توانایی حل مسئله
توانایی حل مسئله؛ توانایی به‌کار بستن صحیح دانش و مهارت‌ها در موقعیت‌های تازه.
توانایی حل مسئله، مهارتی است که به افراد قدرت گذر از مشکلات و دستیابی به اهداف را می‌دهد. دنیا محلی پر از مشکلات بوده و لازمۀ عبور از آن، حل مسائل آن است. توانایی حل مسئله مانند بسیاری دیگر از مهارت‌های زندگی، با آموزش و تمرین قابل دستیابی است. اولین و مهم‌ترین گام در حل مسئله، تشخیص آن و سپس بهره‌گیری از شیوه‌های مناسب برای حل آن است.
مفهوم‌شناسی
توانایی: توانایی به معنای انجام یک کار به‌نحو مطلوب توسط فرد است.[۱] گاهی افراد برای رسیدن به اهداف و خواسته‌های خود به مشکل بر می‌خورند. مسئله در اصطلاح یعنی موقعیت‌هایی که افراد در آن وضعیت برای رسیدن به خواسته‌های خود با دشواری مواجه هستند. بعضی نیز مسئله را موقعیتی دانسته‌اند که با وضعیت مطلوب متفاوت بوده و افراد یا سازمان را در رسیدن به اهداف باز می‌دارد.[۲] وضعیت مطلوب همان هدفی است که قصد تحقق آن را داریم.[۳] حل مسئله، فرآیند استفاده از دانش و مهارت‌های آموخته‌شده در رفع موانع و دستیابی به اهداف و خواسته‌ها است. به‌کار بستن دانش و مهارت‌های آموخته‌شده و همچنین موقعیت‌های تازه، دو عنصر اساسی در حل مسئله است.[۴]
فواید توانایی در حل مسئله
توانایی در حل مسئله، باعث مسئله‌محوری شده که آن نیز موجب تمرکز تمام انرژی فرد یا سازمان حول یک مسئله، می‌شود.[۵] حل مسئله در حوزه‌های مختلف روانی و اجتماعی دارای کارکردهای زیادی بوده و افراد برخوردار از توانایی در حل مسئله، دارای اعتمادبه‌نفس بالاتری هستند.[۶] تحقیقات نشان داده هرچه فرد مهارت بیشتری در حل مسئله داشته باشد به همان نسبت، سلامت جسمی و روانی او نیز بیشتر خواهد بود.[۷] توانایی حل مسئله باعث تعدیل تأثیرات رویدادهای منفی در زندگی افراد شده و می‌تواند از عواطف منفی وقایع استرس‌زا، پیشگیری کرده و یا آن‌را کاهش دهد.[۸] همچنین این مهارت تأثیر زیادی در ارضای حس کنجکاوی انسان، ارتباطات انسان‌ها با یکدیگر و حل مجهولات دارد.[۹] از سوی دیگر، پژوهش‌ها نشان داده، ضعف یا ناتوانی در حل مسئله، موجب ناامیدی، افسردگی، اضطراب و استرس شده، سلامتی و بهداشت روانی فرد به خطر می‌افتد. همچنین در مطالعات معلوم شده ناتوانی در حل مسئله با بسیاری از آسیب‌ها مانند اعتیاد، بزهکاری، تعارضات زناشویی، طلاق و خودکشی در ارتباط است.[۱۰]
فرآیند حل مسئله
الگوهای مختلفی برای حل مسئله ارائه شده است. یکی از الگوهای رایج، «فرآیند منطقی حل مسئله» بوده که شامل مراحل تشخیص، جست‌وجوی راه‌حل، انتخاب بهترین راه‌حل، برنامه ریزی و اجرا است.[۱۱]
گام اول- تشخیص مسئله
گام اول در حل مسئله، با پرسش شروع می‌شود. پرسش آغازگر اصلی برای تفکراست.[۱۲] امام باقر در روایتی، پرسش را کلید دانش دانسته است.[۱۳] مسئله‌ای که دیده نشود یا نادرست دیده شود ناشناخته باقی مانده و حل نمی‌شود. در نتیجه ممکن است به‌دلیل عدم تشخیص به‌موقع، تبدیل به بحران شود.[۱۴]
گام دوم- تعریف دقیق و شناخت ماهیت مسئله
بعد از پذیرش مشکل، لازم است چیستی مسئله، بررسی شده و تعریفی دقیق از آن ارائه شود.[۱۵] بعضی تشخیص درست از مسئله را به تشخیص بیماری تشبیه کرده‌اند، زیرا با تشخیص غلط، نه‌تنها درمان نخواهد شد بلکه ممکن است بیماری او بدتر شود.[۱۶] همچنین لازم است که تعریف مسئله مبهم نباشد. برای مثال جملۀ «اخیراً خیلی عصبانی بوده‌ام»، تعریفی مبهم از مسئله است؛ اما اگر بگوید «اخیراً با دانشجوی نامرتبی هم‌اتاقی شده‌ام و تحمل ریخت‌وپاش در کف اتاق را ندارم»، تعریفی روشن‌تر از مسئله است.[۱۷] یک راه برای رسیدن به تعریف دقیق این است که در تعریف خود به چهار پرسش «مشکل چیست؟»، «از چه زمانی شروع شده؟»، «در چه مکان و موقعیتی ایجاد شده؟» و «چه افرادی در ایجاد مشکل نقش دارند؟» پاسخ دهد.[۱۸]
گام سوم- جست‌وجو و تهیۀ فهرست از راه‌حل‌های مختلف
گام سوم در حل مسئله این است که راه‌حل‌های ممکن فهرست شود. به هر میزان تعداد راه‌حل‌ها بیشتر باشد، احتمال یافتن راه‌حل مؤثر نیز بیشتر است. لازم است از قضاوت نسبت به راه‌حل‌های گوناگون پرهیز کرده و تنها به ثبت آنها پرداخت. یک روش مناسب برای دست‌یافتن به راه‌حل‌های مختلف، استفاده از تکنیک بارش فکری است.[۱۹]
گام چهارم- ارزیابی و انتخاب بهترین راه‌حل
در این مرحله برخلاف مراحل قبلی قضاوت صورت می‌گیرد. راه‌حل‌های مختلف با هم سنجیده شده و بهترین گزینه انتخاب می‌شود. برای داوری روش‌های مختلفی وجود دارد. یکی از این روش‌ها استفاده از تکنیک «اگر... آنگاه...» است. یعنی هرکدام از راه‌حل‌ها را در این عبارت جای‌گذاری کرده بدین‌صورت که «اگر از این راه‌حل استفاده کنم آن‌وقت این اتفاق خواهد افتاد» و سپس با هم مقایسه می‌شوند.[۲۰]
گام پنجم- اقدام (برنامه‌ریزی و اجرا)
در گام پنجم نسبت به راه‌حل انتخابی، برنامه‌ریزی شده و اقدام عملی صورت می‌گیرد. در برنامه‌ریزی لازم است مشخص شود که چه کاری، کجا، چه موقع و توسط چه کسی انجام شود.[۲۱]
گام ششم- بازنگری راه‌حل
در آخرین گام، نتایج راه‌حل انتخابی بررسی شده و در صورت موفقیت‌آمیز بودن، فرآیند حل مسئله به پایان می‌رسد. در غیر این صورت تمام مراحل با دقت بیشتر، از نو تکرار می‌شود.[۲۲]
کاربردهای حل مسئله
توانایی در حل مسئله در همۀ مسائل فردی، خانوادگی، خویشاوندی، اجتماعی و حتی بحران‌های زندگی و اختلافات خانوادگی کاربرد دارد.[۲۳]
1- زوج‌درمانی
یکی از کارکردهای روش حل مسئله در جلوگیری از تباهی رابطۀ زوجین و کمک به درمان و تقویت رابطۀ آنهاست. نتایج مطالعات نشان داده 72 درصد زوجینی که مشکل داشتند با این روش درمان شدند.[۲۴]
2- درمان افسردگی
نتایج یک مطالعه بر روی دانشجویان نشان داد که حل مسئله به‌عنوان یک روش درمانی در کاهش شدت افسردگی مؤثر بوده است.[۲۵]
3- پیشرفت تحصیلی
نتایج بعضی پژوهش‌ها نشان داده که آموزش مهارت حل مسأله بر خودپندارۀ تحصیلی دانشجویان تأثیر مثبت داشته و میان توانایی در حل مسئله و یادگیری و پیشرفت تحصیلی دانشجویان رابطۀ مثبت و معنی‌داری وجود داشته است.[۲۶]
4- آموزش به کودکان
مهارت‌های حل مسئله در رفع بعضی رفتارهای تکانشی و کمرویی برای کودکان مهدکودک، پیش‌دبستانی و کلاس اول، صورت گرفته و نتایج نشان از بهبودی سریع و پیشرفت رفتاری داشت. درمطالعۀ دیگری مشاهده شد کودکانی که در پیش‌دبستانی و کلاس اول آموزش حل مسئله دیده بودند در کلاس چهارم کمترین رفتارهای خطرناک را داشتند.[۲۷]
حل مسئله در فرهنگ دینی خانواده‌های ایرانی
در فرهنگ دینی ایرانیان توجه به پروردگار و استمداد از او در حل مسائل و مشکلات جایگاهی ویژه داشته، به‌گونه‌ای که بسیاری از دانشمندان مسلمان ایرانی مانند ابوعلی‌سینا برای حل مسائل سخت، با رفتن به مسجد و دو رکعت نماز، از خداوند طلب توفیق و استمداد می‌کردند.[۲۸] الگوی حل مسئله یک سبک زندگی در فرد ایجاد می‌کند که در آن، هنگام بیان مسئله، بدون دخالت‌دادن احساسات منفی، فقط مشکل بیان می‌شود.[۲۹] در فرهنگ دینی خانواده‌های ایرانی با باور به حکمت خداوند و نگرش امتحان الهی نسبت به مسائل زندگی، صبر پیشه کرده، آن‌را عامل صعود دانسته و آرامش خود را با یاد خداوند و رفتن به مکان‌های معنوی حفظ کرده[۳۰] و مسائل را بدون استفاده از خشونت و با گفتگوی مثبت و ارائۀ راهکارها، حل می‌کنند.[۳۱] اگرچه اعضای خانواده سعی می‌کنند مسائل خود را در درون خانواده حل کنند اما گاهی نیاز به طرف سومی دارد که برای حل مسئله اقدام کند.[۳۲] قرآن کریم در این‌گونه موارد علاوه‌بر دستورات اخلاقی مانند عفو و گذشت،[۳۳] سفارش کرده که دو حَکَم، یک نفر از خانوادۀ مرد و یک نفر از خانوادۀ زن واسطه شوند و مسئله را حل کنند و به کسانی که واقعا قصد اصلاح داشته باشند، نوید توفیق در حل مسئله را داده است.[۳۴]
حل مسئله در آموزه‌های دینی
در آموزه‌های دینی، توصیه‌هایی برای حل مسئله بیان شده است.[۳۵] در روایتی از پیامبر خدا، پرسش خوب نيمى از دانش دانسته شده است. در روایت دیگری از امام علی، تفکر در همۀ جوانب كار[۳۶] و مشورت‌کردن قبل از تصمیم‌گیری لازم بوده[۳۷] و رسول خدا، اثر مشورت‌کردن را رهنمون شدن به راه درست بیان کرده است.[۳۸] در آموزه‌های دینی، علم به تنهایی برای حل مسئله کافی نبوده و در کنار آن عمل و رفتار اخلاقی نیز لازم است.[۳۹]
موانع حل مسئله
حل مسئله یک فرآیند است و در تمام مراحل آن ممکن است آفت و مانع رخ دهد.
1- مانع در تعریف مسئله
مسئله نقش مهمی در فرآیند اندیشۀ انسان دارد و اگر به درستی فهم نشود، مسیر حل مسئله به خطا می‌رود. بعضی خطاها در مسیر فهم مسئله عبارت است از: «موضوع» با مسئله اشتباه گرفته شود، «روش»، جایگزین مسئله شود و یا اینکه «پاسخ»، به‌عنوان مسئله پنداشته شود.[۴۰]
2- عجله‌کردن
حل مسئله نیاز به تأمل در اطراف آن مسئله دارد و این کار مستلزم طمأنينه و عدم شتاب است.[۴۱] عجول بودن در قرآن از ویژگی‌های انسان شمرده شده[۴۲] که باعث شتاب‌زدگی در کارها می‌شود و در روایتی از امام صادق، پشیمانی نتیجۀ شتاب‌زدگی دانسته شده است.[۴۳]
3- خستگی ذهنی
خستگی ذهنی به هر علتی که ایجاد شده باشد از موانع مهم فکرکردن و حل مسئله است.[۴۴]
4- توجه زیاد به موانع اجرایی
اجرا از حل مسئله دو چیز متفاوت است. توجه زیاد به موانع اجرایی می‌تواند باعث نادیده‌گرفتن بعضی راه‌حل‌ها شود در حالی که واقعیت به‌گونۀ دیگری بوده است. علاوه‌بر اینکه موانع اجرایی نیز راه‌حل متناسب با خود را نیاز دارد.[۴۵]
5- هیجانات
ترس و اضطراب از رویارویی با مسئله مانع یافتن راه‌حل مناسب است.[۴۶] همچنین منفی‌بافی موجب ناامیدی و ناتوانی در حل مسئله است.[۴۷] قرآن کریم یأس و ناامیدی را از ویژگی‌های کافران برمی‌شمرد.[۴۸]
پانویس
- ↑ دنیادیده، مهارت‌های زندگی، 1390ش، ص16.
- ↑ تدین و اکبری‌مقدم، تصمیم‌گیری و حل مسئله، 1392ش، ص15.
- ↑ مسئله عمومی، چیستی و کشف آن، 1398ش، ص8.
- ↑ تدین و اکبری‌مقدم، تصمیم‌گیری و حل مسئله، 1392ش، ص16.
- ↑ مسئله عمومی، چیستی و کشف آن، 1398ش، ص9.
- ↑ قاسمی، آشنایی با مهارت حل مسئله (ویژه مروجان پهنه‌های تولیدی)، 1399ش، ص27.
- ↑ نورعلیزاده میانجی، مهارت حل مسئله، 1397ش، ص18.
- ↑ چانگ و دیگران، حل مسئله اجتماعی: مروری بر نظریه، پژوهش و آموزش، 1394ش، ص57 و 63.
- ↑ قاسمی، آشنایی با مهارت حل مسئله (ویژه مروجان پهنه‌های تولیدی)، 1399ش، ص26.
- ↑ نورعلیزاده میانجی، مهارت حل مسئله، 1397ش، ص19.
- ↑ قاسمی، آشنایی با مهارت حل مسئله (ویژه مروجان پهنه‌های تولیدی)، 1399ش، ص42.
- ↑ موسوی، مهارت تقویت تفکر برای زندگی عقلانی، 1391ش، ص64.
- ↑ مجلسی، بحار الأنوار، ج36، 1403ق، ص359.
- ↑ مسئله عمومی، چیستی و کشف آن، 1398ش، ص21.
- ↑ موسوی، مهارت تقویت تفکر برای زندگی عقلانی، 1391ش، ص66.
- ↑ مسئله عمومی، چیستی و کشف آن، 1398ش، ص28.
- ↑ سیف، تغییر رفتار و رفتاردرمانی: نظریه‌ها و روش‌ها، 1392ش، ص385.
- ↑ موسوی، مهارت تقویت تفکر برای زندگی عقلانی، 1391ش، ص66.
- ↑ موسوی، مهارت تقویت تفکر برای زندگی عقلانی، 1391ش، ص67.
- ↑ نورعلیزاده میانجی، مهارت حل مسئله، 1397ش، ص96-97.
- ↑ موسوی، مهارت تقویت تفکر برای زندگی عقلانی، 1391ش، ص70.
- ↑ موسوی، مهارت تقویت تفکر برای زندگی عقلانی، 1391ش، ص70.
- ↑ نورعلی‌زاده‌ی میانجی، «مشکل‌گشایی یا حل مسئله در خانواده»، وب‌سایت راسخون.
- ↑ چانگ و دیگران، حل مسئله اجتماعی: مروری بر نظریه، پژوهش و آموزش، 1394ش، ص198 و 201.
- ↑ لطفی‌نیا و دیگران، «اثربخشی درمان حل مساله در کاهش شدت افسردگی دانشجویان»، 1388ش، ص57.
- ↑ رئیسون و دیگران، «بررسی ارتباط مهارت حل مسأله با پیشرفت تحصیلی دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی بیرجند در سال 1395»، 1397ش، ص80.
- ↑ چانگ و دیگران، حل مسئله اجتماعی: مروری بر نظریه، پژوهش و آموزش، 1394ش، ص162و163.
- ↑ نیشابورى، « بوعلی سینا مشکلات را با نماز حل می کرد»، وب‌سایت اطلاعرسانی حوزه.
- ↑ دنیادیده، مهارت‌های زندگی، 1390ش، ص۵۳۲.
- ↑ کاظمیان و دیگران، «طراحی الگوی آموزشی حل تعارض خانواده: برمبنای دیدگاه انسان‌شناسانه آیت‌الله جوادی آملی»، 1392ش، ص22و23.
- ↑ کاکابرایی و مرادی، «آموزش حل مساله خانواده محور به والدین و تاثیرآن بر ادراک کودک ااز والدین»، 1396ش، ص170.
- ↑ دنیادیده، مهارت‌های زندگی، 1390ش، ص534.
- ↑ سوره تغابن، آیه ۱۴.
- ↑ سوره نساء، آیه 35.
- ↑ مجلسی، بحار الأنوار، 1403ق، ج104، ص73.
- ↑ مجلسی، بحار الأنوار، 1403ق، ج71، ص341.
- ↑ لتميمي الآمدي، «غرر الحكم و درر الكلم»،1410ق، ج1، ص413.
- ↑ طبرسی، مجمع البيان في تفسير القرآن، 1415ق، ج9، ص57.
- ↑ کاظمیان و دیگران، «طراحی الگوی آموزشی حل تعارض خانواده: برمبنای دیدگاه انسان‌شناسانه آیت‌الله جوادی آملی»، 1392ش، ص18.
- ↑ فاضلی، زندگی سراسر فهم مسئله است، ۱۳۹۹ش، ص124.
- ↑ نورعلیزاده میانجی، مهارت حل مسئله، 1397ش، ص47.
- ↑ سوره اسراء، آیه 11.
- ↑ مجلسی، بحار الأنوار، 1403ق، ج71، ص338.
- ↑ قاسمی، آشنایی با مهارت حل مسئله (ویژه مروجان پهنه‌های تولیدی)، 1399ش، ص73.
- ↑ نورعلیزاده میانجی، مهارت حل مسئله، 1397ش، ص50.
- ↑ قاسمی، آشنایی با مهارت حل مسئله (ویژه مروجان پهنه‌های تولیدی)، 1399ش، ص72.
- ↑ نورعلیزاده میانجی، مهارت حل مسئله، 1397ش، ص48.
- ↑ سوره یوسف، آیه 87.
منابع
- قرآن کریم.
- تدین، محمدمهدی و اکبری‌مقدم، نیلوفر، تصمیم‌گیری و حل مسئله، تهران، آها، چ۱، ۱۳۹۲ش.
- التميمي الآمدي، عبدالواحد بن محمد، غرر الحكم و درر الكلم، قم، دارالكتاب الإسلامي، چ2، 1410ق.
- چانگ، ادوارد و دیگران، حل مسئله اجتماعی: مروری بر نظریه، پژوهش و آموزش، ترجمه ربابه نوری و محمدعلی نوری، تهران، ارجمند، 1394ش.
- «حديث و آيات: آرامش و درنگ»، وب‌سایت کتابخانه احادیث شیعه، تاریخ بازدید: 11 بهمن 1402ش.
- دنیادیده، علی، مهارت‌های زندگی، تهران، اندیشه آریا، چ۲، ۱۳۹۰ش.
- رئیسون، محمدرضا و دیگران، «بررسی ارتباط مهارت حل مسئله با پیشرفت تحصیلی دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی بیرجند در سال1395»، مجله علمی دانشگاه علوم پزشکی بیرجند، دورۀ 25، شماره: ویژه‌نامه آموزش پزشکی، 1397ش.
- سیف، علی‌اکبر، تغییر رفتار و رفتاردرمانی: نظریه‌ها و روش‌ها، تهران، دوران، چ18، 1392ش.
- طبرسی، الفضل بن الحسن، مجمع البيان في تفسير القرآن، لبنان، مؤسسة الأعلمي للمطبوعات، چ1، 1415ق.
- فاضلی، نعمت‌الله، زندگی سراسر فهم مسئله است، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چ۱، ۱۳۹۹ش.
- فاضلی، نعمت‌الله، «زندگی سراسر حل مسئله است یا فهم مسئله؟»، وب‌سایت مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 14 دی 1399ش.
- قاسمی، جواد، آشنایی با مهارت حل مسئله (ویژه مروجان پهنه‌های تولیدی)، تهران، آموزش کشاورزی، چ1، 1399ش.
- کاظمیان، سمیه و دیگران، «طراحی الگوی آموزشی حل تعارض خانواده بر مبنای دیدگاه انسان‌شناسانه آیت‌الله جوادی آملی»، مجله فرهنگ مشاوره و رواندرمانی، دورۀ 4، شمارۀ 13، 1392ش.
- کاکابرایی، کیوان و مرادی، علیرضا، «آموزش حل مساله خانواده محور به والدین و تاثیرآن بر ادراک کودک ااز والدین»، مجله فرهنگ مشاوره و روان درمانی، دورۀ 8، شمارۀ 29، 1396ش.
- لطفی‌نیا، حسین و دیگران، «اثربخشی درمان حل مساله در کاهش شدت افسردگی دانشجویان»، مجله پزشکی دانشگاه علوم پزشکی تبریز، دورۀ 31، شمارۀ 4، 1388ش.
- مجلسی، محمّد باقر، بحار الأنوار، لبنان، مؤسسة الوفاء، چ2، 1403ق.
- مسئله عمومی: چیستی و کشف آن، معاونت پژوهش و فناوری سازمان بسیج دانشجویی، تهران، سازمان بسیج دانشجویی، چ1، 1398ش.
- موسوی، سیدمهدی، مهارت تقویت تفکر برای زندگی عقلانی، تهران، بین‌الملل، 1391ش.
- نورعلیزاده میانجی، مسعود، مهارت حل مسئله، تهران، کانون اندیشه جوان، چ2، 1397ش.
- نورعلیزاده میانجی، مسعود، «مشکل‌گشایی یا حل مسئله در خانواده»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 6 خرداد 1397ش.
- نیشابورى، غلامرضا، « بوعلی سینا مشکلات را با نماز حل می کرد»، وب‌سایت اطلاعرسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 29 مرداد 1396ش.