تعارضات زناشویی

تعارضات زناشویی، ناسازگاری برآمده از اختلاف سلایق و تفکر زوجین در مواجهه با مسائل زندگی زناشویی.

تعارضات زناشویی، هنگامی رخ می‌نماید که نیازها و مطالبات همسران با یکدیگر سازگار نباشد. وجود موقعیت‌های مختلف در زندگی زوجین، گاهی تعارض را امری ناگزیر می‌سازد و بروز تعارض به خودی خود برای تداوم زندگی زناشویی خطری ندارد؛ اما نحوۀ مدیریت آن مهم است. در روایات اسلامی بر نقش ایمان و اعتقادات محکم مذهبی بر پیشگیری و حل تعارضات زوجین تأکید شده است. پایه‌گذاری زندگی مشترک بر اساس سبک زندگی اسلامی می‌تواند شیرینی زندگی زناشویی را به‌دور از تعارض، به همسران بچشاند.

مفهوم‌شناسی

واژۀ تعارض به‌معنای خلاف یکدیگر آمدن، در زناشویی به‌معنای آن است که یکی از زوجین حس می‌کند همسر او درک ضعیفی از علایق و احساسات او دارد. یعنی، چیزی موجب رضایت شخص است؛ در حالی‌که همان چیز از نظر طرف مقابل، محرومیت از برخی حقوق مسلم پنداشته می‌شود. این وضعیت ممکن است به مجموعه‌ای از رخدادهای مدیریت نشده از سوی طرفین بینجامد که آسیب بسیار به رابطۀ زناشویی می‌زند.

تفاوت اختلاف نظر و تعارض زناشویی

اختلاف نظر در زناشویی، نوعی اختلاف در خواسته‌های طرفین است که امری طبیعی است و نمی‌تواند مایۀ آزار یکی از زوجین شود؛ مانند اینکه تعطیلات کجا سپری شود، تربیت کودک چگونه باشد، یا در روابط با فامیل همسر چه مسائلی رعایت شوند. نکتۀ مهم در اختلاف نظر این است که زوجین با هم صحبت می‌کنند تا در مورد موضوع مورد نظر به توافق برسند؛ اما در وضعیت تعارض، طرفین می‌کوشند با داد و فریاد نظر خود را تحمیل کنند. در این موارد، واکنش عاطفی به‌شکل خشم، ترس و یا آسیب بروز می‌کند که ممکن است بستر را برای تعارض بیشتر مهیا کند.

عوامل تعارضات زناشویی

الف) زمینه‌های اشکار

1- مشکلات مالی

در وضعیت سخت اقتصادی، فشار مالی می‌تواند موجب درگیری و تعارض بین زوجین بر سر مسائل مرتبط با پول یا حتی دیگر موضوعات غیرپولی شود.

2- تغییر شخصیت

یکی از زوجین به دلایلی، ثبات شخصیتی خود را از دست داده است و نسبت به قبل، واکنش‌های متفاوت و غیرمنتظره نشان دهد.

3- رخدادهای ناخوشایند

اتفاقاتی مانند بیماری، تصادف، بیکاری و یا ورشکستگی ممکن است زوجین را دچار استرس و سرگردانی کرده و روابط بین آنها را تنش‌زا کند.

4- کاهش جذابیت ظاهری

با بالارفتن سن، اضافه وزن یا عواملی مثل بیماری ممکن است زوجین جاذبه‌های طاهری خود را از دست ددهند. ‌در ازدواج‌هایی که جاذبه‌های ظاهری افراد هدف باشد، به مرور زمان تمایل زوجین به یکدیگر کم می‌شود.

5- مثلث‌سازی با فرزندان

فرزند که هدیۀ الهی است و به زندگی معنا می‌بخشد، از سویی ممکن است به‌دلیل مسئولیت سنگینی که متوجه والدین می‌کند موجب استرس باشد؛ از این منظر تمام مسائل مرتبط با رشد و پرورش کودک می‌تواند باعث تنش و تعارض بین زن و شوهر بشود.

6- اختلاف عقیده

زوج‌هایی که از تربیت مذهبی متفاوت برخوردارند و از نظر سطح اعتقادی با هم تفاوت دارند، با تعارضاتی از جهت شرکت در آیین‌های مذهبی، امور خیریه و یا انجام احکام مذهبی مواجه خواهند شد.

7- گذراندن اوقات فراغت و مسافرت

مکان مناسب برای تفریح، زمان سفررفتن، همراهان در مسافرت و تعریف متفاوتی که زن و شوهر از تفریح و سرگرمی دارند از عوامل بروز تعارضات همسران است.

8- مشغلۀ زیاد

تعارضات زناشویی به دلایلی می‌توانند ریشه در مشغله‌های زیاد زوجین داشته باشند. اعضای خانواده‌های پرمشغله، کمتر با یکدیگر ارتباط مؤثر دارند؛ زیرا زمان کافی برای گذراندن باهم ندارند و غالب اوقات، جدا از هم به امور خود مشغول هستند.

ب- زمینه‌های پنهان

1- عدم علاقه به همسر

برخی همسران دل‌بستگی عاطفی نسبت به همسر خود ندارند؛ ولی به دلایل شخصی یا اخلاقی ترجیح می‌دهند هم‌چنان به زندگی زناشویی ادامه دهند. این امر، آستانۀ تحمل فرد را کم و بستر را برای تعارض آماده می‌کند.

2- تقسیم نابرابر قدرت

تقسیم اختیارات در زندگی زناشویی با توافق زوجین شکل می‌گیرد؛ ولی اگر یکی سعی کند وسواس برای کنترل و قدرت‌نمایی به خرج دهد تعارض رخ می‌نماید.

3- عدم توجه به نیازهای اساسی

بی‌توجهی به نیازهای اساسی طرف مقابل به‌خصوص نیاز به محبت، نیاز به مهم‌بودن، نیاز به آزادی، تفریح و دریافت آرامش، موجب رنجش و بروز تعارض می شود.

4- سبک‌های کلامی مخرب

در زندگی زناشویی، شیوۀ کلامی همسران می‌تواند آسیب بسیار به رابطۀ زناشویی وارد کرده و منتج به تعارضات ‌شود از جمله: نصیحت‌کردن، تذکر‌دادن افراطی، سرزنش‌‌کردن مدام، منت‌گذاشتن، مقایسه‌کردن، شکایت‌کردن و غرزدن و نیز قربانی نشان‌دادن خود و متهم‌کردن دیگران.

5- عادات ناسالم

افراد ممکن است ناخودآگاه تصمیماتی اتخاذ کنند و دربارۀ مسائل جزئی به بحث و انتقاد کشیده شوند. گاهی اوقات، این ناراحتی‌ها و تعارضات ناشی از الگوهای منفی ارتباطی است که منجر به شکل‌گیری عادات ناسالم و بد شخصی شده؛ در نتیجه، زن و شوهر از روی عادت موجبات دامن‌زدن به تعارضات زناشویی را تسهیل می‌کنند.

6- ارتباطات ضعیف

کارشناسان معتقدند علت اصلی و قابل پیش‌بینی تعارضات زناشویی می‌تواند نداشتن ارتباطات قوی یا حتی منفی باشد که آسیب‌های جدی به رابطۀ زناشویی وارد می‌کند. آگاهی و ایجاد ارتباطات سالم در زناشویی، شاه‌کلید زندگی سالم زناشویی است.

7- فشار روحی

وجود فشارهای روحی هر روزه می‌تواند مشکلات تازه‌ای را در زندگی زناشویی ایجاد کند. اگر زن یا شوهر روزی پر از استرس را گذرانده باشد، در رفتار با شریک زندگی خود ممکن است حساس و زودرنج شود و نتواند تعارض زناشویی را مدیریت کند. استرس و فشارهای مختلف روزانه، صبر و خوش‌بینی افراد را تحت تأثیر قرار می‌دهند و از جهت عاطفی نسبت به یکدیگر بی‌توجه می‌شوند.

ج- عوامل بیرونی

1- خانواده و دوستان

وابستگی زیاد زن یا شوهر به خانوادۀ خود یا دوستان از عواملی است که می‌تواند رضایت از زندگی زناشویی را کم کند. این وابستگی‌ها منجر به دخالت خانواده‌ها در زندگی زوجین شده و بر روابط زن و شوهر تأثیر دارد. خانواده‌ها سعی دارند در زندگی فرزندان خود یا نوع تربیت نوادگان خود وارد شوند که این امر از زیربناهای جدی در ایجاد تعارض زناشویی از بدو ازدواج تا انتهای آن است.

2- مسائل جنسی

به عقیدۀ کارشناسان، رابطۀ جنسی زوجین مهم‌ترین اصل در زندگی زناشویی است. وجود رابطۀ جنسی مناسب علاوه‌بر این‌که باعث می‌شود طرفین آرامش روحی و روانی داشته باشند، به افزایش عشق و محبت بین آنها نیز کمک می‌کند. اگر این احساس رضایت از ارتباط جنسی در زناشویی حاصل نشود تعارض بین زوجین رخ می‌نماید.

3- نقش تقسیم کار

بسیاری از زوجین دربارۀ تقسیم مسئولیت‌ها به مشکل می‌خورند. در سال‌های اخیر، دگرگونی‌هایی در زندگی‌های مدرن پیش آمده که موجب شده زنان اغلب مسئولیت دوگانه‌ای داشته باشند. اگر زوجین از ابتدای شروع زندگی در مورد تقسیم کارها به توافق برسند مانع بروز تعارضات بعدی خواهد بود.

پیامدهای تعارضات زناشویی

تعارضات زناشویی، برکیفیت زندگی مشترک افراد تأثیرات و عوارضی دارد. به نظر کارشناسان، کیفیت زندگی پیشگوی مقدار و اثرات بیماری‌ها، ناتوانی‌ها و سنجش سلامت روانی جامعه است. از جمله پیامدهای منفی وجود تعارضات زناشویی عبارتند از: الف- کاهش کیفیت زندگی زناشویی؛ ب- افسردگی و بروز بیماری‌های جسمی و روانی متعدد دیگر؛ ج- ضعف پرورش صحیح فرزندان؛ د- ناسازگاری فرزندان؛ ه- اختلاف بین والدین و فرزندان و نیز بین فرزندان؛ و- تزلزل در پایه‌های خانواده؛ ز- تزلزل در استحکام جامعه و نظام اجتماعی.

روش‌های حل تعارضات زناشویی

روش‌های گوناگونی برای حل تعارضات زناشویی از سوی کارشناسان به زوجین پیشنهاد می‌شود، اما هر سبک حل تعارض در شرایط خاص و برای افراد مختلف امتیازات و ایراداتی دارد. به‌طور خلاصه سبک‌های حل تعارضات زناشویی و تعریف مختصر آنها عبارتند از:

1- سبک اجتنابی: فقدان همکاری، فقدان قاطعیت

در این روش، فرد به نگرانی‌های خود و دیگران چندان اهمیتی نمی‌دهد. این سبک به‌طور معمول با کناره‌گیری توأم است و مسؤولیت‌ها به دوش دیگری می‌افتد. از ویژگی‌های این سبک، دورماندن از تعارض، نادیده‌انگاشتن اختلاف، خونسردی و خنثی‌بودن است. زوجین ابراز وجود ندارند؛ بنابراین وضعیت بازنده- بازنده رخ می‌نماید.

2- سبک ملزم‌شده: فقدان قاطعیت، همکاری

در این سبک، فرد نگرانی‌های خود را مهم نمی‌داند و برعکس، به نگرانی‌های طرف مقابل اهمیت می‌دهد. وی تلاش دارد تفاوت‌ها را کم کند و به اشتراکات تأکید دارد تا رضایت دیگری را جلب کند. همچنین از دیگر ویژگی‌های این سبک، ابراز وجود نکردن و مشارکت برای حل تعارض است. در اینجا تعارض یک وضعیت بازنده- برنده دارد.

3- سبک مسلط: فقدان همکاری، قاطعیت

این سبک با اهمیت زیاد به نگرانی‌های خود و عدم اهمیت به نگرانی‌های همسر شناخته می‌شود به‌طوری‌که رفتار شخص، تحمیل‌کننده است. او تلاش دارد به میل خود عمل کند و مشارکت چندانی با شریک زندگی ندارد. این سبک دارای شرایط رقابتی برنده- بازنده است.

4- سبک همکاری: همکاری بالا، قاطعیت بالا

در اینجا نگرانی‌های خود و طرف مقابل به یک اندازه مهم است. در این سبک طرفین تشریک مساعی دارند مانند استقبال از نظرات یکدیگر، تبادل اطلاعات، بررسی تفاوت‌‌ها و در نهایت قبول آنها. در این حالت، مشارکت و ابراز وجود طرفین وجود دارد؛ بنابراین تعارض به‌شکل سازنده حل خواهد شد و وضعیت برنده-برنده دیده می‌شود.

5- سبک مصالحه: همکاری متوسط، قاطعیت متوسط

از بین سبک‌های حل تعارضات زناشویی، سبک مصالحه دارای وضعیت متوسط است بدین معنا که نگرانی‌های خود و دیگران از اهمیت متوسط برخوردار است. در اینجا راهبرد دادوستد براساس تصمیم‌گیری متقابل و قابل قبول وجود دارد. موقعیت در این سبک، نه برنده- نه بازنده است.

رویکرد رفع تعارض

از نظر کارشناسان روانشناسی، دو رویکرد برای موفقیت در ازدواج و پیشگیری از تعارضات زناشویی و یا انتخاب شیوۀ درست مقابله با تعارض وجود دارد.

1- مشاوره قبل از ازدواج

با انجام مشاوره هنگام ازدواج با کارشناسان روان‍‌شناسی می‌توان آغاز موفقی برای زندگی زناشویی رقم زد. پس از ازدواج نیز دوره‌های زوج‌درمانی از راه‌حل‌های مهم برای حل تعارضات زناشویی است تا پیش از آن‌ که ادامۀ زندگی از کنترل زوجین بیرون رود، به بهبود روابط زناشویی بینجامد.

2- آموزش معنوی

رویکرد آموزش معنوی زوجین تأثیر به‌سزایی در کاهش تعارضات زناشویی دارد. پژوهشگران اعتقاد دارند اگر زوج‌ها از ابتدای زندگی مشترک، معنویت را در تفکرات و سبک زندگی خود بالا برند به افزایش عزت نفس خانواده و موفقیت زندگی زناشویی خود تا حد زیادی کمک کرده‌اند. پررنگ‌شدن صفاتی چون صبر، توکل، گذشت و بسیاری فضایل اخلاقی و رفتاری با کسب معنویت ممکن است، به‌طوری‌که حلاوت و شیرینی زندگی زناشویی را به زوجین می‌چشاند.

روش‌های حل تعارضات زناشویی در اسلام

در آموزه‌های اسلام راه‌هایی در جهت رفع تعارضات زناشویی مطرح شده‌اند از جمله:

الف- ایمان به خدا

اگر انسان مرکز یورش عوامل ناراحتی قرار می‌گیرد، با اتکاء به خداوند می‌تواند خود را از غم مشکلات و ناراحتی‌ها آزاد کند.

ب- احترام متقابل زوجین بر اساس اعتقاد به کرامت انسانی

اگر زوجین عزت نفس و کرامت را یک اصل اساسی بدانند و رفتارهای خود را بر مبنای آن قرار دهند، در شرایط تعارض با همسر هرگز نسبت به یکدیگر پرده‌دری و بی‌حرمتی نمی‌کنند و موقعیت بحرانی تعارض را به خوبی مدیریت خواهند کرد.

ج- افزایش مهربانی در سایۀ عفو و گذشت

اگر زوجین متوجه باشند که رابطۀ خداوند با بندگان خود بر مبنای رحمت و مودت است، انگیزه می‌گیرند تا ارتباط خود با همسر را بر این اساس بنا نهند. عفو از نمودهای آرامش‌بخشی زوجین برای یکدیگر و دلیل افزایش مهر و محبت بین آنها در شرایط بحرانی تعارض است. وعدۀ الهی نیز این است که عنصر عفو می‌تواند بدی‌‌ها، سردی رابطه، نفرت و کینه‌ها را به محبت، گرمی و صمیمیت بدل کند.

د- مثبت‌اندیشی

اسلام در جهت مدیریت تعارضات زوجین، الگوی مثبت‌اندیشی ارائه می‌دهد. خوش‌بینی و داشتن حسن ظنّ، تقویت‌کنندۀ خوبی برای احتراز از واکنش‌های منفی در هنگام بروز تعارش است. بر این اساس، در اسلام توصیه شده است زوجین از مشکلات با یکدیگر تلقی مثبت داشته باشند.

عامل اصلی حل تعارضات زناشویی از نظر اسلام

مهم‌ترین اصل در اسلام که نشان می‌دهد چگونه الگوهای حل تعارضات زناشویی می‌توانند در عمل موفق باشد، ایمان قوی به خداوند است. به نظر کارشناسان دینی، مدیریت تعارضات در اسلام برخاسته از توحید است. اگر روایات اسلامی توصیه به سازگاری و گذشت در مقابل بدی همسر کرده‌اند، علت این است که گذشت و سازش علاوه‌بر خوشبختی زوجین در زندگی و آرامش آنها، سعادت در آخرت را هم به‌دنبال دارد؛ همان‌طور که خداوند در آیۀ 40 سورۀ شوری برای آن وعدۀ پاداش الهی داده است.

مراکز حل تعارضات زناشویی

بر اساس دستورالعمل ریاست قوۀ قضائیه کشور، مراکز مشاورۀ خانواده در استان‌های کشور و شهرهای مختلف تأسیس شده‌اند تا مرجعی برای زوجین و ارائه راه‌حل‌های ویژۀ رفع اختلافات و تعارضات آنها باشند.

منابع

• بهارستان، جلیل، «بررسی سبک‌های مدیریت تعارض در دبیرستان‌های شهر یزد از دیدگاه مدیران«، مجلۀ علوم تربیتی و روان شناسی، 1383ش.
• پژوهنده، محمدحسین، «راهکارهای اساسی حل مسئله نشوز و شقاق زوجین در قرآن و حدیث«، مجله مشکاة، 1389ش.
• پسندیده، عباس، رضایت زناشویی، قم، دارالحدیث، 1391ش.
• «تعارضات زناشویی»، وبلاگ مرکز مشاورۀ آوای امید، تاریخ درج مطلب: 5 شهریور 1401ش.
• «تعارض زناشویی چیست؟ دلایل و راه‌حل‌ها»، وبلاگ روانشناسی سیناپس، تاریخ بازدید: 8 مهر 1402ش.
• «تعریف مفهومی و عملیاتی تعارضات زناشویی»، وب‌سایت نویسان، تاریخ بازدید: 8 مهر 1402ش.
• جابر، علی‌رضا، بررسی تحلیلی کرامت و عزت نفس در قرآن و روانشناسی، اصفهان، دانشگاه اصفهان، 1388ش.
• جهانی دولت‌آباد، اسماعیل، «مطالعۀ جامعه‌شناختی علل و زمینه‌های بروز تعارضات زناشویی در شهر تهران»، وب‌سایت بررسی مسائل اجتماعی ایران ، تاریخ درج مطلب: مهر 1394ش.
• حقیقی، حمید، مقایسۀ سبک‌های حل تعارض زناشویی بین زوجین رضایت‌مند، زوجین دارای تعارض و زوجین در شرف طلاق در شهر بندرعباس، بندرعباس، دانشگاه هرمزگان، 1389ش.
• «دستورالعمل نحوۀ تشکیل و فعالیت مراکز مشاورۀ خانواده»، وب‌سایت اختبار، تاریخ درج مطلب: 28 اسفند 1396ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، واژه‌یاب تاریخ بازدید: 10 مهر 1402ش.
• دیویس، کنت، خانواده راهنمای مفاهیم و فنون برای متخصص یاوری، ترجمۀ بهاری، تهران، تزکیه، 1382ش.
• شاملو، ابراهیم و همکاران، «اثربخشی آموزش معنویت بر کاهش تعارضات زناشویی»، وب‌سایت پژوهش‌نامۀ مددکاری اجتماعی، تاریخ درج مطلب: 10 تیر 1398ش.
• شیری، زهره، مهارت حل تعارض (برای همسران)، دفتر پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی سازمان بهزیستی کشور، تهران، 1387ش.
• فاتحی‌زاده، مریم و همکاران، مدیریت تعارض‌های زناشویی با رویکرد حل مسئله از منظر مشاوره خانواده و اسلام، پرتال جامع علوم انسانی، تاریخ درج مطلب: 9 اسفند 1395ش.
• کریمی، معصومه، «تعارض زناشویی»، وب‌سایت مرکز مشاورۀ سلامت، تاریخ درج مطلب: 30 مرداد 1400ش.
• طباطبایی، محمدحسین المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعۀ مدرسین حوزه علمیه، 1417ق.
• طباطبایی ندوشن، مریم، «تعارض در روابط همسران چگونه حل می‌شود»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: مهر 1392ش.
• «علل بروز تعارض و سبک‌های حل تعارض چیست»، وب‌سایت حامی‎لاین، تاریخ بازدید: 8 مهر 1402ش.
• «عوامل تأثیرگذار در تعارض‌های زناشویی چیست»، وب‌سایت روانشناختی رهیاب، تاریخ بازدید: 8 مهر 1402ش.
• محمدپور، احمدرضا و همکاران، مدیریت تعارض همسران، مشهد، آهنگ قلم، 1389ش.
• «مشاورۀ قبل از ازدواج واجب‌تر از شام عروسی»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 17 مرداد 1402ش.
• مک‌کی، متیو و همکاران، مهارت‌های زندگی زناشویی، ترجمۀ شهرام محمدخانی و قدرت عابدی، تهران، ورای دانش، .139ش.