صبر

از ویکی‌زندگی
(تغییرمسیر از بردباری)

صبر خویشتن‌داری در برابر سختی‌ها، امیال شهوانی و پرخاشگری

مفهوم‌شناسی

صبر به‌معنای شکیبایی[۱] و حبس نفس،[۲] در اصطلاح به پایداری و آرامش در سختی‌ها، مصائب و بلایا گفته می‌شود به‌طوری که فرد از شکایت و ناله زدن بپرهیزد و تعادل خویش را حفظ کند.[۳] از این منظر، صبر فقط به‌معنای درون‌ریزی غم و اندوه و حبس کردن دردها در سینه نیست؛ بلکه به‌معنای مقاومت در برابر حوادث به‌خصوص ضربه‌های اولیه و مهارت در کاهش و به حداقل رساندن فشارهای روانی حاصل از آنها است و انسان صبور کسی است که حوادث را خُرد می‌کند و راه مقابلۀ با آنها را می‌داند.[۴]

اهمیت صبر در آموزه‌های اسلام

واژه صبر در 54 سوره از قرآن، در کنار ارزش‌های اخلاقی، بیش از صد مرتبه وارد شده و در روایات و کتب اخلاقی بسیار به آن تأکید شده است. در قرآن به رابطۀ صبر با ارزش‌های اعتقادی- اخلاقی همچون نماز،[۵] شکر،[۶] استقامت،[۷] رحمت،[۸] توکل،[۹] تقوا و حق[۱۰] اشاره شده است. امام صادق در اهمیت و ارزش صبر آن را یکی از صفات متقیان دانسته و موقعیت صبر نسبت به ایمان را همانند موقعیت سر به بدن معرفی می‌کند.[۱۱] پیامبر اکرم نیز صبر را به‌عنوان بهترین مرکب برای رسیدن به سعادت و خوشبختی دنیا و آخرت معرفی کرده است.[۱۲]

انواع صبر

صبر را می‌توان از جهات گوناگون تقسیم کرد. سید عبدالله شُبر (1188-1242ق) از صبر به ثبات انگیزۀ دین در مقابل انگیزه شهوت یاد ‌کرده، بر این اساس صبر را به دو قسم کلی تقسیم می‌کند:

صبر بدنی: در مقابل مرارت‌ها و سختی‌هایی است که بر بدن وارد می‌شود که یا با عمل محقق می‌شود (مانند عبادات سخت) و یا با تحمل (مانند صبر بر کتک‌های شدید، امراض بزرگ و جراحات سخت مانند صبر ایوب).[۱۳] صبر نفسی: صبر در برابر خواهش‌های نفسانی است که خود به چند قسم تقسیم می‌شود: 1) خویشتن‌داری در مقابل شهوت فرج و شکم (عفت)؛ 2) شکیبایی بر مصیبت و خودداری از جزع، نالیدن و بی‌تابی کردن؛ 3) صبر بر غنا و ثروت و دوری از سرکشی و ناشکری (حفظ نفس)؛ 4) بردباری در جنگ (شجاعت)؛ 5) فرو بردن خشم (حلم)؛ 6) شکیبایی در حوادث بیزارکننده (سعۀ صدر)؛ 7) رازداری و صبر در پنهان کردن سرّ (کتمان)؛ 8) ساده‌زیستی و صبر در تجملات زندگی (زهد)؛ 9) بسندگی به اندک در سود دنیوی (قناعت).[۱۴]

همچنین در روایتی از امام علی صبر به دو نوع تقسیم شده است: الف) صبر بر ترک عمل که خود سه قسم است: صبر بر مصیبت؛ صبر بر معصیت؛ صبر بر خواهش‌های نفسانی حلال؛ ب) صبر بر انجام عمل.[۱۵]

واژه‌های معادل انواع صبر در علم روان‌شناسی

در علم روان‌شناسی، دو اصطلاح «صبر بر معصیت» (مهار تکانه‌های جنسی، خوردن، پرخاشگری، شهوت سخن گفتن، گرایش‌های قدرت و ثروت) و «صبر در طاعت» (انجام کارهای دشوار برای رسیدن به هدف با وجود مشکلات) به مفهوم خودگردانی نزدیک هستند و تحت عنوان‌های «خویشتن‌داری» و «سرسختی» مطرح می‌شوند. «صبر بر مصیبت» نیز که مستلزم تحمل رویدادهای ناخوشایند است، تحت عنوان «تحمل» بررسی می‌شود.[۱۶]

نشانه‌های انسان صبور

انسان صبور و بردبار کسی است که در برابر ناملایمات و مشکلات، واکنش‌های تند و احساسی به‌دور از عقل و خرد، از خود بروز نمی‌دهد و تحت تأثیر عواطف و احساسات قرار نمی‌گیرد.[۱۷] در سخنی از پیامبر خدا، نشانه‌ها و شاخص‌های صابران، سه چیز دانسته شده است: کسل و تنبل نبودن، بی‌قراری نکردن و از خدا گله نکردن.[۱۸]

از مجموع آموزه‌های دینی برای انسان صبور، ویژگی‌های زیر به‌دست آمده است:‌ اهل گذشت بودن؛[۱۹] یاد خدا در مصیبت‌ها و مشکلات؛[۲۰] حلم و مدارا در مواجهه با جهل و خشونت؛[۲۱] پایداری در فعالیت‌ها و انجام کارها؛[۲۲] حفظ آرامش و متانت هنگام از دست‌دادن عزیزان،[۲۳] شغل، در برابر زخم‌زبان و ناسزاگویی انسان جاهل،[۲۴] هنگام فقر و نداری،[۲۵] ترس و خوف، بیماری،[۲۶] در برابر غریزۀ جنسی،[۲۷] در زمان مفقود شدن و دزدیده شدن و یا از بین رفتن اموال[۲۸] و خویشتن‌داری در مقابل نیازهای فیزیولوژیک.[۲۹]

عوامل و انگیزه‌های پیدایش صبر در انسان

برای محقق شدن صبر به‌عنوان مهم‌ترین صفت و سلاح زندگی انسان، علاوه بر خاستگاه اصلی آن که خداوند است،[۳۰] عوامل دیگری مورد نیاز است که برخی از آنها عبارت‌اند از آگاهی از فلسفۀ حوادث،[۳۱] سرنوشت گذشتگان،[۳۲] جهل ریشه‌دار و انکارهای دشمنان،[۳۳] ارادۀ قوی،[۳۴] استغفار،[۳۵] اعتقاد به معاد،[۳۶] امانتداری،[۳۷] امتحان،[۳۸] امید به امداد خدا،[۳۹] امید به بهشت،[۴۰] انفاق مالی،[۴۱] ایمان،[۴۲] بصیرت،[۴۳] تواضع[۴۴] و توجه به اسوه‌های صبر.[۴۵]

آفات صبر

صبر همچون سایر ارزش‌های اخلاقی و صفات انسانی دارای آفاتی است که بی‌توجهی به آنها انسان را از دستیابی به این فضیلت اخلاقی باز می‌دارد. آفاتی همچون تکبر و غرور، شتابزدگی، خشم، ناامیدی و افسردگی.[۴۶]

پایه‌های روان‌شناختی صبر

دین‌پژوهان با استناد به برخی از آیات و روایات هفت نوع سازۀ روان‌شناختی را برای صبر برشمرده‌اند: مشخص بودن هدف (رضایت خداوند)،[۴۷] ارزشمند بودن هدف (زندگی اخروی)،[۴۸] اشتیاق رسیدن به هدف (پاداش دنیوی و اخروی)،[۴۹] ترس از شکست (عذاب)،[۵۰] بی‌میلی به امور منافی هدف (زهد و رهایی از هوس‌ها)،[۵۱] لزوم طی کردن این مسیر برای رسیدن به هدف (ضرورت انجام واجبات و ترک محرمات، آزمون بودن سختی‌ها)،[۵۲] احتمال فاعلی رسیدن به هدف (موقتی بودن مشکلات، اتمام فرصت‌ها).[۵۳]

آثار صبر در آیات و روایات

برخی از این آثار با استفاده از آیات قرآن کریم و روایات عبارت‌اند از آگاهی، شناخت و دستیابی به حقیقت،[۵۴] افزایش توانمندی و قدرت مقابله،[۵۵] ایجاد تعادل روانی،[۵۶] آسان شدن سختی‌ها[۵۷] و مهرورزی.[۵۸]

آثار صبر در خانواده

صبر به‌عنوان نیرویی کُنشگر و پویا، انسان را در برابر آنچه ناخوشایند است، توانمند می‌سازد. هر مشکل و مصیبتی، به تناسب میزان ناخوشایند‌ی‌اش، روان انسان را در تنگنا قرار می‌دهد و موجب بروز فشارهای روانی می‌شود.[۵۹] بنا بر نظریۀ ‌شناختی اضطراب، افرادی که به کارآمدی خود باور ندارند، در مواجهه با مشکلات و خطرات بالقوه، دچار اضطراب زیادی می‌شوند.[۶۰] صبر به‌عنوان یک ویژگی روانی و ثبات درونی که نتایجی همچون مدیریت احساسات و هیجانات، بالا بردن آستانه تحمل در سختی‌ها و تلاش و کوشش در کارها را به‌دنبال دارد، در زندگی فردی و اجتماعی انسان دارای آثاری است که برخی از این آثار عبارت‌اند از: 1. مقابله با فشارهای روانی (تنیدگی) و روحی؛ 2. موفقیت در روابط اجتماعی همچون تحصیل و شغل؛ 3. توانمند ساختن انسان در برخورد با هیجانات و احساسات درونی و غرایز جنسی؛ 4. یاری کردن انسان در زمینۀ دین‌داری.[۶۱]

رابطه صبر و حفظ تعادل روانی

در برخی از مواقع، فرد بعد از یک رفتار تکانشی؛ مثل ناتوانی در صبر یا در مصیبت‌هایی که بر او وارد می‌شود، تا مدتی احساس نگرانی و افسردگی و بی‌تابی می‌کند، عملکرد روانی او تضعیف می‌شود و گاهی دچار آسیب‌های جسمی همچون سردردهای تنشی و زخم معده می‌گردد و مشکل، بزرگ‌تر جلوه می‌کند و طبق قانون شرطی شدن در مواجهه مجدد با مشکلات آن را شدیدتر تلقی می‌کند. انسان برای حفظ تعاملات اجتماعی خود با دیگر افراد جامعه، همواره نیازمند صبر و شکیبایی است.[۶۲]

پانویس

  1. دهخدا، لغتنامه، ذیل واژه صبر.
  2. ابن‌منظور، لسان العرب، 1414ق، ج4، ص438.
  3. نراقی، جامع السعاده، 1381ش، ص280.
  4. پسندیده، رضایت از زندگی، 1392ش، ص232.
  5. سوره بقره، آیه 153.
  6. سوره ابراهیم، آیه 5.
  7. سوره بقره، آیه 250.
  8. سوره بلد، آیه 17.
  9. سوره نحل، آیه 42.
  10. سوره عصر، آیه 3.
  11. محمدی ری‌شهری، دانشنامه قرآن و حديث، 1391ش، ج‏8، ص189.
  12. اخلاق در قرآن، مکارم شیرازی، 1384ش، ج2، ص461.
  13. سوره انبیا، آیه 83-85.
  14. شبر، کتاب اخلاق، 1374ش، ص359.
  15. سبحانى‌نيا، قرآن: كتاب اخلاق، [بی‌تا]، ص92.
  16. نوری «ررسی پایه‌های روان‌شناختی و نشانگان صبر در قرآن»، سامانه نشریات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی ره.
  17. رفیعی محمدی، گفتار رفیع، 1391ش، ج2، ص96.
  18. محمدی ری‌شهری، حكم النبى الاعظم، 1429ق، ج‏4، ص449.
  19. سوره شوری، آیه 43.
  20. سوره بقره، آیات 155-156.
  21. سوره فصلت، آیات 34-35.
  22. سوره انفال، آیه 65.
  23. سوره بقره، آیه 55.
  24. سوره مزمل، آیه 10.
  25. سوره بقره، آیه 177.
  26. سوره بقره، آیه 155.
  27. سوره یوسف، آیه90.
  28. سوره بقره، آیه 155.
  29. سوره بقره، آیه61.
  30. سوره بقره، آیه250.
  31. سوره کهف، آیه88.
  32. سوره هود، آیه49.
  33. سوره روم، آیات 58-60.
  34. سوره لقمان، آیه 43.
  35. سوره توبه، آیه 55.
  36. سوره بقره، آیات 45-46.
  37. سوره معارج، آیات 19-32.
  38. سوره فرقان، آیه 20.
  39. سوره یوسف، آیه 83.
  40. آل عمران، آیه 142.
  41. سوره معارج، آیات 19-25.
  42. سوره اعراف، آیه 128.
  43. سوره انفال، آیات 65-66.
  44. سوره حج، آیات 34-35.
  45. سوره آل عمران، آیه 164.
  46. «آفات صبر»، وب‌سایت تبیان.
  47. سوره رعد، آیه 22.
  48. سوره نحل، آیه 96.
  49. محمدی ری‌شهری، دانشنامه قرآن و حديث، 1391ش، ج‏8، ص90.
  50. محمدی ری‌شهری، دانشنامه قرآن و حديث، 1391ش، ج‏8، ص90.
  51. کلینی، الكافي، 1429ق، ج‏3، ص230.
  52. سوره بقره، آیه 155.
  53. محمدی ری‌شهری، دانشنامه قرآن و حديث، 1391ش، ج‏8، ص90.
  54. سوره کهف، آیات 65-82.
  55. سوره انفال، آیه 65.
  56. محمدی ری‌شهری، حكم النبى الاعظم، 1429ق، ج‏4، ص449.
  57. آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، 1377ش، ص606.
  58. سوره فصلت، آیات 34-35.
  59. پسندیده، رضایت از زندگی، 1392ش، ص231.
  60. جان و لارنس، شخصیت: نظریه و پژوهش، 1381ش، ص400.
  61. «راه‌های دستیابی به صبر و شکیبایی»، وب‌سایت مجله ویستا.
  62. دمانئو، روانشناسی سلامت، [بی‌تا]، ج2، ص763.

منابع

  • ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان ‌العرب، بیروت، دار صادر، چاپ سوم، 1414ق.
  • «آفات صبر»، وب‌سایت تبیان، تاریخ بازدید: 25 تیر 1401ش.
  • آمدی، عبدالواحد، غرر الحکم و درر الکلم، [بی‌جا]، [بی‌نا]، 1377ش.
  • پسندیده، عباس، رضایت از زندگی، قم، دارالحدیث، چاپ سیزدهم، 1392ش.
  • جان، اولیور و لارنس، پروین، شخصیت: نظریه و پژوهش، ترجمه محمدجعفر جوادی و پروین کدیور، تهران، آییژ، 1381ش.
  • دمانئو، ام رابین، روانشناسی سلامت،[بی‌جا][بی‌نا][بی‌تا].
  • دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 25 تیر 1401ش.
  • «راه‌های دستیابی به صبر و شکیبایی»، وب‌سایت مجله ویستا، تاریخ بازدید: 25 تیر 1401ش.
  • رفیعی محمدی، ناصر، گفتار رفیع، قم، معروف، چاپ چهارم، 1391ش.
  • سبحانى‌نيا، محمد، قرآن: كتاب اخلاق، قم، دار الحديث، چاپ اول،[بی‌تا].
  • كلينى، محمد بن يعقوب، الكافي، قم، دار الحديث، چاپ اول، 1429ق.
  • محمدی ری‌شهری، محمد، ميزان الحكمة، قم، دار الحدیث، چاپ یازدهم، 1389ش.‌
  • محمدى رى‏شهرى، محمد، حكم النبى الأعظم، دار الحديث، چاپ اول، 1429ق.
  • محمدى رى‏شهرى، محمد، دانشنامه قرآن و حديث، قم، دار الحديث، چاپ دوم، 1391ش.
  • مکارم شیرازی، ناصر، اخلاق در قرآن، قم، علی بن ابی‌طالب، چاپ سوم، 1384ش.
  • نراقی، محمدمهدی، جامع السعادات، قم، دار التفسیر، چاپ دوم، 1381ش.
  • نوری، نجیب‌الله، «بررسی پایه‌های روان‌شناختی و نشانگان صبر در قرآن»، سامانه نشریات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی ره، تاریخ بازدید: 25 تیر 1401ش.