نوجوانی

نوجوانی؛ دوران گذار انسان از کودکی به بزرگسالی.

نوجوانی، از حساس‌ترین دوره‌های زندگی بشر است که تأثیر خود را بر تمامی مراحل دیگر زندگی می‌گذارد. این دوره، دورۀ گذار از مرحلۀ کودکی به بزرگسالی بوده و مانند تمامی دوران‌های گذار، با مشکلات، بحران‌ها و تعارض‌هایی همراه است. افراد در این دوران، با چالش‌های گوناگونی از جمله هویت‌یابی مواجه شده و همچنین، از نظر جسمی و روحی دچار تغییر می‌شوند.

مفهوم‌شناسی

بر اساس تعریف سازمان جهانی بهداشت نوجوان، فردی است که بین 10 تا 19 سال سن داشته باشد. با این حال، بسیاری از جوامع، نوجوانی را همزمان با بلوغ و چرخۀ تغییرات فیزیکی فرد می‌دانند.

چالش‌های نوجوانی

دورۀ سنی نوجوانی در انسان‌ها، دورۀ تهاجم عاطفی است. در این سال‌ها، در میان بیشتر نوجوانان و خانواده‌های آنها، شکاف‌هایی ایجاد می‌شود. از جمله دلایل این اتفاق، رشد سریع فیزیکی و تغییرات عمیق عاطفی در نوجوانان است.

تغییرات فیزیکی

در این دوره، افراد به سن بلوغ می‌رسند که با تغییراتی سریع در ظاهر آنها علنی می‌شود. تغییرات هورمونی در این دوران، شروع شده و باعث ایجاد بدخلقی‌ها و بی‌قراری‌ها در نوجوانان می‌شود. پژوهشگران بر این باورند که در این دوران، سه تغییر اساسی در فرد رخ می‌دهد:

1. رشد جنسی (نشانۀ اولیۀ بلوغ)؛
2. خصوصیات جنسی اولیه (تغییر در اندام‌هایی که به‌صورت مستقیم با تولیدمثل در ارتباط هستند)؛
3. خصوصیات جنسی ثانویه (علائم بدنی بلوغ جنسی که به‌صورت مستقیم با تولیدمثل در ارتباط نیستند).

تغییرات روانی و عاطفی

افراد در این سن، افکار و احساس‌های متفاوتی را تجربه می‌کنند. آنها، خارج از خانه و خانواده، ارتباطات نزدیکی را با دوستان و هم‌سالان خود برقرار می‌کنند. همین موضوع، بر روابط درون خانواده تأثیر می‌گذارد. افراد، در این دوره، از کودکی خود فاصله گرفته و دیدگاه‌های خود را مطرح می‌کنند.

تحولات اجتماعی

مهمترین کار در دورۀ نوجوانی، جست‌وجوی هویت است که با مبارزه برای استقلال همراه می‌شود. از جمله ویژگی‌های اجتماعی این دوران می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. گرایش به انس و الفت با دیگران؛
2. کاسته شدن تسلط خانواده بر نوجوان و تلاش او برای تثبیت موقعیت خود، جلب اعتراف اطرافیان و پذیرش این واقعیت؛
3. بینش اجتماعی در این مرحله که موجب درک روابط موجود بین خود و دیگران می‌شود؛
4. سرکشی و تمرد علیه فشار موجود در خانواده؛
5. احساس تمسخر نسبت به محیط واقعی زندگی که ناشی از آرمان‌گرایی نوجوانان است؛
6. رقابت با دوستان و هم‌سالان در صحنه‌های زندگی (ناشی از احساس اثبات موقعیت اجتماعی و خودنمایی نوجوان)؛
7. پای‌بندی نوجوان به عقاید و افکار خود در مقابل معیارهای والدین، فرهنگ و محیط زندگی؛
8. آمادگی برای ایفای نقش زن و مرد؛
9. تقلید و تبعیت از نمونه‌ها و سرمشق‌های زندگی به‌جای تبعیت از قواعد و مقررات اخلاقی (مانند الگو قرار دادن یک بازیکن فوتبال)؛
10. کاهش وابستگی نوجوان و رشد روحیۀ استقلال‌طلبی در او.

الگوپذیری نوجوانان

نوجوانی، دورانی حساس و سرنوشت‌ساز در زندگی آدمی است. به‌همین دلیل، تربیت نوجوان، از حیث اجتماعی و فرهنگی، همواره مهم بوده است. در این دوره، ارتباط نوجوان با خانواده تحت تأثیر روابط هم‌سالان، رسانه‌ها و گروه‌های مرجع رفتاری قرار می‌گیرد. بنابراین، راهبردهایی که برای تربیت نوجوان انتخاب می‌شود، باید با حساسیت و با توجه به شرایط زیستی و محیطی او باشد. در این ردۀ سنی، تأثیرپذیری نوجوان از گروه‌های مرجع در شیوۀ پوشش، آرایش، تعاملات درون‌گروهی، ارتباط با انجمن‌ها و احزاب و نیز در برخی از موارد بزهکاری‌ها و کج‌روی‌ها بیش از دوره‌های دیگر به چشم می‌خورد. نقش مثبت خانواده در الگوپذیری و ارتباط عاطفی و رفتاری نوجوان با گروه هم‌سال، در ساماندهی این ارتباط و جهت‌بخشیدن آن به‌سمت صلاح و هدایت فرد و جامعه مهم است. روانشناسان و جامعه‌شناسان، دو راهبرد اساسی را برای این ساماندهی معرفی کرده‌اند:

مدیریت الگوپذیری با هم‌اندیشی

روان‌شناسان بر این باورند که انگیزش‌های انتخاب الگو، معیارهای انتخاب الگو و هنجارهای به دست آمده از الگوپذیری، سه سرچشمۀ تعیین‌کننده در ثمربخشی الگودهی و الگوپذیری هستند. به‌همین دلیل لازم است که تفاهمی حداقلی نسبت به سه عنصر مزبور در میان نوجوان و کارگزاران تربیت خانوادگی برقرار باشد.

1. هم‌اندیشی در هنجارها: از جمله راهبردهای عملیاتی خانواده در باب هم‌اندیشی نسبت به هنجارها، «بازخورد منطقی با هنجارهای خلق‌الساعه (مُد)» و «توجه به هنجارهای دینی» است.
2. هم‌اندیشی در معیارهای انتخاب الگو: نوجوان نیازمند شناخت معیارهای الگوی مناسب است. جامعه‌شناسان دینی، «حسنه بودن»، «ارزش محور بودن» و «ثبات رفتاری الگو» را از جملۀ این معیارها معرفی کرده‌اند.
3. هم‌اندیشی در تعدیل انگیز‌ش‌های الگوپذیری: والدین با تعدیل انگیزه‌های نوجوانان، می‌توانند زمینه‌های دسترسی آنها به الگوهای مناسب رفتاری را هموار سازند.

مدیریت الگوپذیری با همنشین‌سازی

معاشرت و مصاحبت خانواده‌ها و شخصیت‌های موجه اجتماعی و از خلال این گونه معاشرت‌ها، آشناسازی نوجوان با مراجع فکری، اطلاعات و رفتاری، یکی از راهبردهای ساماندهی الگوپذیری نوجوانان است.

مراحل نوجوانی

مرحلۀ آغازین

در این مرحله، بیشتر افراد، با سرعت بیشتری شروع به رشد می‌کنند. آنها در این دوره، متوجه تغییراتی در بدن خود، از جمله رویش مو در زیربغل و تغییرات جنسی در خود می‌شوند. این تغییرات، در دختران، در حدود 1 تا دو سال زودتر رخ می‌دهد. علاوه بر ویژگی‌های ظاهری، در این دوره، افکار نامشخص و سیاه و سفید، در نوجوانان ایجاد می‌شود. افزایش نیاز به حفظ حریم خصوصی، تلاش برای کسب استقلال، حساسیت نسبت به ظاهر خود، از دیگر ویژگی‌های این دوران است.

میانه

این دوره، سنین 14 تا 17 سالگی را شامل می‌شود. در این سال‌ها، افراد به بلوغ رسیده و علائم آن به‌وضوح در دختران و پسران به چشم می‌آید. بسیاری از نوجوانان در این دوره، به روابط عاشقانه و ایجاد روابط جنسی علاقه‌مند می‌شوند. برخی از نوجوانان در این سنین، هویت جنسی خود را زیر سؤال برده و در پی کشف آن هستند.

انتهایی

این دوره، سنین 18 تا 21 سالگی را شامل می‌شود. در این مرحله، افراد به رشد بدنی کامل و قد بالغ خود رسیده‌اند. آنها، در این مرحله، از ثبات رفتاری بیشتری برخودار بوده و توانایی ارزیابی خطرها و آسیب‌ها را به دست آورده‌اند.

اهمیت نوجوانی از منظر اسلام

اسلام، نوجوانی را از دو جهت مثبت و منفی ارزیابی کرده است:

1. در جنبۀ مثبت، به نظر اسلام، نوجوانی دورۀ قوت و توانایی است که در بین دو دورۀ ضعف و ناتوانی (کودکی و پیری) قرار گرفته است.
2. در جنبۀ منفی نیز این دوره، به دورۀ جنون و مستی تعبیر شده است.

منابع

• «دورۀ نوجوانی»، وب‌سایت پزشکت، تاریخ بازدید: 22 آذر 1401ش.
• کوشا، غلام‌حیدر و ساجدی، ابوالفضل، «خانواده و مدیریت الگوپذیری نوجوان»، اسلام و پژوهش‌های تربیتی، سال 6، شماره 1، 1393ش، ص113-136.
• محمدی، محمدرضا، «جنبه‌های مهم شخصیت نوجوان»، نشریۀ معرفت، شماره 38، 1379ش.
• «نوجوان»، وب‌سایت هنر زندگی، تاریخ بازدید: 22 آذر 1401ش.