زیارت امام رضا

زیارت امام رضا؛ زیارت امام هشتم شیعیان در شهر مشهد.
زیارت امام رضا، بین علاقه‌مندان و پیروان اهل‌بیت، از محبوبیتی بسیار برخودار بوده و روایات فراوانی درباره فضیلت آن وجود دارد. مرقد امام هشتم، مورد توجه زائران مسلمان از کشورهای دیگر نیز قرار دارد و به‌ویژه در سال‌های اخیر با رفع برخی موانع سیاسی، زائران عراقیِ امام رضا افزایش یافته‌ است. زیارت امام رضا، علاوه بر برکات معنوی دارای کارکردهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی است. امروزه علاوه بر زیارت حضوری، امکانِ زیارت امام رضا از راه دور نیز فراهم شده است.

مفهوم‌شناسی

زیارت به‌معنای دیدار کسی، چیزی یا جای دارای ارزش و اهمیت، در اصطلاح به‌معنای دیدار اماکن مقدس مانند قبور اولیای الهی و مساجد است. پیوند فکری، روحی و قلبی، مهم‌ترین شاخص کیفیِ زیارت در فرهنگ مسلمانان است که موجب افزایش توجه و معرفت انسان می‌شود. زیارت امام رضا نیز در همین چارچوب فرهنگی، نه‌تنها از سوی شیعیان، بلکه از سوی اهل تسنن و حتی غیرمسلمانان همواره مورد عنایت بوده است.

اهمیت و فضیلت زیارت امام رضا

زیارت امام رضا در روایات اسلامی، از بزرگ‌ترین برکات خداوند محسوب می‌شود؛ پیامبر اسلام در سخنی به خاکسپاری یکی از بستگان نسبی خویش در خراسان اشاره کرده و پاداش زیارت او را بهشت برین و رهایی از آتش دوزخ دانسته است. امام هادی نیز مردم را به زیارت امام رضا و درخواست حوائج خویش در کنار قبر او، سفارش کرده است. امام رضا خود نیز زیارت قبر هر امام را تکلیف شیعیان او دانسته است. برخی کارشناسان حوزۀ دین در چارچوب فرهنگ شیعی، زیارت امام رضا را از زیارت امام حسین بالاتر می‌دانند زیرا امام حسین، زائران بسیاری از میان مسلمانان جهان دارد، اما تنها شیعیان اثنی‌عشری به زیارت امام رضا می‌روند. همچنین، زیارت امام رضا نشانۀ هوشیاری و بیداری در برابر توطئه‌هایی است که متوجه ولایت بوده است. زیارت امام رضا در فرهنگ شیعیان، دارای ثوابی بسیار بوده و آن را برتر از ثواب حج و عمره برشمرده‌اند که پیوندی تنگاتنگ با بن‌مایه‌های سبک زندگی اسلامی همچون توحید، نبوت و معاد دارد.

آثار و برکات

زیارت امام رضا دارای آثار تمدنی، جسمی، روحی، اقتصادی و فرهنگی است.

تمدن‌سازی

ایرانیانِ مسلمان، همواره دوست‌دار اهل‌بیت بوده و حضور امام رضا در این کشور و زیارت او، برای ایرانیان شرایط ویژه‌ای از نظر دینی، مذهبی، علمی و عقلی فراهم کرده است. شیعیان ایرانی، بر مبنای تعالیم امام رضا فضایی را برای تضارب آرا و بیان دیدگاه‌های علمی بدون ترس از دستگاه‌های حکومتی، فراهم کردند که نتیجۀ آن به اوج رسیدن تمدن اسلامی و برآمدن دانشمندان بزرگی از میان ایرانیان مسلمان بوده است. امروزه نیز زیارت امام رضا ابزاری مؤثر در تعاملات فرهنگی و آشنایی با فرهنگ و تمدن اقوام و ملت‌های مختلف به‌شمار می‌رود و فرصتی مغتنم در ترویج بنیان‌های فرهنگ اسلامی و ارتقای سطح فرهنگی مسلمانان است. همچنین، این زیارت، فرصتی برای معرفی ارزش‌های انقلاب اسلامی به جهانیان بوده و نیز در ترویج و گسترش زبان فارسی اثرگذار است.

آرامش روانی

زیارت امام رضا بر احساسات روان‌شناختی از جمله شادکامی و رضایت از زندگی، تأثیری مثبت و معنادار دارد. انسان هنگام زیارت، خود را در محضر خداوند یافته و از طریق توسل به امام، با خدای خود رازونیاز می‌کند. این موضوع، به تخلیۀ هیجانی فرد کمک کرده و امیدواری او را در بحران‌ها و مسائل زندگی افزایش می‌دهد. افزایش امید به رحمت خداوند، به زندگی فرد معنا داده و سازگاری در زندگی را افزایش می‌دهد.

رونق گردشگری مذهبی

حرم امام رضا، مقصدی مقدس برای شیعیان است و به ایجاد فرصت‌های فرهنگی و اقتصادی بسیاری برای شهر مشهد و کشور ایران انجامیده است. سالانه 5 تا 7 میلیون زائر خارجی وارد مشهد می‌شوند که ورود هر زائر غیرایرانی حدود 2 هزار دلار ارزآوری برای کشور و رونق صنعت هتل‌داری را در مشهد به‌همراه دارد.

اتحاد مسلمانان

زیارت، همواره بهانه‌ای برای علاقه‌مندان اهل بیت در سراسر جهان بوده تا به مشهد سفر کنند. این سفر موجب نزدیکی و آشنایی ملل مسلمان با یکدیگر شده و در رسیدن به فرهنگ مشترک اسلامی، برقراری پیوند و اتحاد میان مسلمانان و نیز احیای دوبارۀ امت اسلامی کمک شایانی می‌کند. انتخاب مشهد، به‌عنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام، در سال 2017م، فرصتی برای شکل‌گیری تمدن نوین اسلامی بود که به‌واسطۀ زیارت امام رضا در این منطقه به‌وجود آمد.

اصلاح سبک زندگی

زیارت امام رضا موجب اصلاح و ارتقای سبک زندگی می‌شود؛ سیرۀ امام رضا در رفتارهای شخصی، طرز برخورد با خانواده و اخلاق اجتماعی، الگوی رفتاری است که می‌تواند مورد توجه علاقمندان باشد. زیارت امام رضا در قالب اردوهای سیاحتی- زیارتی نوجوانان و جوانان، در دل و جان زائران ماندگار می‌شود و حس معنوی ایجاد شده می‌تواند زمینۀ اصلاح بسیاری از امور اخلاقی و رفتاری را فراهم کند.

زیارت امام رضا در فرهنگ ایرانی

زیارت امام رضا همواره از چشمه‌های جوشش معنوی و ارتباط با عالم معنا برای مردم ایران بوده است. نذر کردن برای امام رضا، به زیارت او رفتن و نیز وقف کردن اموال و دارایی‌های شخصی برای مخارج حرم امام رضا و زائران او، در فرهنگ ایرانی مرسوم بوده است. همین نذرها و موقوفات، رفاه و آسایش زائران را در طول سفر و نیز در زمان اقامت در شهر مشهد فراهم کرده و رنج سفر را برای زائران به‌میزان زیادی کاهش داده است. ایرانیان باور دارند که زیارت امام رضا، محصول طلبیدن آن امام رئوف بوده و ثمرۀ اقدامات خیری است که در زندگی انجام داده‌اند. بسیاری از مردم ایران، پس از فراغت از نماز، رو به‌سوی کربلا کرده و به امام حسین و یاران او سلام داده و پس از آن، از جانب قبله، رو به‌سوی مشهدالرضا کرده و سلامی از دور به امام رضا تقدیم کرده و آرزوی طلبیده شدن می‌کنند. بسیاری از جوانان ایرانی آرزو و تلاش می‌کنند تا پیوند ازدواج خود را در حرم امام رضا انجام داده و شروع زندگی مشترک خود را با زیارت امام رضا آغاز کنند. ایرانیان، به هر بهانۀ کوچک و بزرگی و گاهی از روی دلتنگی عازم مشهد شده و به زیارت امام رضا می‌روند.

مردم ایران، از دیرباز، برای زیارت امام رضا، آداب‌ورسوم ویژه‌ای داشتند که در برخی از شهرهای ایران هنوز پابرجا است؛ برای مثال، در گذشته، مردمی که از تهران نیت زیارت می‌کردند، از ماه‌ها قبل، دستمال بزرگ یزدی فلفل‌نمکی به دور سر خود پیچیده و لنگ قرمز به کمر می‌بستند. او با خویشان، آشنایان و همسایگان خود خداحافظی کرده و حلالیت می‌طلبید. در برخی شهرهای ایران که شغل عمدۀ مردم کشاورزی بود، بسیاری پس از جمع‌آوری محصول سالانه و فراغت از کشاورزی، به پابوس امام رضا می‌رفتند. چاووش‌خوانی نیز از رسوم ویژۀ زیارت امام رضا بوده که نوعی اطلاع‌رسانی به‌شمار می‌رفته است. شخصی که نیت زیارت در دل داشته، به‌همراه چاووش‌خوانان گرد شهر راه افتاده و به مداحی و بیان اوصاف امام رضا می‌پرداختند. در این میان، نزدیکان و همسایگان به زائر سفارش سوغات داده و او نیز خود را موظف به اجرای آن می‌دانست. گاهی مردم مبلغی را به‌عنوان خرج سفر به زائر می‌دادند تا در ثواب آن زیارت شریک شوند. برخی دیگر از مردم نیز مبلغی را به زائر داده و از او می‌خواستند تا آن را به‌عنوان نذری داخل ضریح بیندازند. پس از بازگشت زائران، مردم به استقبال آنها رفته و با گفتن «زیارت قبول»، زائر را تا منزل خود همراهی می‌کردند.

زیارت امام رضا نزد شیعیان جهان

عشق و ارادت به امام هشتم حد و مرزی نداشته و به دورترین نقاط جهان نیز رسیده است. زیارت امام رضا برای تمامی شیعیان در سراسر جهان، فضیلتی به‌شمار می‌رود که همیشه در آرزوی آن هستند. شیعیان افغانستانی، به فردی که از نعمت زیارت امام رضا بهره‌مند شده «زوار» می‌گویند که نشان افتخار او به‌شمار می‌رود. شیعیان آمریکا و اروپا در زیارت امام رضا، شیفتۀ معماری حرم و هنر ایرانی- اسلامی می‌شوند و بسیاری از آنها تجربۀ زیارت امام رضا را وصف‌ناشدنی دانسته‌اند. بسیاری از شیعیان جهان نیز علاقه دارند تا در دهۀ کرامت توفیق حضور در صحن‌وسرای امام رضا را یافته و از جشن‌ها و حال‌وهوای ویژۀ این ایام در حرم بهره‌مند شوند. برخی شیعیان پاکستانی، در نزدیکی چایخانۀ حضرت، با شیرچای که نوشیدنی معروف این کشور است، از مردم و زائران حرم امام رضا در ایام ولادت آن حضرت، پذیرایی می‌کنند. بر اساس آمارهای موجود، سالانه 40 تا50 نفر در حرم امام رضا به اسلام و مذهب تشیع درآمده و نخستین زیارت معنوی خود را با زیارت امام رضا آغاز می‌کنند. همچنین، برخی زائران غیرایرانی با حضور در این حرم مقدس، مراسم عقد خود را برگزار کرده و زندگی مشترک خود را با زیارت امام رضا شروع می‌کنند.

زیارت از راه دور

امروزه، با توسعۀ تکنولوژی، بسیاری از وب‌سایت‌های معتبر، فیلم‌های کوتاه و بلندی را تدارک دیده‌اند که با دیدن آنها می‌توان خود را در فضای حرم امام رضا متصور شده و زیارتی مجازی انجام داد. این رویکرد مبتنی بر روایتی از امام صادق است که به زیارت از راه دور امام حسین سفارش کرده است. از این منظر، اهل بیت نیز به زیارت از راه دور در صورت ناتوانی از حضور فیزیکی در حرم امام، باور داشته و از مردم خواسته‌اند که زیارت اهل‌بیت را ترک نکنند. علاوه بر آن، مسئولین حرم امام رضا نیز روش‌هایی را تدارک دیده‌اند تا عاشقان امام، در هر نقطه‌ای از جهان بتوانند امام را زیارت کرده و با او درددل کنند، مانند پخش زندۀ صحن‌ها و بارگاه حرم امام رضا، شمارۀ تلفن تماس مستقیم به حرم، استفاده از پیام‌رسان‌های داخلی بله و ایتا و پیام دادن به حساب کاربری Alo_shamstv اشاره کرد.

زیارت امام رضا در ادبیات فارسی

زیارت امام رضا همواره نزد شیعیان، به‌خصوص فارسی‌زبانان، با شیفتگی خاص و عشقی بسیار همراه بوده است. آنها، در ادبیات خود نیز این عشق را گنجانده و اشعار بسیاری را در رابطه با زیارت امام رضا سروده‌اند؛ همچون سرودۀ معروف حسان که با این بیت، آغاز می‌شود:

آمدم ای شاه پناهم بده

خط امانی ز گناهم بده

صائب تبریزی نیز در سروده‌ای، این چنین به فضیلت زیارت امام رضا اشاره کرده است:

حجّ پیاده در قدمش روی می‌نهد

هرکس شود ز طوف حریم تو، کامیاب

نزد شاعران افغانستانی، سرودن شعر دربارۀ زیارت امام رضا افتخاری بزرگ محسوب می‌شود. سرودۀ زیر اثر سیده تکتم حسینی، بانوی جوان و شاعر مهاجر افغانستانی در این زمینه بیان شده است:

نسخۀ درماندگان است آب سقاخانه‌ات

ای که دارد بستگی تأثیر داروها به تو

چالش‌های زیارت امام رضا

برخی، هنگام زیارت امام رضا، او را مردی بزرگ و صالح می‌انگارند که سراسر زندگی او خوبی بوده، از تمام بدی‌ها دور بوده و ارتباط خاصی با خداوند نداشته است. این در حالی است که امام، ولی خدا بوده و بندگی خداوند، بدون تسلیم شدن معنایی ندارد. همچنین گروهی از روشنفکرانی که به متون دینی آگاهی دارند بر این باورند که امام، تنها مردی بزرگ و آسمانی است که زیارت او ادای احترام به دانشمندی صالح است. آنها در زیارت خود از امام نه شفاعتی می‌طلبند و نه رشد و تعالی خود را از او می‌خواهند. از سوی دیگر، وجود موزه‌های متنوع در محدودۀ حرم رضوی نیز موجب شده است که گاهی زیارت امام رضا به‌عنوان محور اساسی حضور در حرم مورد غفلت قرار بگیرد. وجود این موزه‌ها اگرچه فرصتی مغتنم برای ارتقای معلومات فرهنگی و تاریخی است اما هدف قرار گرفتن آنها برای حضور در حرم، چالشی مهم در زیارت امام رضا است. یکی دیگر از چالش‌های زیارت، عدم رعایت ادب حضور است؛ در زبان عامۀ ایرانیان آمده است که «زیارت پول حلال می‌خواهد و قلب صاف»، به‌همین دلیل است که اگر قلب زائر متوجه دیگری بوده و بدون توجه به درگاه خداوندی، به زیارت بپردازد، عین بی‌ادبی خوانده شده و زیارتی به‌شمار می‌رود که موجب قرب و ارتباط معنوی نخواهد بود. همچنین برخی افراد در زمان زیارت، به اولویت‌های دینی و مراتب مطلوبیت امور توجه جدی ندارند؛ بسیاری به زیارت می‌پردازند در حالی‌که به واجبات دین اسلام اهمیت نداده و مورد غفلت قرار می‌دهند.

منابع

• «10 توصیۀ آیت‌الله بهجت برای زیارت امام رضا»، خبرگزاری تابناک، تاریخ بارگذاری: 15 شهریور 1393ش.
• «آداب کامل زیارت امام رضا/ در حرم رضوی چه زیاراتی را قرائت کنیم»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ بارگذاری: 21 آذر 1394ش.
• «آسیب‌شناسی زیارت اماکن متبرکه»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: 6 تیر 1403ش.
• «آسیب‌شناسی زیارت امام معرفت و رأفت»، خبرگزاری رضوی، تاریخ بارگذاری: 21 دی 1396ش.
• «اعتقاد به امام رضا در فرهنگ مردم ایران»، خبرگزاری دین آنلاین، تاریخ بارگذاری: 9 خرداد 1402ش.
• «با یک سلام حضرت آقا نظر کند، امام رضا در شعر شاعران افغانستانی»، پایگاه خبری شهرآرا نیوز، تاریخ بارگذاری: 10 خرداد 1401ش.
• «تأثیرات تمدنی حضور امام رضا در ایران»، مشرق نیوز، تاریخ بارگذاری: 7 آبان 1398ش.
• «تأثیر زیارت امام رضا در اصلاح سبک زندگی»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: 23 اردیبهشت 1403ش.
• «جای زیارت در نظام حکمرانی کشور به‌ویژه برنامۀ هفتم توسعه خالی است»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ بارگذاری: 7 تیر 1402ش.
• جعفریان، رسول، تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا طلوع دولت صفوی، تهران، علم، 1387ش.
• حسینی، کبری و دیگران، «بررسی ارتباط زیارت امام رضا با احساس شادکامی و رضایت از زندگی»، پژوهش در دین و سلامت، دورۀ 2، شمارۀ 2، 1395ش.
• «دربارۀ راه‌هایی که زیارت و خدمت از راه دور را برای زائران امام رضا ممکن می‌کند»، خبرگزاری رضوی، تاریخ بارگذاری: 22 خرداد 1402ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 23 اردیبهشت 1403ش.
• «زائران غیرایرانی آستان کرامت رضوی، هم فال و هم تماشا»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ بارگذاری: 9 خرداد 1402ش.
• «زیارت از راه دور جایگزینی برای زیارت حضوری هنگام معذوریت زائران» خبرگزاری ایسنا، تاریخ بارگذاری: 15 مهر 1400ش.
• «زیارت امام رضا از راه دور»، خبرگزاری تابناک، تاریخ بارگذاری: 25 شهریور 1402ش.
• «زائران خارجی حرم امام رضا/ ارزآوری و رونق گردشگری بیشتر»، وب‌سایت مجلۀ سفر، تاریخ بازدید: 29 اردیبهشت 1403ش.
• «سر این همه عنایت به زیارت امام رضا چیست؟»، خبرگزاری رضوی، تاریخ بارگذاری: 23 اردیبهشت 1403ش.
• شهاب کومله‌ای، حسین، فرهنگ عامۀ کومله، رشت، گیلکان 1386ش.
• شهری، جعفر، طهران قدیم، تهران، معین، 1371ش.
• شیخ حر عاملی، محمدحسن، وسائل الشیعه، قم، موسسه آل‌البیت، 1409ق.
• شیرمحمدی، یزدان و دیگران، «نقش زیارت حرم امام رضا در کیفیت زندگی»، فرهنگ رضوی، سال نهم، شمارۀ 35، 1400ش.
• صائب تبریزی، دیوان اشعار، قصاید، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 5 تیر 1403ش.
• طباطبایی‌فر، رضا، روستای قاطول در گذر زمان، تهران، پازینه، 1381ش.
• عباس‌زاده، بهروز، «تسهیل در زیارت حرم رضوی به تعالی ارزش‌های انقلاب اسلامی و رواج زبان فارسی کمک می‌کند»، وب‌سایت سازمان فرهنگی و ارتباطات اسلامی، تاریخ بارگذاری: 17 مهر 1402ش.
• کشاورز، رضا و دلبری، سیدمهدی، «مطالعۀ تأثیرات فرهنگی و اجتماعی زیارت امام رضا در تبادل و ارتقای فرهنگی جوامع مسلمان»، فرهنگ رضوی، دورۀ 5، شمارۀ 18، 1396ش.
• «مجموعۀ اشعار زیارت امام رضا»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: 5 تیر 1403ش.
• «مروری بر آداب زیارت امام هشتم»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ بارگذاری: 4 خرداد 1401ش.
• «مشهد پایتخت فرهنگی جهان اسلام شد»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ بارگذاری: 6 بهمن 1395ش.
• «همه شیعیان جهان در آرزوی زیارت امام رضا»، خبرگزاری صدا و سیما، تاریخ بارگذاری: 2 مرداد 1395ش.
• یوسفی، امین و ربیع‌نتاج، علی‌اکبر، «ارزیابی روایت فضیلت زیارت امام رضا»، لسان صدق، شمارۀ 2، 1391ش.