ازدواج موقت

ازدواج موقت؛ازدواج شرعی در موارد خاص با مدت معیّن و تعهدات کمتر از ازدواج دائم.

ازدواج موقت، نوعی ازدواج مشروع و قانونی است که با مدّت و مهر معین، بی‌نیاز از ثبت قانونی است و برخی کارکردهای ازدواج دایم مانند تشکیل خانواده، فرزندآوری و تأمین پایدار نیازهای عاطفی و طبیعی در آن، ضرورت ندارد. ازدواج موقت در آموزه‌های اسلام و به‌ویژه مذهب شیعه به‌عنوان راهکاری برای موارد خاص در جامعه پیش‌بینی شده است، اما تغییر نگرش‌های اجتماعی و افزایش روی‌آوری به ازدواج موقت، می‌تواند آن را به چالشی در برابر ازدواج دایم تبدیل کند.

مفهوم‌شناسی

ازدواج موقت، ازدواجی است که برای مدت معینی واقع شده و مهریۀ معیّنی نیز برای آن در نظر گرفته می‌شود. این ازدواج در برابر ازدواج دایم قرار دارد که مدت در آن معین نمی‌شود. تعیین مدت، در ازدواج موقت بر اساس توافق دو طرف ازدواج صورت می‌گیرد. ازدواج موقت، در چارچوب آموزه‌های اسلام دارای شرایط روشنی است که آن را به‌عنوان گونه‌ای از ازدواج، رسمیت ‌می‌بخشد و کاملا متفاوت از جایگزین‌های ازدواج مانند هم‌خانگی یا همباشی زن و مرد بدون عقد ازدواج است.

عوامل پذیرش ازدواج موقت

مشوق‌های دینی؛ سفارش‌ها و تأییدات بسیاری از سوی پیشوایان مذهب شیعه وجود دارد که با تأکید بر مشروعیت این گونه از ازدواج، افراد را به بهره‌گیری از آن در هنگام ضرورت، ترغیب کرده‌اند..

بدیل همباشی‌های غیر شرعی؛ ازدواج موقت در جامعۀ امروز ایران، بدیل شرعی انواع همباشی‌های بی‌پشتوانۀ شرعی است.

تأمین نیازها؛ بر اساس پژوهشی که در مورد ازدواج موقت در سه شهر تهران، اصفهان و مشهد انجام شده است، گرایش مردان به ازدواج غیر دایم تا 61 درصد به‌دلیل نیازهای جنسی، تا 31 درصد به‌دلیل نیازهای عاطفی و تا 8 درصد به‌دلیل نیازهای مادی اعلام شده است. در سوی دیگر، زنان با دغدغه‌ها و نگرانی‌های متفاوت قرار دارند که رفع نیازهای عاطفی و اقتصادی با 81 درصد، مهم‌ترین عامل گرایش آنان به ازدواج موقت دانسته شده است؛

رهایی از فشارهای جنسی؛ برای افرادی که امکان تشکیل خانواده و ازدواج دایم وجود ندارد و یا در مسافرت‌های طولانی به سر می‌برند، رهایی از فشارهای جنسی با ازدواج موقت ممکن می‌شود.

ناتوانی در ازدواج دایم؛ کسانی که به هر دلیلی از توانایی ازدواج دایم برخوردار نیستند و یا در موقعیتی قرار گرفته است که نیازمند رابطۀ مشروع و قانونی با جنس مخالف است، این فرصت در چارچوب ازدواج موقت شکل می‌گیرد.

سوءاستفاده از ازدواج موقت

امروزه با تغییر نگرش بخشی از جامعه نسبت به ازدواج موقت، این فرصت فراهم‌شده توسط دین، از سوی برخی افراد و جریان‌های فکری به یک چالش اجتماعی تبدیل شده است. صیغه‌های ساندویچی، صیغه‌های شبانه همراه با اسکان برای مسافرین، صیغه‌های کوتاه دلاری برای خارجیان، کانال‌های تلگرامی صیغه‌یابی و بسیاری از وب‌سایت‌های همسریابی، مصادیق گوناگون انحراف ازدواج موقت از کارکرد اصلی آن است که در جامعۀ امروز ایران توسط برخی افراد مورد توجه قرار می‌گیرد و آسیب‌های اجتماعی پرشماری را به‌دنبال دارد.

این در حالی است که متون روایی شیعه، مؤمنین را به ‌رعایت ملاحظات دقیق، جهت انجام ازدواج موقت راهنمایی کرده است. در نظر گرفتن موقعیت زمانی و مکانی، حفظ آبروی زنان و دختران، حفظ منزلت و جایگاه خانواده، رعایت عفاف، تأکید بر اولویت ازدواج دایم و ممانعت از ترویج ابتذال و مفاسد اجتماعی در سایۀ سوء استفاده از ازدواج موقت، از مواردی است که در روایات شیعی دربارۀ آنها هشدار داده شده است.

ویژگی‌های ازدواج موقت

1. مبتنی بر جواز شرعی؛ ازدواج موقت در چارچوب شریعت اسلامی تعریف شده است و بر اساس نوعی طهارت فکری و عملی انجام می‌پذیرد. در آموزه‌های اسلامی برای ابعاد گوناگون این ازدواج، احکام و شرایط ویژه‌ای در نظر گرفته شده است.
2. متکی بر قانون؛ این نوع ازدواج منطبق با ماده ۱۰۷۵ قانون مدنی ایران است.
3. عدم الزام بر ثبت قانونی؛ این نوع ازدواج ملزم به‌ثبت قانونی در جایی نیست.
4. حصول محرمیت با خواندن صیغۀ عقد؛ با خواندن صیغۀ عقد موقت ازسوی زوجین یا وکیل آنان به‌صورت فارسی و یا عربی ازدواج موقت انجام و طرفین به‌یکدیگر محرم می‎شوند.
5. معیّن بودن مهریه و زمان؛ مهریه و مدت عقد در ازدواج موقت، باید مشخص و معیّن باشد.
6. مخفی بودن این ازدواج؛ ازدواج موقت معمولا به‌صورت پنهانی شکل می‌گیرد و طرفین بدون اطلاع دیگران، عقد ازدواج می‌بندند و با پایان یافتن مدت، از یک‌دیگر جدا می‌شوند.
7. عدم فرزندآوری؛ در بیشتر موارد هدف از این ازدواج، فرزندآوری نیست، اما فرزند حاصل از این ازدواج، مشروع است که این امر یکی از تفاوت‌های ازدواج موقت با هم‌باشی‌های برآمده از فرهنگ غرب است.

ازدواج موقت در فقه مذاهب اسلامی

بسیاری از نحله‌های فقهی در مذاهب اسلامی، اتفاق نظر دارند که ازدواج موقت در زمان پیامبر اکرم، مباح بوده و این امر تا دوران خلیفۀ اول و قسمتی از دورۀ حکمرانی خلیفۀ دوم مسلمانان، استمرار داشته است. روایات ائمۀ شیعه در مورد حلیت و حتی استحباب متعه از یک‌سو و منع از انجام آن در برخی روایات، از سوی فقهای شیعه این گونه تفسیر شده است که اصل ازدواج موقت، در موارد خاص و ضرورت‌هایی چون مسافرت، عدم توانایی بر ازدواج دایم و مانند آن مباح شده است و در مواردی که مانع از انجام وظایف نسبت به‌همسر دایمی شود، منع شده است. برخی از فقهای امامیه حتی بر این اعتقاد هستند که حکم به حلیت ازدواج موقت از احکام ثانویه است و تنها برای موارد ضروری مشروعیت یافته است و خواستۀ اصلی شارع مقدس ازدواج دایم است.

کارکردهای ازدواج موقت

1. جلوگیری از فرورفتن در دام گناه؛ تأسیس ازدواج موقت در شریعت اسلامی بر اساس طهارت فکری، عفت و پاکی نفس و نسل، پایه‌گذاری شده و ارضای نیازهای انسانی با پرهیز از آلودگی و رفتن به‌سوی پاکی در نظر گرفته شده است.
2. تأمین نیازهای عاطفی و جنسی؛ ازدواج موقت می‌تواند زمینۀ تأمین نیازهای جنسی و عاطفی کسانی را که توانایی ازدواج دایم را ندارند، از طریق مشروع تأمین کند.
3. تأمین نیازهای اقتصادی؛ با ازدواج موقت، بخشی از نیازهای اقتصادی زنان برآورده می‌شود. زنانی که توانایی تأمین نیازهای مالی خود را ندارد با ازدواج مشروع مدت‌دار، می‌توانند این مشکل را حل کنند.

کاربردهای عرفی عقد موقت

در فرهنگ مسلمانان گاهی با استفاده از عقد موقت، روابطی رسمیت می‌یابد که نیازمند وجود محرمیت میان دو نفر است. در این موارد، تکالیف وتعهدات ازدواج با شرط ضمن عقد ساقط می‌شود و تنها کارکردهای تنقیص شدۀ آن مورد توجه قرار می‌گیرد.

1. محرمیت در دوران نامزادی؛ امروزه بسیاری از خانواده‌های ایرانی برای دختر و پسر در دوران نامزدی، عقد موقت می‌خوانند تا آنها به یکدیگر مَحرَم شوند و آشنایی عروس و داماد و خانواده‌های آنها در چارچوب شرعی، شکل بگیرد.
2. محرمیت دو خانواده؛ در فرهنگ شیعیان، گاهی از طریق عقد موقت کودک، دو خانواده که به‌ضرورت، نیازمند تعامل نزدیک هستند، به یکدیگر محرم می‌شوند تا معاشرت دو خانواده به‌صورت شرعی انجام شود.

چالش‌های ازدواج موقت

1. حضانت و اثبات نسب فرزند؛ در ازدواج موقت، الزام بر ثبت قانونی وجود ندارد و اگر در این پیوند، فرزندی به وجود آید، مسألۀ حضانت و اثبات نسب آن فرزند، دارای پیچیدگی‌های قانونی و نیازمند پیگیری از طریق دادگاه است.
2. مشکلات بهداشتی؛ گسترش اجتماعی ازدواج موقت، زمینۀ گسترش برخی بیماری‌‌های مقاربتی را فراهم می‌کند و خانواده‌ها را با تهدید بهداشتی روبرو می‌کند.
3. برچسب‌های اجتماعی؛ عقد موقت در عین مشروعیت و رواج، امروزه از مقبولیت اجتماعی برخوردار نبوده و به‌ویژه برای زنان با سرشکستگی اجتماعی همراه است. برچسب‌های اجتماعی دربارۀ این زنان، بر قصد آنان جهت ازدواج دایم نیز تأثیر منفی می‌گذارد.
4. فروپاشی خانواده‌ها؛ ازدواج موقت در مواردی که با انگ بد‌نامی یا شک همسر دائم همراه شود، به خشونت علیه زنان و گاهی فروپاشی خانواده‌ها، می‌انجامد.

ضرورت قانون‌مندی ازدواج موقت

در فرهنگ مسلمانان، ازدواج دایم به‌عنوان یک ضرورت انسانی و ارزش‌مدار از جایگاه مثبت و همراه با کارکردهای اساسی مانند تأمین پایدار نیازهای طبیعی همسران، فرزندآوری و مشارکت در تأمین و تربیت نیروی انسانی جامعه و عمل به‌توصیه‌ها و الزامات دینی و فرهنگی، برخوردار است و بر حفظ آن از سوی آحاد جامعه تأکید می‌شود. هر قرارداد دیگر، حتی اگر موقت باشد، اگر در تعارض با نهاد ازدواج دایم قرار بگیرد یا آن را تضعیف کند، لازم است که با مرزبندی‌های مشخص و قانونی، تعدیل و تحدید شود. در همین چارچوب توصیه شده است که خانواده‌ها فرزندان خود را به ازدواج دائم در دورۀ جوانی، ترغیب کنند و زمینۀ ازدواج آسان آنها را فراهم سازند و ازدواج موقت در چارچوب شریعت و با توجه به‌مرزبندی‌های قانونی، فقط برای شرایط خاص و اضطراری و به‌عنوان نسخۀ موقت پاسخ به‌نیازهای جنسی، مورد توجه باشد.

منابع

• «ازدواج موقت، فرصتی که تهدید شد»، وب‌سایت تبیان، تاریخ درج مطلب: 26 اسفند 1387ش.
• «از مرزبندی‌‌های ازدواج موقت تا برپایی مراکز صیغه‌ای مجاز در جامعه»، شبکۀ اجتهاد، تاریخ درج مطلب: 17 اردیبهشت 1397ش.
• «انگیزه‌های زن‌ها و مردها از ازدواج موقت چیست/ مزایا و معایب صیغه»، خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۲۰ مهر ۱۳۹۸ش.
• «تحلیل جامعه‌شناسانۀ مخاطرات ازدواج‌های موقت، سفید و صیغه»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۳ اردیبهشت ۱۳۹۸ش.
• حاجی¬آقا، مرضیه، خیری،‌ مهدی،‌ «بررسی آسیب‌شناختی ‌اجتماعی بالا رفتن سن ‌ازدواج از دیدگاه دانشجویان دختر دانشگاه آزاد اسلامی واحد ارومیه»، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز، مجلۀ مطالعات جامعه‌شناسی،‌ شمارۀ 30، بهار 1395ش.
• شهید ثانی، الروضة البهية في شرح اللمعة الدمشقية ، تحقیق: سید محمد کلانتر، بی‌جا، بی‌نا، 1386-1398ش.
• «صیغۀ ازدواج»، ویکی زندگی، تاریخ درج مطلب: 14 مارس 2023م.
• قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، مصوب 1307ش.
• میرخانی، عزت‌السادات، «مرزشناسی در ازدواج موقت»، پرتال جامع علوم انسانی، تاریخ بازدید: 26 تیر 1402ش.