوق بشری گفته می‌شود که به‌منظور حمایت همه‌جانبه از آنان پیش‌بینی شده است. مقصود از کودک هر انسانی است که به سن بلوغ نرسیده باشد. سِنّ بلوغ شرعی برای پسران پانزده سال قمری و برای دختران نه سال قمری است.

ضرورت حمایت از حقوق کودکان

در جمهوری اسلامی ایران، قوانین مخصوصی مانند سند ملی حقوق کودکان و نوجوانان و قانون حمایت از اطفال و نوجوانان، به‌منظور حمایت از حقوق کودکان، وضع شده است. مبانی توجیه‌کنندۀ این امر عبارتند از:

1. پایه و اساس رشد جسمی، ذهنی، عاطفی و اجتماعی کودکان در این سال‌ها شکل می‌گیرد. از این رو وضع و تصویب قوانین مناسب به منظور ارتقای سبک زندگی آنان امر ضروری است.
2. کودکان به دلیل ضعف جسمی و فکری و شرایط سنی خاص همواره در معرض خشونت و انواع سوءاستفاده هستند. آسیب‌پذیری آنان ایجاب می‌‌کند که با وضع قوانین مناسب، حمایت از حقوق آنان انجام شود.
3. کودکان از نظر خواست‌ها، نیازها و ویژگی‌ها با بزرگسالان تفاوت‌های اساسی دارند، این تفاوت ایجاب می‌کند که قوانین خاصی برای آنان وضع شود.
4. دستیابی به توسعه و تحقق اهداف آن، همانند کاهش فقر، رشد کمی و کیفی آموزش و کاهش مرگ و میر، ارتباط تنگاتنگی با حمایت از حقوق کودکان دارد.

انواع حقوق کودکان

در قوانین جمهوی اسلامی ایران، حقوق متنوعی برای کودکان پیش‌بینی شده است، از جمله:

الف) حق حیات و بقا

حق حیات، مبنا و اساس سبک زندگی سالم است. قوانین جمهوری اسلامی برای قتل عمدی کودکان مجازات شدید قصاص را پیش‌بینی کرده است و نیز با جرم‌انگاری سقط جنین از حق حیات و بقای کودکان قبل از تولد، حمایت جزایی کرده و سقط جنین را تنها در موارد استثنایی مجاز دانسته است.

ب) حق سلامت

بهره‌مندی از حق سلامت جسمی و روانی، از ابعاد سبک زندگی سالم است. در قوانین جمهوری اسلامی ایران، این حق برای حفظ سلامتی و بهره‌مندی کودکان از سبک زندگی سالم به رسمیت شناخته شده است. عوامل و شرایط تضمین حق سلامت و زندگی سالم که والدین و دولت براساس قانون به صورت مشترک یا انفرادی ملزم به تأمین آنها هستند، عبارتند از:‌

1. تأمین خدمات بهداشتی استاندارد و تسهیلات لازم برای درمان بیماری و توانبخشی؛
2. پیشگیری و کنترل بیماری‌‌ها و درمان آنها و جلوگیری از سوءتعذیه؛
3. اقدامات شایسته برای حفظ سلامتی جنین و جلوگیری از آسیب به آن در دوران بارداری؛
4. اقدامات لازم برای کاهش حوادث و مخاطرات و تأمین امنیت کودکان در همه محیط‌ها؛
5. پیشگیری از ابتلای کودکان به بیماری‌های ارثی یا خطرناک از طریق مشاوره و انجام آزمایش پزشکی قبل از ازدواج و تقویت مراکز مشاوره ژنتیک؛
6. ترویج تغذیه نوزادان با شیر مادر؛
7. پیشگیری از معلولیت و بیماری کودکان از طریق واکسیناسیون، شناسایی زودهنگام بیماری‌ها و پیشگیری از پیشرفت و درمان آنها در صورت امکان؛
8. فراهم نمودن مواد غذایی مقوی و حلال، آب آشامیدنی سالم، هوای سالم و مقابله با خطرات ناشی از آلودگی محیط زیست و تأمین حق زندگی در محیط زیست سالم؛
9. حمایت ویژه از کودکان دارای بیماری‌های خاص؛
10. ممنوعیت تحقیق و آزمایش پزشکی بر کودکان، مگر در صورت نیاز به منظور حفظ سلامت و حیات آنان با رعایت موازین پزشکی، حقوقی و رضایت ولی.

ج) حق عفت و سلامت جنسی کودکان

آلودگی جنسی، فساد و فحشا موجب از بین رفتن سبک زندگی سالم کودکان می‌شود. لذا دولت و خانواده موظف‌اند که از شیوۀ زندگی صحیح کودکان و نیز از عفت و سلامت جنسی کودکان و آلوده نشدن آنان، از طرق ذیل حفاظت کنند:

1. حفظ حریم‌های جنسی؛
2. جلوگیری از دسترسی به محرک‌‌های جنسی؛
3. محافظت از آنها در برابر سوءاستفاده‌های جنسی؛
4. پیشگیری از رفتارهای حرام جنسی؛
5. درمان اختلالات جنسی؛
6. پیشگیری از هوشیارسازی زودهنگام غریزه جنسی.
7. آموزش احکام شرعی و مهارت‌های مربوط به بهداشت جنسی برای کودکان در آستانۀ بلوغ در چارچوب موازین شرعی و اخلاقی متناسب با جنسیت آنان.

د) حقوق کودکان معلول

امروزه آموزش نقش تعیین‌کننده‌ای در سبک زندگی سالم و توانمندسازی افراد معلول دارد. به همین جهت حق پرورش استعدادها، توانمندی‌ها و تسهیل مشارکت فعال و مؤثر برای کودکان معلول در همۀ عرصه‌ها در قوانین ایران پیش‌بینی شده است. دولت برای تضمین این حق موظف است امکانات مورد نیاز و مراقبت‌های ویژه را برای آنان فراهم کند، به نحوی که کودکان معلول به صورت مؤثر به آموزش، تربیت، تفریح، سرگرمی، خدمات بهداشتی، مراقبتی، درمانی، خدمات توانبخشی، آمادگی برای اشتغال و رسیدن به استانداردهای زندگی و حضور فعال اجتماعی دسترسی داشته باشند.

ه)‌ حق تفریح، بازی و ورزش

تفریح، بازی و ورزش، یکی از مؤلفه‌های مهم سبک زندگی سالم و فعال برای کودکان است و زیست استاندارد و نشاط‌آور را برای آنان به ارمغان می‌آورد. به‌همین دلیل در قوانین جمهوری اسلامی ایران، عوامل بهره‌مندی از این حق، مانند دسترسی به امکانات و فضای بازی، ورزش و تفریح امن و استاندارد، برای کودکان پیش‌بینی شده است و دولت را ملزم به فراهم کردن زمینه‌های و بسترهای مناسب برای برخورداری از این حق کرده است.

و) حقوق و تکالیف خانوادگی

در سبک زندگی اسلامی‌ایرانی برای ارتقای کیفیت زندگی کودکان و تأمین نیازهای مادی و روانی آنها، حقوق زیر پیش‌بینی شده است:

1. حق حضانت؛ حضانت یعنی اقتدار بر تربیت و نگهداری کودک و نوجوان، بر عهدۀ والدین و در صورت نبود یکی از آنها بر عهدۀ دیگری است. دلیل این امر محبت، دلسوزی و تلاش والدین برای جلب منفعت، دفع ضرر و تأمین سبک زندگی سالم برای کودکان است.
2. حق زندگی با خانواده؛ یکی از عوامل تأمین‌کنندۀ سبک زندگی سالم برای کودکان، زندگی با خانواده است. کودکان حق دارند که با خانوادۀ خود زیست کند، مگر در مواردی که با تشخیص دادگاه، زندگی با خانواده مخل سلامت جسمانی یا روانی طفل یا موجب انحراف اخلاقی وی باشد یا والدین یا یکی از آنان، از سوی دادگاه فاقد شرایط مناسب برای نگهداری و تربیت کودک تشخیص داده شود.
3. سرپرستی؛‌ برای سرپرستی کودکان بی‌سرپرست یا دارای سرپرست فاقد صلاحیت، بستگان صالح، خانواده‌های داوطلب دارای صلاحیت و نهادهای صالح اجتماعی به ترتیب دارای اولویت است. این امر باید براساس حکم دادگاه با رعایت منافع علیای کودک و نوجوان و نیز نظارت دولت، انجام شود.

والدین و سرپرست قانونی در تربیت و آموزش سبک زندگی سالم برای کودک و نوجوان وظایف ذیل را به عهده دارد:

• نخست:‌ آموزش برقراری ارتباطات شایسته با اعضای خانوادگی و افراد جامعه؛
• دوم: اظهار محبت و رفتار شایسته به صورت عادلانه و متناسب با نیازهای مراحل رشد عاطفی آنان.
• سوم: تربیت کودک و نوجوان درپرتو ارزش‌های اخلاقی و احکام شرعی متناسب؛
• چهار:‌ جلوگیری از رفتارهای ضد ارزشی و اجتماعی با استفاده از شیوه‌های تشویقی و بازدارنده در موارد لزوم و در چارچوب ضوابط شرعی؛
• پنج: از بین بردن عوامل مؤثر در ایجاد رذایل اخلاقی در خانواده؛
• شش:‌ تربیت کودکان برای بالندگی، خودکفایی و مسؤلیت‌پذیری.

ز)‌ حقوق فرهنگی، آموزشی و تربیتی

آموزش و تربیت کودکان، از نظر فردی نقش مهمی در تأمین سبک زندگی سالم، رشد شخصیت و توانمند سازی آنان دارد و از نظر اجتماعی موجب پرورش نسل شایسته، آینده‌ساز و نیز اقتدار و توسعۀ همه‌جانبۀ ملی و همزیستی مسالمت‌آمیز در کشور می‌شود. به همین دلیل تربیت و آموزش صحیح، حق کودک بوده و مسئولیت آن بر عهدۀ والدین یا سرپرست است و شامل موارد ذیل می شود:‌

1. آموزش قرآن، عقاید اسلامی و تقویت شناخت و ایمان به خداوند؛
2. آموزش و تقویت فضایل اخلاقی و تربیت اخلاقی و مصونیت از انحرافات اعتقادی، ناهنجاری‌های فرهنگی و اخلاقی؛
3. آموزش احکام و آداب زندگی فردی، خانوادگی و اجتماعی؛
4. کسب مهارت‌های لازم برای زندگی مسؤلانه در جامعه همراه با احترام به ارزش‌های ملی و مذهبی؛
5. شناخت ارزش‌ها و هنجارهای محیط زیست و استفادۀ بهینه از آن.

در راستای تأمین حقوق آموزشی، تربیتی و فرهنگی کودکان دولت موظف است که اقدامات ذیل را انجام دهد:

• یک: دسترسی به آموزش رایگان از دورۀ ابتدایی تا پایان دورۀ متوسطه و مقابله با موانع تحصیل آنها؛
• دو: تسهیل دستیابی کودکان به امکانات و ابزار نوین علمی و آموزشی؛
• سه: فراهم کردن فرصت برای کشف استعدادها و شناسایی و پرورش کودکان دارای استعداد درخشان؛
• چهار: ایجاد، توسعه و تقویت امکانات مرکزهای فرهنگی ویژۀ کودکان؛
• پنج: تأسیس و توسعه رشته‌های تخصصی مربوط با کودکان و با تأکید بر مبانی اسلامی ـ ایرانی در نهادهای آموزش عالی حوزوی و دانشگاهی؛
• شش: تدوین‌ کتاب‌ها و ساخت برنامه‌های آموزشی و تربیتی برای والدین و مربیان کودک.

ح) حق دسترسی به اطلاعات

یکی دیگر از حقوق کودکان، حق دسترسی به اطلاعات است که دولت برای تامین آن موظف به امور زیر است:

1. حمایت از تولید محصولات علمی و فرهنگی برای آنان به‌ویژه در رسانه‌های جمعی؛
2. توسعه و تشویق فرهنگ مطالعه مفید؛
3. ایجاد و حمایت از کتابخانه‌ها و مراکز آموزش و پرورش کودک و استفاده از ظرفیت مساجد و نهادهای دینی در راستای تأمین حقوق تربیتی آنان؛
4. حمایت و مراقبت از کودکان در برابر اطلاعات، محصولات و آثار مضرّ به سلامت جسمی، روانی، اخلاقی یا معنوی آنان؛
5. حق شرکت در اجتماعات و مجامع اعم از عبادی، فرهنگی و سیاسی در چارچوب قانون و شرع.

ط) حقوق اقتصادی

با توجه به اینکه بهره‌مندی کودکان از تربیت اقتصادی و نیز وضعیت اقتصادی مطلوب یکی از عوامل شکل‌گیری سبک زندگی سالم است، شناخت حقوق اقتصادی کودکان و رعایت آنها، امر ضروری است. قوانین ایران حقوق اقتصادی زیر را برای کودکان پیش‌بینی کرده است:

1. بهره‌مندی از حقوق مالی از زمان انعقاد نطفه؛
2. داشتن حق مالکیت مشروط به اینکه زنده متولد شود؛
3. حق تصرف در اموال و حقوق مالی در صورت اهلیت قانونی؛
4. هزینه‌های کودکان در صورت عدم تمکن مالی، بر عهدۀ ولی یا سرپرست قانونی او است و اگر ولی تمکن مالی نداشته باشد، حکومت باید این هزینه‌ها را تأمین کند.
5. بهره‌مندی از حق تربیت اقتصادی؛ مانند آشنایی با قوانین و احکام شرعی، تقویت روحیه احسان و انفاق به نیازمندان، فراگیری الگوی مصرف، حرفه‌آموزی متناسب با سن و جنسیت.
6. برخورداری از حق تأمین اجتماعی كه دولت موظف به تأمین شرایط آن است.

ی)‌ حق امنیت

یکی از شرایط سبک زندگی سالم، داشتن امنیت و نیز یکی از بهترین شیوه‌های تأمین امنیت، پیشگیری از وقوع جرایم است. به همین دلیل در سند ملی حقوق کودکان براي تأمين امنيت بر موارد زیر تأکید شده است:

1. پیشگیری و مقابله با ربوده شدن، فروش یا قاچاق آنان؛
2. پیشگیری و مقابله با تکدی‌گری کودکان؛
3. پیشگیری و مقابله با استفاده کودکان از مواد مخدر، روانگردان‌ها، مسکرات و مواد مضر و یا استفاده از آنان در تولید مواد مخدر، قاچاق، ترویج و یا خرید وفروش و یا نگهداری آن.
4. پیشگیری و مبارزه با جرائم جنسی علیه کودک و ارائه آثار مستهجن به او از جمله از طریق فضای مجازی یا استفاده از او برای تهیه، توزیع، فروش و نگهداری این آثار؛
5. ممنوعیت استفاده از کودکان در مناقشات مسلحانه.

افزون براین، تشکیلاتی که در هر حوزه قضایی شهرستان زیر نظر دادستان تشکیل می‌شود، ملزم است که برای پیشگیری از بزه‌دیدگی اطفالی که در معرض خطر شدید یا خطر قریب الوقوع بوده و یا براي جلوگیری از آسیب بیشتر به آنها، مداخله فوری کند.

منابع

• «آثار ورزش در سبک زندگی سالم» وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: ۱۴ آذر ۱۴۰۱ش.
• افشانی، سید علی‌رضا و بنیاد، لیلی، «رابطه سبک زندگی سلامت‌محور با خشونت خانگی»، پژوهشنامۀ مددکاری اجتماعی، سال هفتم، شمارۀ ۲۳، بهار ۱۳۹۹ش.
• خوگر، انصار، «سبک زندگی سالم در کودکان» وب‌سایت وفور، تاریخ درج مطلب: ۱۴/ ۱۰ / ۲۰۲۳.
• سند ملی حقوق کودکان و نوجوانان.
• شعبانی، مریم، «تحلیل ساختار حقوق کودک در ایران:‌ بررسی مرجع ملی کنوانسیون حقوق کود بر مبنای پیمان‌نامۀ جهانی حقوق کودک»، دوفصلنامۀ تمدن حقوقی، دورۀ ۴، شمارۀ ۹، ۱۴۰۰ش.
• عرب، سیدمرتضی و دیگران، «سبک آموزش زندگی جمعیت دانش‌آموزان معلول براساس نیازها و اولویت زندگی آنها طی سال‌های ۱۳۹۸ – ۱۳۷۵»، فصلنامۀ علمی- تخصصی پژوهش در آموزش مطالعات اجتماعی، دورۀ سوم، شمارۀ سوم، پاییز ۱۴۰۰ش.
• غضنفری، هنگامه و قاسمی‌کیا، محمدمهدی، «تأثیر پیشگیری غیرکیفری بر میزان احساس امنیت در میان جوانان شهر بروجرد» چ، پژوهش‌های راهبردی امنیت و نظم اجتماعی، شمارۀ پیاپی ۹، سال چهارم، شمارۀ اول، بهار و تابستان ۱۳۹۴ش.
• کاتوزیان، ناصر، دورۀ حقوق مدنی، خانواده، تهران، شرکت سهامی انتشار، ۱۳۸۹ش.
• قانون حمایت از اطفال و نوجوانان.
• «محبت ذاتی فرزند» وب‌سایت خانواده خوشبخت، تاریخ بازدید: ۵ مرداد ۱۴۰۳.
• نژادنوری، محمدمهدی و دیگران، «الگوی راهبردی اقتدار ملی بر پایه علم با تأکید بر مدیریت جهادی»، مجلۀ امنیت ملی، دورۀ ۹، شمارۀ ۳۱، بهار ۱۳۹۸ش.
• نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرایع الإسلام، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ۱۴۰۴ق.