رابطه زناشویی

رابطه زناشویی؛ تعاملات زن و شوهر در زندگی زناشویی.

رابطۀ زناشویی، از جمله روابط اساسی در زندگی اجتماعی است که استواری زندگی مشترک همسران، پایداری خانواده و پویایی و نشاط جامعه را تأمین می‌کند. روابط زناشویی دارای ابعاد عاطفی، کلامی، مالی و جنسی است. امروزه اما روابط زناشویی به دلیل دگرگونی‌های اجتماعی، با چالش‌های گوناگون روبرو است.

مفهوم‌شناسی

روابط زناشویی، تمامی تعاملات زن و شوهر را در زندگی مشترک، پوشش می‌دهد. این مفهوم چندبعدی و ناظر به سازگاری، رضایت، شادمانی، انسجام و تعهد زوجین، در روابط مالی، عاطفی، کلامی، معنوی و جنسی دسته‌بندی می‌شود.

ماهیت روابط زناشویی

در نظریه‌پردازی‌های نوین فرهنگ و تمدن غربی، پاسخ‌گویی به غریزۀ جنسی بزرگ‌ترین لذت بشر دانسته شده و بر مبنای آن، ماهیت لذت‌جویانه‌ای از روابط زناشویی ارایه کرده‌اند و آزادی برخورداری از این لذت را به‌عنوان اصل پذیرفته‌اند. ازدواج از این منظر، ابزار تأمین این اصل دانسته می‌شود. در فرهنگ مسلمانان، رابطۀ زناشویی فراتر از گرایش طبیعی، رابطه‌ای معنوی است که علاوه بر تأمین نیازمندی‌های جنسی، ایمان زن و شوهر را کامل می‌کند و ازدواج، عامل مشروعیت چنین پیوندی است.

ابعاد روابط زناشویی

بعد مالی

در فرهنگ ایرانی ـ اسلامی، ادارۀ مالی خانواده به‌عهدۀ مرد نهاده شده و زن با آسودگی به ادارۀ زندگی و ایفای نقش خود در مدیریت خانه می‌پردازد. در این چارچوب، امتیازات مالی ویژه‌ای شامل مهریه، نفقه، اجرت‌المثل، نحله و ارث، برای زن در نظر گرفته شده است. امروزه اما در پی تحولات اجتماعی، اشتغال زنان، نهاد خانواده را از بعد مالی تحت تأثیر قرار داده و پیامدهایی را به شرح زیر به دنبال داشته است: بی‌رغبتی زنان به هماهنگی و کسب رضایت‌ همسر؛ خستگی و فشارهای روانی و افسردگی بر اثر تکثر نقش‌ها؛ سردی روابط و اختلال در روابط زوجین. برخی پژوهش نشان می‌دهد که در میان درخواست‌های طلاق، سهم زنان شاغل بیش از دو برابر سهم زنان خانه‌دار است.

بعد عاطفی

بر اساس آموزه‌های قرآن، سرشت‌ زن و شوهر به گونه‌ای است که آنان را با ‌تبادل عاطفی به دوستی و رحمت می‌رساند. قرآن، زوجین را به «معاشرت به معروف» در طول زندگی مشترک، حتی هنگام اختلاف فراخوانده است. روایات نیز مدارا و رحمت نسبت به ‌زوجه را در هر حالی توصیه کرده‌اند؛ از منظر روایات، خوش‌صحبتی با همسر، زمینه‌ساز صفای زندگی است؛ نیکی به همسر سبب زیادی عمر است؛ خوش‌رفتاری با همسر موجب گشایش در امور اقتصادی خانواده است؛ هدیه به ‎همسر موجب فزونی محبت و عفت وی است.

نتایج برخی پژوهش‌ها در ایران نشان داده است که بهبود روابط زوجین، اثر معنادار و مثبتی بر ایجاد توافق، علاقه، محبت و تعهد زوجین دارد. امروزه با تغییر الگوهای همسرگزینی و استقلال دختر و پسر در انتخاب همسر که معمولا به شکل آشنایی قبل از ازدواج و ارتباط مبتنی بر عشق رمانتیک صورت می‌گیرد، روابط عاطفی زوج‌های جوان با چالش‌های فراوانی روبرو است و با وجود گسترش نهادهای مشاوره، زوج‌های بسیاری از سردی ‌روابط رنج می‌برند و خیلی زود به ‌فکر طلاق می‌افتند.

بعد کلامی

ارتباطات ‌کلامی از مهارت‌هایی است که تعاملات انسان‌ها و به‌خصوص روابط زناشویی را تعمیق می‌بخشد. توانایی در بیان احساسات، ابراز خواسته‌ها و نیازها و طرح شکایت‌ها و انتقادها در گفتار، شنیدن هم‌دلانۀ آنها و رساندن پیام‌های مناسب، مجموعه‌ای از مهارت‌های کلامی است که روابط همسرانه را تعمیق کرده و نشاط می‌‌بخشد.

در سالیان اخیر اما، زمان هم‌نشینی مشترک اعضای خانواده به‌ویژه زن و شوهر و رابطۀ‌ کلامی آنان کاهش یافته است. جداشدن محل کار از منزل، افزایش ساعات کار مردان، اشتغال زنان و فضاهای رسانه‌ای نوپدید از مهم‌ترین عوامل کاهش هم‌صحبتی زوجین شمرده شده است. زندگی بدون تلویزیون و رسانه‌های اجتماعی مجازی هم‌صحبتی زوجین را بیشتر، روابط اجتماعی را غنی‌تر و زمان مطالعه و امکان گفتگو را افزایش می‌دهد.

بعد جنسی

رابطۀ جنسی سالم و رضایت‌مندانه تأثیر بسزایی در نشاط زن و شوهر، افزایش روابط عاطفی و محبت‌آمیز، حس حمایت‌گری مرد نسبت به ‌زن و همراهی زن با همسر خود دارد. تمکین جنسی از منظر آموزه‌های دینی، جزء مهم‌ترین مسئولیت‌ها در زندگی زناشویی به حساب آمده است. همچنین به مردان توصیه شده ‌است که نیاز جنسی همسران خود را نادیده نگیرند و در برقراری رابطۀ جنسی از عجله بپرهیزند. رابطۀ جنسی عاملی برای تقویت حس اعتماد به‌نفس، رهایی از تنش‌های روزانه، افزایش صمیمیت و بالابردن حس حمایت‌گری مردان از زنان است.

ناکامی جنسی در مردان آثاری از قبیل افسردگی، کم‌حرفی با همسر، افزایش احتمال روابط مشروع یا نامشروع با دیگران، تمایل به اعتیاد و بی‌انگیزگی را در پی دارد. این ناکامی در زنان به‌دلیل آنکه نیاز جنسی خود را صریح بیان نمی‌کنند، احتمال ناسازگاری، بهانه‌جویی، سلطه‌گری، سرگرم‌کردن خود به ‌امور مختلف، خودنمایی‌ جنسی و حتی برقراری روابط نامشروع را افزایش می‌دهد. به‌گفتۀ‌ برخی کارشناسان، نارضایتی جنسی از مهم‌ترین عوامل طلاق در ایران است و بیش از 50 درصد طلاق‌ها ناشی از مشکلات و اختلالات جنسی است.

امروزه دو خطر روابط زناشویی را تهدید می‌کند: مشکلات ناشی از ضعف اخلاق جنسی و مشکلات مربوط به نارضایتی جنسی. این مشکلات در گذشته نیز وجود داشته است، اما دو ویژگی، عصر جدید را متمایز ساخته است؛ اول افزایش آگاهی جنسی و دوم تغییر در فرهنگ جنسی که دسترسی‌ها و انتظارات جنسی را افزایش داده ‌است. بالا رفتن سن ازدواج در کنار گسترش ارتباطات اجتماعی و تکنولوژی‌های رسانه‌ای، زمینۀ ‌روابط جنسی قبل از ازدواج را افزایش داده و این احتمال که پس از ازدواج نیز روابط آزاد جنسی را ادامه دهند زیاد است. افرادی که قبل از ازدواج با هم زندگی می‌کنند در مقایسه با کسانی که با هم همزیستی نداشته‌اند، آمادگی بیشتری برای نارضایتی از زندگی و جدایی دارند. از سوی دیگر حضور بدون قاعدۀ ماهواره و اینترنت در خانه‌ها، ذائقه جنسی را تغییر و میل به تنوع‌طلبی جنسی را افزایش داده و از جذابیت زن و شوهر برای یک‌دیگر کاسته است. علاوه بر این، رعایت نکردن مرزهای اخلاقی میان زن و مرد از جمله مشاهدۀ‌ تصاویر و فیلم‌های مستهجن به شکل‌ گروهی، سطح حیا را کاهش داده است. استمرار این وضعیت در روابط زن و مرد، در کنار افزایش حضور در مجالس دوستانه و مجالس خانوادگی، بدون رعایت قواعد اخلاقی نیز منجر به بی‌تفاوتی مرد در مقابل رفتارهای جنسی همسرش شده است.

بعد معنوی

بعد معنوی و ایمانی یکی از ابعاد روابط زناشویی در فرهنگی اسلامی است؛ در این چارچوب، ازدواج از آیات الهی شمرده می‌شود؛ عبادت افراد متأهل دارای ارزش چند برابر دانسته شده است؛ دین افراد با ازدواج کمال می‌یابد و خواب شخص متاهل با فضیلت‌تر از روزه‌داری شخص مجردی است که شب تا به صبح عبادت کرده باشد. برهمین مبنا، ایمان از شرایط کفویت و همسانی شناخته شده و به مرد مسلمان سفارش شده است که همسر غیر مسلمان اختیار نکند و به زن مسلمان اجازه داده نشده است که شوهر غیر مسلمان برگزیند.

عوامل اختلال در روابط زناشویی

اختلال در نقش‌ها

در فرهنگ اسلامی ـ ایرانی، سرپرستی و مدیریت خانواده بر عهدۀ شوهر نهاده شده است. تأمین هزینه‌های اقتصادی خانواده، حمایت از زن و خانواده، اکرام همسر، دلسوزی نسبت به‌ او، تحمیل نکردن کارهای سنگین بر زن، مدارا و خوش‌صحبتی با او از جمله مسئولیت‌های حقوقی و اخلاقی است که بر عهدۀ شوهر گذاشته شده است. امروزه در پی دگرگونی‌های اجتماعی و تغییر سبک زندگی و همه‌گیری شعار برابری مرد و زن، نقش‌های تعریف‌شده در جامعه، دچار اختلال شده است. با اختلال در نقش‌ها، انگیزۀ‌ مردان برای ادارۀ زندگی کاهش یافته، تحقیر و افسردگی آنان افزایش یافته و رابطۀ عاطفی زن و شوهری را تحت تأثیر قرار گرفته است.

مداخلات خویشاوندی

رابطۀ شایسته و متوازن با خانواده‌های زن و شوهر و رابطۀ فرزندان با خانواده‌های پدر و مادر، آثار مثبت بر روابط فامیلی داشته و مشارکت خویشاوندان را در غم و شادی خانواده‌ها، تأمین می‌کند. امروزه روابط خویشاوندی، به‌ویژه ارتباط با خانوادۀ شوهر تضعیف شده و زنان بیشتر از گذشته احساس می‌کنند که خانوادۀ همسر در زندگی آنان مداخله می‌کند. مادران بیشتر تلاش می‌کنند که فرزندان رابطۀ‌ بهتری با خویشان مادری برقرار کنند، در حالی که پدران کم‌تر نسبت به برقراری رابطه با خویشاوندان خود حساسیت دارند. این امر در دراز مدت علاوه براینکه خصومت‌های درون خانوادگی را به‌وجود می‌آورد، افراد خانواده را از حمایت‌های عاطفی، روانی و اجتماعی خویشاوندان محروم ساخته و چه بسا به فروپاشی خانواده منتهی می‌شود.

تفاوت‌های فرهنگی

تفاوت‌های فرهنگی در مواردی مانند مذهب، قومیت، زبان گفتاری، میزان تحصیلات، باورها، نگرش‌ها، ارزش‌ها و وضعیت مالی خانواده، تأثیر قابل توجهی بر روابط زناشویی می‌گذارد. اختلافات فرهنگی موجب سخت‌شدن زندگی و دوری زن و مرد از یکدیگر شده و در طولانی‌مدت موجبات بحث و مشاجره بین طرفین را فراهم می‌کند. آمارها نشان داده است که بخش عمده‌ای از طلاق‌ها به‌خاطر ناسازگاری فرهنگی صورت می‌گیرد.

اختلالات جنسی

بررسی‌ها نشان داده است که حدود 40 درصد زنان و 30 درصد مردان در محدودۀ سنّی 40 تا 65 سالگی، با اختلالاتی مانند کاهش میل جنسی، عدم تحریک یا هیجان، تأخیر یا نرسیدن به اوج لذت جنسی و یا احساس درد هنگام رابطه جنسی، درگیر هستند. بیشتر افراد از طرح چنین مشکلاتی شرم داشته و از مراجعه به‌ پزشک پرهیز می‌کنند، ولی کارشناسان توصیه کرده‌اند که بهتر است چنین افرادی مانند هر مریض دیگر به‌‌پزشک مراجعه کنند و پس از درمان، زندگی شخصی و جنسی بهتری را تجربه کنند.

عوامل تقویت‌کنندۀ روابط زناشویی

آموزش مهارت‌های زناشویی

انواع مهارت‌های ارتباطی شامل توانایی‌های شناختی، عاطفی و عملی، در ایجاد احساس شادمانی و رضایت در زندگی روزمره نقش بسزایی دارد و فراگیری این مهارت‌ها بر دوام و پایداری زندگی زناشویی تأثیر گذاشته و رضایت زناشویی را افزایش می‌دهد.

همسانی افق شناختی و فرهنگی

همسانی افق شناختی و فرهنگی به اين معنا است که زن و شوهر ارزش‌ها و سلیقه‌های نسبتاً مشابه و نزديک به‌هم داشته و تفاوت‌های فرهنگی خود را که ناشی ازجنسیت، رشد در دو خانوادۀ جداگانه و سلیقه‌های متفاوت است، به رسمیت بشناسند. همچنین کسانی که از سطح تحصيل بالاتري برخوردار باشند، احتمال ابراز گذشت و بخشش در زندگي‌شان بيشتر است.

صفات پسندیدۀ اخلاقی

نظر سنجی‌ها نشان داده است که بهره‌مندی از خوش‌اخلاقی، خوش‌رفتاری، نجابت، صداقت، گذشت و بخشش، ویژگی مهمی برای تداوم روابط زناشویی به‌شمار آمده است. نهادینه‌کردن چنین صفاتی روابط زناشویی را استوار و زندگی مشترک را با نشاط نگه می‌دارد.

سلامت جسمی

برخي بيماري‌هاي جسمي يا رواني مانع انجام وظايف همسري شده و به روابط همسران آسیب می‌رساند. برخي بيماري‌ها از جمله جذام، جنون، نقص‌‌عضو و مانند آن پس از ازدواج، از موجبات فسخِ شرعي و قانوني نکاح شمرده است. همچنین بررسی ابتلا به بیماری‌هایی مانند هپاتيت، سارس، سيفيليس، ایدز و اعتیاد که موجب اختلال در روابط اجتماعی می‌شود، پيش از اجراي عقد در انتخاب يا رد همسر اثرگذار است.

تناسب بدنی

تفاوت زن و مرد تنها در اندام‌هاي جنسي نيست، بلكه در استخوان‌بندي، عضلات، بافت‌ها، وزن، قد و بسياري صفات ديگر نیز تفاوت دارند. بهره‌مندی از تناسب بدنی، معمولا روابط خوب زناشویی همسران را در پی دارد. پيامبر اسلام نیز به فردی كه هيكل درشتي داشت سفارش کرد که با زنی همسان خود ازدواج کند تا رضایت طرفین را در پی داشته باشد.

زیبایی

ایجاد ميل و علاقۀ دوسویه و ارضای نيازهاي جنسي، بر احساس و درک زيبايي زن و مرد از ‎يک‌ديگر استوار است. به‌همين دلیل، در فقه اسلامی نیز ، نگاه به ‌چهره و اندام کسی که می‌خواهد با او ازدواج کند مجاز شناخته شده و بلکه به آن سفارش شده است تا زمينة استمرار عواطف مثبت بين زن و شوهر در روابط زناشویی فراهم شود. اين مسأله به اندازه‌ای مهم است که اسلام برای آن طلاق مبارات را وضع کرده است که اگر زن از چهرۀ شوهرش متنفر باشد، می‌تواند در چارچوب این قانوان، از او طلاق بگیرد.

منابع

• ابراهیمی‌پور، قاسم، شاخص‌های خانوادۀ مطلوب در اسلام، قم، مرکز بررسی‌های راهبردی ریاست جمهوری با همکاری پژوهشگاه المصطفی، 1391ش.
• «اختلالات روابط زناشویی، درمان انواع آن»، مجلۀ نی‌نی‌بان، تاریخ درج مطلب: 11 فروردین 1401ش.
• «اختلاف فرهنگی در ازدواج | تاثیر عدم تناسب فرهنگی زوجین»، وب‌سایت ذهن‌نو، تاریخ بازدید: 18 شهریور 1402ش.
• اکبری، بهمن و دیگران، «مقایسۀ اثربخشی آموزش مهارت‌هاي ارتباطی و درمان شناختی رفتاري در ارتقاء رضایت زناشویی و شادكامی زوجين داراي اختلالات ميل جنسی»، دانشگاه علوم پزشکی سبزوار، دورۀ 27، شمارۀ 4، 1399ش.
• «ازدواج»، ویکی زندگی، تاریخ بازدید: 5 مرداد 1402ش.
• «تعریف عمل روابط زناشویی چیست؟ (معنای رابطه زناشویی)»، ویکی روان، تاریخ درج مطلب: 7 مهر 1401ش.
• حبیبی عسکرآباد، مجتبی و حاجی‌حیدری، زهرا، «علل خيانت زناشويي از ديدگاه زوجين مراجعه‌كننده به دادگاه خانواده: یک مطالعۀ كيفي»، فصلنامۀ خانواده‌پژوهی، سال 11، شماره 42، تابستان 1394ش.
• خدایاری‌نژاد، طاهره، «تمکین‌ خاص و آثار حقوقی آن»، مجلۀ مطالعات زنان، سال 5، شماره 2، 1390ش.
• زایرنوری، شکوفه و بحری طیبی، علی «بررسی حقوق مالی زوجه در حین زوجیت»، فصلنامۀ علمی پژوهشی زن و فرهنگ، سال7، شمارۀ 2، 1395ش.
• شرف‌الدین، سیدحسین و صالحی‌زاده، عبدالهادی، «زمينه‌هاي روابط فرازناشويي در ايران؛ مطالعۀ موردي شهر تهران»، معرفت فرهنگی اجتماعی، سال 7، شمارۀ 3، تابستان 1395.
• «قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران»، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، مصوب 1307ش.
• طباطبایی ندوشن، سیده مریم، «مهارت‌هایی برای یک ازدواج موفق»، پایگاه‌اطلاع‌رسانی ‌حوزه، تاریخ درج مطلب: شهریور 1392ش.
• قربانی، مریم و فیروزی، سمیه، «اثربخشی آموزش سبک زندگی در رضایت‌مندي و فرسودگی زناشویی زنان متأهل شهر اصفهان»، فصلنامۀ علمی پژوهشی زن و جامعه، شمارۀ 1، سال 1396ش.
• موسوی، فاطمه، «بررسی تعاملات، سبک‌هاي حل تعارض و کیفیت زناشویی؛ تحلیل روند مبتنی بر سن و طول مدت ازدواج»، فصلنامۀ فرهنگی - تربیتی زنان و خانواده، شماره 34، سال 10، 1395ش.
• میرشمشیری، مرجان و دیگران، «بررسی رابطۀ بین احقاق جنسی و تعارضات زناشویی در زنان»، مجلۀ تحقیقات علوم رفتاری، دوره 31، شماره 2، تابستان 1394ش.
• فرهادیان، فاطمه، «پیامدهای منفی اشتغال زنان بر خانواده (قسمت دوم)»، پایگاه اطلاع‌رسانی‌حوزه، تاریخ درج مطلب: خرداد 1389ش.
• قاسمی، هاجر السادات، «آسیب‌شناسی روابط زوجین: لایه‌های زیرین ناسازگاری»، دوماهنامۀ حورا، شماره 29، سال 1371ش.