اشتغال زنان
اشتغال زنان، پرداختن زنان به فعالیت اقتصادی
مفهوم‌شناسی
اشتغال در لغت به‌معنای «به کاری پرداختن» و «به کاری سرگرم شدن» آمده است.[۱] در اصطلاح، به ورود افراد به بازار کار با سطح دستمزد معین گفته می‌شود[۲] که هرگونه فعالیت فکری یا بدنی را به تولید کالا یا ارائه خدمت، منتهی می‌سازد.[۳] از این منظر، زنان در طول تاریخ و هم‌پای مردان، دارای اشتغال و فعالیت اقتصادی بوده‌اند. البته زنان در گذشته، بیشتر در تولید صنایع دستی، محصولات کشاورزی و فرآورده‌های دامی، فعال بودند؛ اما امروزه، اشتغال زنان، نیازمند فعالیت منظم در خارج از خانه و در ساعات معین است. تحولات روزافزون اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی در دوره معاصر، اشتغال زنان را با مسائلی نوپدید روبرو کرده است.[۴]
دیدگاه‌های کلان درباره اشتغال زنان
دیدگاه‌های مختلف در رابطه با اشتغال زنان سه دسته‌اند:
الف) دیدگاه سنتی، زنان را با توجه به ويژگی‌های جسمانی، موجوداتی ضعیف دانسته و آنان را از هر گونه فعالیت عمومی، از جمله فعالیت اقتصادی، منع می‌کند.
ب) نهضت‌های روشنفکری، طرفدار حضور بی‌قید و شرط زنان در تمام زمینه‌های اجتماعی، حکومتی و سیاسی هستند.
ج) دیدگاه واقع‌گرا، مشارکت اقتصادی، اجتماعی و سیاسی زنان را با حفظ کرامت و متناسب با توان‌مندی‌های آنان، می‌پذیرد.[۵]
برخی اندیشمندان، اختلاف دیدگاه‌ها دربارۀ اشتغال زنان را به‌دلیل توجه به پیامدهای دوگانة روی‌آوری زنان به کار در خارج از خانه دانسته‌اند. برای فعالیت اقتصادی زنان در جامعه، به آثار مثبتی مانند استقلال مالی، افزایش میزان درآمد خانواده، رفاه مالی و تأمین خدمات ویژۀ زنان، اشاره شده است.[۶] اما اشتغال زنان می‌تواند موجب پیامدهایی مانند کاهش نقش همسری در خانواده، کوتاهی در وظایف مادری و افزایش انتظارات مالی شود. این پیامدها، خاستگاه مشاجرات خانوادگی و زناشویی، آسیب‌های روحی و جسمی زن، سردی روابط عاطفی زوجین، افزایش آمار طلاق، کاهش فرزند‌آوری و شانه خالی کردن از فرزندپروری است.[۷]
اشتغال در اسلام
مفهوم کار و اشتغال از نگاه درون‌دینی و بر اساس آموزه‌های اسلامی، با مفهوم آن از نگاه برون‌دینی، تفاوت اساسی دارد. فرهنگ غربی، به هر فعالیتی که موجب کسب درآمد و ثروت باشد «کار و اشتغال» می‌گوید حتی فعاليت‌هایی مثل روسپیگری، رباخواری و احتکار نیز از مصادیق اشتغال دانسته می‌شود و درآمد حاصل از آن‌ها مشروع به‌حساب میآید. اما در فرهنگ اسلامی، کار و فعالیت باید در چارچوب خاص و شرایط ویژه‌ای انجام گیرد و انسان مجاز نیست از هر روشی کسب درآمد کند. از این منظر، اشتغال باید با نظام ارزشی اسلام سازگاری داشته باشد.[۸] در آموزه‌های اسلامی و به‌ويژه در روایاتی که از معصومان و پیشوایان دینی به ما رسیده نیز به این مهم توجه شده و پیامدهایی چون فقر،[۹] خرج مال در راه ناروا[۱۰] و گرفتاری در آتش جهنم[۱۱] برای کسب روزی غیر حلال معرفی شده است.
اشتغال زنان در اسلام
همسانی زن و مرد در ارزش‌های انسانی و میزان دستیابی به مراتب کمال و معنویت، از مهم‌ترین انگاره‌های شناختی در آموزه‌های اسلام است. در این چارچوب، اسلام بر خلاف انگاره‌های رایج در عصر جاهلیت،[۱۲] استقلال مالی زنان را به رسمیت شناخته و در حق تصرف انسان در اموال شخصی خود، تفاوتی میان زن و مرد نمی‌نهد.[۱۳] اندیشمندان مسلمان با تکیه بر آیات قرآن، هرگونه مانع‌تراشی عقلی و عرفی در راه اشتغال زنان را نفی کرده و بر این باور هستند که اگر اداره جامعه بر بنیان حیا و پاکی استوار باشد، حضور زنان در عرصه‌ی اجتماعی بسیار سودمند است.[۱۴]
البته توجه آموزه‌های اسلام به ويژگی‌های شخصیتی زن و تفاوتهای زیستی، رفتاری و اقتصادی زنان موجب شده است که با وجود پذیرش حق زنان برای اشتغال در حوزه‌های متناسب با جنس زن، فعالیت اقتصادی به‌عنوان یک تکلیف بر زنان تحمیل نشده است. در قرآن کریم آشکارا به مالکیت زنان بر مالی که آن را کسب کرده‌اند اشاره شده است.[۱۵] کسب دارایی و به‌دست آوردن مال با فعالیت اقتصادی تناسب دارد. در روایات پیشوایان دین نیز عنوان کسب برای فعالیت‌های اقتصادی مانند خریدوفروش به‌کار رفته است.[۱۶] همچنین شواهد تاریخی حاکی از آن است که اشتغال زنان امری رایج و مباح بوده است. پیامبر خدا برای زنان سرپرست خانوار ارزش فراوانی قائل بود و کار آن‌ها را معادل دو ثواب می‌دانست.[۱۷] همچنین ایشان همۀ مردم از جمله زنان را به دادن زکات و صدقه سفارش می‌کرد که انجام چنین امور نیکی نیازمند مال است.[۱۸]
اشتغال زنان از همان ابتدا و در عصر ظهور اسلام وجود داشت و موارد متعددی از آن به چشم می‌خورد. عبدالله بن مسعود که نابینا و ناتوان شده بود همسرش برای تأمین معیشت خانواده، صنایع‌دستی می‌ساخت و می‌فروخت. زینب حولاء معروف به عطاره، به خانه‌های اهل مدینه سر می‌زد و عطر می‌فروخت.[۱۹] ام‌عطیه انصاری نیز به آرایشگری مشغول بود.[۲۰] پیامبر خدا نیز در روزهای عید به زنان اجازه می‌داد تا برای فروش اجناس‌شان و کسب روزی حلال، بساط خود را در کوچه و خیابان پهن کنند.[۲۱] همچنین کارهایی مانند مامایی و تعلیم و تربیت از اموری بود که زنان به آن مشغول بودند و وجود احکام شرعی مربوط به مکاسب زنان در کتب فقهی، از وجود و جواز این مشاغل برای بانوان حکایت دارد.[۲۲]
اشتغال زنان در فقه و قانون اساسی
بر اساس آموزه‌های اسلام، زن درباره تأمین مخارج خانه وظیفه‌ای ندارد[۲۳] اما پرداختن زن به فعالیت‌های اقتصادی و کسب درآمد نه‌تنها از نظر شرعی مانعی ندارد، بلکه پسندیده است و در روایات اهل‌بيت نیز به آن سفارش شده است.[۲۴]
زنان مانند مردان می‌توانند تحت شرایط و قوانینی شاغل باشند.[۲۵] در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به‌منظور حفظ جایگاه و ارزش زن و بر هم نخوردن خانواده و همچنین رفاه حال زنان شاغل قوانین و مقرراتی تنظیم شده است؛ مانند اینکه محیط کار زنان باید به‌گونه‌ای باشد تا زمینه‌ساز رشد معنوی، علمی و حرفه‌ای آنان باشد، فرصت‌های شغلی مناسب در اختیار زنان قرار داده شود و برای مشاغلی چون مامایی اولویت با جذب زنان باشد.[۲۶]
پانویس
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، 1338ش، ذیل واژۀ اشتغال.
- ↑ قره‌باغیان، فرهنگ اقتصاد و بازرگانی، 1373ش، ص225.
- ↑ توسلی، جامعه¬شناسی کار و شغل، 1375ش، ص11.
- ↑ قدیر، « اشتغال زنان از منظر اسلام و غرب»، 1380ش، ج2، ص3.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، 1390ش، ج19، ص176.
- ↑ خیری، «اشتغال زنان و پیامدهای آن»، بانوان شیعه، 1385ش، ص8.
- ↑ گراگلیا، فمینیسم در آمریکا تا سال 2003، 1385ش، ج2، ص14.
- ↑ پناهی، اشتغال، «آثار تربیتی و روانشناختی»، 1386ش.
- ↑ محمّدى رىشهرى، میزان الحکمه، 1386ش، ج11، ص173.
- ↑ محمّدى رىشهرى، میزان الحکمه، 1386ش، ج11، ص174.
- ↑ مفید، الإختصاص، 1413ق، ص249.
- ↑ ملک‌زاده، «نقش اشتغال زنان در توسعه و تعدد نقش‌ها»، 1387ش، ص9.
- ↑ ابن ابی‌جمهور، عوالی اللالی، 1403ق. ج1، ص222.
- ↑ جوادی آملی، زن در آیینه جلال و جمال، 1383ش، ص297.
- ↑ سورۀ نساء آیۀ 32.
- ↑ کلینی، الکافی، 1429ق، ج10، ص533.
- ↑ ابن‌اثیر، اسدالغابه فی معرفه الصحابه، بی‌تا، ج5، ص461.
- ↑ شیخ حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة، 1409ق، ج17، ص33.
- ↑ العسقلانی، الاصابه فی تمییز الصحابه، 1414ق، ج8، ص154.
- ↑ کلینی، الکافی، 1429ق، ج15، ص367.
- ↑ طوسی، تهذیب الاحکام، 1407ق، ج3، ص287.
- ↑ علاسوند، زن در اسلام، 1397ش، ص390.
- ↑ قانون مدنی، ماده 1106.
- ↑ حرعاملی، تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة، 1409ق، ج17، ص236.
- ↑ قانون اساسی، اصل 28، فصل سوم، حقوق ملت.
- ↑ «سیاست‌های اشتغال زنان در جمهوری اسلامی ایران»، مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی، در وب‌سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، تاريخ تصویب: 20 مرداد 1371ش.
منابع
- قرآن کریم
- ابن ابی‌جمهور، محمد بن زین‌الدین، عوالی اللالی، قم، مؤسسه سید الشهداء، 1403ق.
- ابن‌اثیر جزری، علی بن محمد، اسدالغابه فی معرفة الصحابه، بیروت، دارالکتب الاسلامیه، بی‌تا.
- پناهی، علی‌احمد، «اشتغال؛ آثار تربیتی و روانشناختی»، ماهنامه معرفت،شماره 119، 1386ش.
- توسلی، غلام‌عباس، جامعه‌شناسی کار و شغل، تهران، سمت، 1375ش.
- جوادی آملی، عبدالله، زن در آینه جلال و جمال، قم، اسراء، 1383ش.
- حر عاملى، محمد بن حسن، حرعاملی، تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة، به‌تحقیق مؤسسة آل البيت عليهم السلام، قم، مؤسسة آل البيت عليهم السلام، 1409ق.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، تهران، دانشگاه تهران، 1338ش.
- «سیاست‌های اشتغال زنان در جمهوری اسلامی ایران»، مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی، در وب‌سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، تاريخ تصویب: 20 مرداد 1371ش.
- طوسى، محمد بن حسن، تهذيب الأحكام، به‌تحقیق حسن الموسوی خرسان، تهران، دارالكتب الإسلاميه، 1407ق.
- العسقلانی، ابن‌حجر، فتح الباری فی شرح صحیح البخاری، بیروت، دارالفکر، 2000م.
- العسقلانی، ابن‌حجر، الاصابه فی تمییز الصحابه، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1414ق.
- علاسوند، فریبا، زن در اسلام، قم، هاجر، چ ششم، 1397ش.
- قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران.
- قانون مدنی
- قدیر، محسن، «اشتغال زنان از منظر اسلام و غرب»، مجموعه هم‌اندیشی بررسی مسائل و مشکلات زنان، اولویت‌ها و رویکردها، قم، دفتر مطالعات و تحقیقات زنان، 1380ش.
- قره‌باغیان، مرتضی، فرهنگ اقتصاد و بازرگانی، تهران، مؤسسه فرهنگی رسا، 1373ش.
- كلينى، محمد بن يعقوب، الکافی، تصحیح دارالحدیث، قم، دارالحدیث، 1429ق.
- محمّدى رىشهرى، محمّد، میزان الحکمه، قم، دارالحدیث، 1386ش.
- مطهری، مرتضی، نظری بر نظام اقتصادی اسلام، در مجموعه آثار، تهران، صدرا، 1390ش.
- مفيد، محمد بن محمد، الاختصاص، به‌تحقیق علی‌اکبر غفاری و محمود محرمی زرندی، قم، المؤتمر العالمى لالفية الشيخ المفيد، 1413ق.
- ملک‌زاده، فهیمه، «نقش اشتغال زنان در توسعه و تعدد نقش‌ها»، فقه و حقوق خانواده (ندای صادق)، شماره 49، 1387ش.